Fener-Balat Semtleri’nde Yaşanan Tarihsel Süreç

Fener-Balat semtleri, Đstanbul’un diğer tarihi semtlerinde olduğu gibi bir dizi olay sonucu kentsel çöküş ve ekonomik tecrit yaşamıştır. Habitat II sonrası planlanan Fener-Balat Rehabilitasyon Projesi’ne kadar, Fener-Balat’ta yaşanan bu değişimlere neden olan gelişmeler, aşağıdaki şekilde sıralanabilir.

•Đskan politikaları: “15.yüzyılda Osmanlı Devleti’nin uyguladığı iskan politikaları ile Anadolu’dan getirilen Müslümanlar ve gayri- Müslimler Haliç bölgesinde iskan edilmişlerdir. Müslümanlar iç kesime, gayri-Müslimler ise kıyılara yerleştirilmişlerdir. Rumlar Fener’e, Kırım’dan gelen Ermeniler Unkapanı ve Balat arasındaki kıyı bölgesine, 15. yüzyılın sonu ve 16. yüzyılda Đspanya ve Portekiz’deki engizisyondan kaçan Museviler ise Balat’a yerleştirilmiştir” (Narlı, 2006). Böylece Balat, kökleri Bizans dönemine kadar uzanan bir Musevi Mahallesi’ne; Fener de Bizans döneminden beri Rumlar’ın baskın olarak yaşadığı bir bölgeye dönüşmüştür (Balat ve Fener Semtleri Rehabilitasyon Raporu, 1998).

Şekil 4.2 : Balat yangınlarından biri (Url-36).

•Deprem-yangınlar ve toplu ölümler: “1894 yılındaki depremin ve semti kasıp kavuran birçok yangının ardından, semt sakinlerinin en zengin kesimi bugün de Hahambaşılık ve büyük sinagoglar gibi bütün Musevi kurumlarının bulunduğu Galata’ya taşınmak üzere Balat’ı terk etmişlerdir” (Balat ve Fener Semtleri Rehabilitasyon Raporu, 1998). “1865 yılında yaşanan kolera salgını ve 1874 yangını da Balat’ta yaşayan çok sayıda Musevi’nin ölmesine neden olmuştur” (Narlı, 2006). Aşağıdaki resimde Balat’ta yaşanan yangınlardan biri görülmektedir.

•Fener dışı göç: “Fener’in varlıklı aileleri 19. yüzyılda Tarabya, Kuruçeşme, Ortaköy ve Arnavutköy’e yerleşmeye başlamışlardır. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonraki yıllarda bazı zengin Musevi ve Rum aileler Beyoğlu’nda ikamet etmeyi yeğlemişlerdir” (Narlı, 2006). Memur, zanaatkarlar ve küçük tüccarlar da, yangından sonra Fener’deki sıra evlere yerleşmişlerdir (Balat ve Fener Semtleri Rehabilitasyon Raporu, 1998). •Nüfus mübadelesi: “Zenginlerin Şişli, Nişantaşı gibi yeni şık semtlere akını

sürerken, Cumhuriyet’in kurulmasından sonra nüfus mübadelesi programı sonucu Fener’de ve diğer semtlerde yaşayan Rum nüfusun büyük bir kısmı da Yunanistan’a göç etmiştir” (Narlı, 2006).

•Haliç kıyılarının sanayiye açılması: 1940’larda mimar ve şehirci Henri Prost tarafından hazırlanan planlar ile Haliç kıyıları sanayiye açılmıştır. Böylece kısa zamanda Haliç kıyıları antrepolar, fabrikalar, atölyeler ve depolar ile kaplanmıştır. Haliç çevresi için yıkıcı ve boş olan alanları yok edici bu uygulama ile semtin merkezi ile deniz kıyısı arasındaki bağlantı koparılmıştır. Sanayi alanlarının oluşturdukları atıklar kıyıları kullanılamaz hale getirmiştir (Balat ve Fener Semtleri Rehabilitasyon Raporu, 1998). Buna karşın, bu dönemde Fener-Balat’taki ticari yaşam oldukça hareketli ve renklidir. Balat Çarşısı da en yoğun zamanlarını yaşamaktadır.20

•Varlık vergisi: “Azınlıklara uygulanan Varlık Vergisi (1942) Balat ve Fener’de yaşayan çok sayıda Rum ve Musevi’nin bu alandan ayrılmasına neden olmuştur” (Narlı, 2006).

•Đsrail Devleti’nin kurulması: “Đsrail Devleti’nin 1948 yılında kurulması ile Đstanbul’dan ayrılan Musevilerin sayısı artmıştır” (Narlı, 2006). Balat’ın nüfusunun yaklaşık dörtte biri de Balat’ı terk etmiştir (Balat ve Fener Semtleri Rehabilitasyon Raporu, 1998).

•6-7 Eylül Olayları-1974 Kıbrıs Barış Harekatı: Yaşanan iki siyasi gelişme de Rumlar’ın bu bölgeden ayrılmasına neden olmuştur.

20 _{Fener-Balat’ta 19 Nisan 2009 tarihinde halkla yapılan görüşmelerde, Haliç kıyılarının sanayi amaçlı}

kullanıldığı dönemlerde, ticari yaşamın son derece aktif olduğu belirtilmiştir. Ancak o dönemde sanayiye bağlı yaşanan sorunlar, bölge halkı tarafından yoğun koku ve sağlıksız yaşam çevreleri olarak dile getirilmiştir.

•Birinci göç dalgası: Yukarıda sayılan çeşitli nedenlerle boşalan Fener-Balat semtleri, 1960’lardan sonra yaşanan göç ile özellikle Karadeniz Bölgesi’nden gelen göçmenlerin yeni yerleşim alanı olmuştur.

•Haliç kıyılarının düzenlenmesi: 1984-89 yılları arasında, Haliç kıyılarının düzenlenmesi programı çerçevesinde Haliç Tersanesi Tuzla’ya taşınmış, 1970’li yılların ortasından itibaren yeni sanayi bölgelerine taşınmaya başlayan Haliç kıyısındaki küçük ve orta ölçekli sanayi tamamen kaldırılmış ve 18.yüzyıla ait son taş binaların büyük kısmı da buldozer darbeleri ile yıkılarak geniş ölçekli kamulaştırmalar ile Haliç kıyılarına park alanları yapılmıştır (Narlı, 2006; Balat ve Fener Semtleri Rehabilitasyon Raporu, 1998). Haliç kıyılarında yaşanan bu değişim ile birlikte sanayi alanlarının oluşturduğu negatif etkilerin önüne geçilmesine karşın, alandaki ticari aktivite giderek bozulmaya başlamıştır.21

•Ticari yaşam: Fener-Balat’ta yeni bir yatırım yapılamadığı için işyerleri kapanmış, ticaretle uğraşan kişiler bölgeyi terk etmiş ve kalanlar da insiyatiflerini yitirerek kendi kabuklarına çekilmişlerdir. Bölgede 16.yüzyıldan beri var olan Balat Çarşısı eski ticari yaşamını kaybetse de günümüzde halen faaliyet göstermektedir.

•Sit alanı: Bölgenin sit alanı olarak ilan edilmesi ve buna bağlı olarak imar izni verilmemesi nedeniyle bölge, her türlü yapılaşmaya ve yatırıma kapanmıştır. Bu durum da yapıların gün ve gün yıpranmasına neden olmuştur.

•Đkinci göç dalgası: 1990’lı yılların başlarında yaşanan siyasal çalkantılardan ve varolan yoksulluktan kaçarak Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nden Fener- Balat’a birçok göçmen gelmiştir. Bunun sonucunda da Fener-Balat, öncesinde Karadeniz, sonrasında da Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nden gelen göçmenlerin yeni yaşam alanı haline gelmiştir.

Çizelge 4.1’de yer alan grafikte Fener Balat Rehabilitasyon Projesi çerçevesinde yapılan çalışmalarda tespit edilen Fener-Balat semt sakinlerinin coğrafi kökenleri yer almaktadır. Kasım 1997’de Narlı tarafından yapılan bu

21 _{Fener-Balat’ta 19 Nisan 2009 tarihinde halkla yapılan görüşmelerde, Haliç kıyılarının düzenlenmesi}

ile ticari yaşamın zayıfladığı, bu durumun da halkın ekonomik yapısını olumsuz yönde etkilediği vurgulanmıştır.

çalışmaya göre, bölgede yaşayan birinci önemli grubu Karadeniz Bölgesi’nden gelenler, ikinci önemli grubu Marmara Bölgesi’nden gelenler, üçüncü önemli grubu ise, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’dan gelenler oluşturmaktadır (Balat ve Fener Semtleri Rehabilitasyon Raporu, 1998). Çizelge 4.1 : Semt sakinlerinin coğrafi kökeni. Kaynak: (Balat ve Fener Semtleri

Rehabilitasyon Raporu, 1998)

Fener-Balat semtleri, yukarıda yer verilen bir dizi olay sonucu değişmiş ve zamanla fiziksel, ekonomik ve sosyo-kültürel olarak zayıflamıştır. Azınlıklara yönelik geliştirilen politikalar; yangın, deprem vb. gibi dış etkenler ve kırsal alanlardan kent mekanına yaşanan göç dalgaları ile sosyal doku ve buna bağlı olarak da ekonomik yapı zamanla değişmiştir. Ekonomik durumu zayıf insanların yerleşmesi ve Haliç kıyılarının sanayisizleştirilmesi ile birlikte bölgede ticari aktiviteler iyice azalmış ve bölge fakirleşmiştir. Kişilerin ekonomik durumlarına bağlı olarak konutlarına ve çevrelerine yaptıkları yatırımlar da sınırlı kalmıştır. Ekonomik durumla birlikte, sit alanında yapılara müdahale zorlukları da politik olarak bölgenin fiziksel anlamda gerilemesine yol açmıştır.

Alanın ekonomik, sosyo-kültürel ve fiziksel olarak bozulması, beraberinde bu alanlarda uygulanacak yenileme projelerinin gerekliliğini gözler önüne sermiştir.