Doç. Dr. Yeşim Işıl ÜLMAN (∗)
Giriş ve Olgu
“Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı öğretim üyesi Prof. Onur Hamzaoğlu; yürütmekte olduğu “Kocaeli’nin Dilovası ve Kandıra İlçelerinde Yaşayan Gebelerden Doğan Bebeklerde Ağır Metal Maruziyeti İle Büyüme ve Geliş-me Durumu” isimli projesinde elde ettiği verileri basın yoluyla kamuoyuna açıklamış, “(araştırma) henüz tamamlanmadan kanser konusunda halkın yanlış bilgilendirilme-sine neden olmak ve halkı paniğe sevk etmek” gerekçesiyle kendisi hakkında Koca-eli Üniversitesi Rektörlüğü’nce soruşturma açılmıştır”.
Etik İkilem
Aslında Prof. Hamzaoğlu, ağır sanayi kuruluşlarının toplandığı Kocaeli Dilovası bölgesinde yıllardır halk sağlığı araştırmaları yürütmekte olup; yörede 2005 yılında TBMM Araştırma Komisyonu’nun isteği üzerine bir çalışma yapmıştır. Bu çalışmaya dayanarak 2006’da Bakanlığa hazırladığı ve sunduğu rapor üzerine oluşturulanBa-kanlık Komisyonu, “kanserden ölümlerin ortalamanın 3 kat üstünde olduğunu, böl-gede kapasite artışı durması” gerektiğini saptamıştır. Ancak yıllar içinde, tam tersine bölgede kapasite daha da artmış; bunun üzerine Hamzaoğlu 2011 başında “Annele-rin sütünde ve bebekle“Annele-rin dışkısında arsenik, cıva gibi metallere rastlandığı”,bunun kansere yol açabilecek son derece olumsuz bir gelişme olduğu bilgisi içeren son raporunu basınla paylaşmıştır.
Olguda etik açıdan ikilem şöyle kurulabilir: Hamzaoğlu, insan sağlığını önceleyen, toplum sağlığını geliştiren araştırmalar yürütürken, sürmekte olan araştırmadaelde ettiği verileri, önlem alabilmesi için halkın yararına, yetkililerle ve kamuoyu ile pay-laşmış; ancak araştırma bulgu ve verileri bir yerel gazetede kamuoyuna açıklayarak, halkı endişe ve kaygıya sürükleme suçlamasıyla karşılaşmıştır.Bu isnat ile üniversi-tesi tarafından hakkında soruşturma açılmıştır. Soruşturma bir yandan devam eder-ken; yaşadığı kentin belediye başkanı tarafından, tamamlanmamış çalışmanın veri-lerini basın yoluyla açıklayarak şarlatanlıkla suçlanınca (1), söz konusu kişi aleyhine hakaret davası açmış; bu dava Hamzaoğlu lehine sonuçlanmış ve belediye başkanı Prof. Hamzaoğlu’na tazminat ödemeye mahkumedilmiştir (2). Bu arada halkı paniğe sevk etmek isnadıyla Savcılık tarafından 2-4 yıl süreyle hapsinin istendiği dava de-vam etmektedir (3).
Hakaret davası açılmadan önceki dönemde, hekimlik meslek örgütü Türk Tabipleri Birliği Merkez Konseyi’nden Türkiye Biyoetik Derneği Yönetim Kurulu’na ulaşan bir resmi yazı ile Hamzaoğlu olayı hakkında etik açıdan değerlendirme talep edilmiştir. Dernek bu çağrıya olumlu yanıt vermiştir, çünküTüzüğü’ne (4) göre Türkiye Biyoetik Derneği’ninvarlık amacı:
Madde 2: “(B)iyoetiğin ve biyoetik eğitiminin ilerlemesine ve gelişmesine katkıda bu-lunmak, onun sağlık uğraşları ve öteki disiplinlerle olan ilişkilerini geliştirmek; ..mes-leki etkinliklerde ortaya çıkan etik sorunların incelemek ve çözüm yolları önermektir.” Bu hedefe yönelik olarak faaliyet amaçları arasında:
Madde 2/f: “Biyoetik alanına giren konularda hem üyelerini hem de toplumu aydın-latıcı, eğitici, bilgilendirici çalışmalar yapmak, görüş oluşturmak ve ilgili kurumlarla paylaşmak, kamuoyu oluşturmak”;
Madde 2/ l) “Biyoetik alanını ilgilendiren, uğraş onurunu yaralayıcı davranışlar … karşısında ilgili makamları uyarmak, gerekirse olayı topluma duyurmak, kamuoyu oluşturmak”, bulunmaktadır.
Dernek Tüzüğü çerçevesinde gönüllü olarak görevlendirilen üyemiz Doç. Dr. Murat Civaner tarafından hazırlanan“Türkiye Biyoetik Derneği Prof. Dr. Onur Hamzaoğlu Hakkında Açılan Soruşturma ile ilgili olarak Bilimsel Araştırma Etiği ve İnsan Sağlığıİ-lişkisi Hakkında Görüş”,Yönetim Kurulu’nca değerlendirilerek, 12 Mayıs 2011 tarihin-de kabul edilmiş;yazılı olarak ve Dernek internet sayfasından elektronik olarak ilgili taraflar ve kamuoyu ile paylaşılmıştır (5).Görüş metni Derneğin BiyoetikAraştırmaları isimli kitabında da yer almıştır (6).
İnsanlar Üzerinde Araştırma ve Deneylerde Etik İlkeler: Helsinki Bildirgesi
İnsanlar Üzerinde Tıbbi Araştırmalar Etik İlkelerini belirleyen uluslarüstü, evrensel belge olan;dünya genelinde olduğu gibi ülkemiz iç hukukunda da bağlayıcı nitelikteki Dünya Tabipler Birliği Helsinki Bildirgesi’ne göre, insanlar üzerinde tıbbi araştırmalar-da insan sağlığı ve esenliği öncelikle gözetilmeli, öteki tüm çıkar ve yararların üstün-de tutulmalıdır (Madüstün-de 6). İnsanlar üzerinüstün-de tıbbi araştırmanın asıl amacı, hastalık-ların nedenlerini, gelişmesini, etkilerini anlamak ve koruyucu, tanı, tedavi yöntem ve süreçleri geliştirmektir (Madde 7)(7).
Araştırma Etiği, Bilim Ahlakı Değerleri
Bu bağlamda bilim insanlarının öncelikli sorumluluklarından biri, çalışma yapacakları alanı toplum sağlığı açısından önemli, diğer deyişle en çok görülen, en çok öldüren ya da sakat bırakan sağlık sorunlarını dikkate alarak seçmeleridir.Bilim insanlarının araştırma verilerini açıklamaları, araştırma etiği değerlerinden kaynaklanan sorum-luluklarının bir gereğidir. Zira,halk sağlığı açısından dünya çapında referans niteli-ğindekiFramingham Araştırmaları örneğindeki gibi, bilimsel araştırmaların yöntemle-rinden biri, ileriye dönük izlem araştırmalarıdır. İleriye dönük araştırmalarda izlemle elde edilen veriler, güvenilir, sağlam bilimsel bilgi sağlarlar.Belli izlem araştırmaların-da belli dönemlerde verilerin yayımlanması olağandır, hatta gereklidir (8).
Bilimsel Bilginin Yayılması, Toplum Yararı
Toplum yararına üretilmesi ve kullanılması gereken bilimsel bilginin yayılma yolları bilimsel toplantılar ve yayınlardır. Bilgi; toplum sağlığı için acil girişim gerektiren ve politika belirleyenler / karar verme yetkisine sahip olanların karar almakta geciktikleri durumlarda, erişimin kısıtlı bulunan bilimsel toplantı ve yayınların yanı sıra, basın-yayın organları aracılığı ile de yayılabilir. Bilim insanlarının araştırma etiği
değerle-rinden kaynaklanan sorumluluklarını yerine getirmeleri, onların hukuki soruşturmaya uğramalarına neden olmamalıdır.Türkiye Biyoetik Derneği tüm bu nedenlerle Prof. Hamzaoğlu hakkında açılan soruşturmayı son derece kaygı verici bularak; bilimsel bilgi üretimi, üniversiter yapı ve dolayısıyla toplum sağlığı üzerine olumsuz etki yara-tabileceğini açıklamış; ilgililere; insanlığın büyük bedellerle önemini anladığı akade-mik özgürlük ve toplum yararı değerlerini gözetmeye çağırmıştır (9).
Akademik Özgürlükler, Prof. Dr. Kuçuradi ve ark. Raporu
Bu meyanda Kocaeli Üniversitesi Rektörlüğü’nce görevlendirilen Etik Kurulu, Hamzaoğlu’nun çalışmalarında elde ettiği veri ve bulguları açıklamada özensiz dav-randığına karar vermiştir. Hamzaoğlu bu karara dayanılarak uyarı cezası almıştır (10). Bu aşamada Türk Tabipleri Birliği Merkez Konseyi üç etik vefelsefe uzmanına olgu ile ilgili Görüşlerine başvurmuştur. Prof. Dr. Prof. Dr. İoanna Kuçuradi, Prof. Dr. Betül Çotuksöken ve Prof. Dr. Harun Tepe’den oluşan değerlendirme komisyonu ta-rafından kaleme alınarak, kamuoyuna açıklanan raporda, Akademi Özgürlükler ve Yüksek Öğretim Kurumlarının Özerkliği’ni ele alan Lima Bildirgesi’ne dikkat çekilmiş-tir. Buna göre:
«Akademik özgürlük, akademik bir çevre üyelerinin tek tek ya da toplu halde bil-giyi araştırma, inceleme, tartışma, belgeleme, üretme, yaratma, öğretme, anlatma ve yazma yoluyla elde edilmelerinde, gelişmelerinde ve üretmelerindeki özgürlük-lerdir… Akademik çevrenin araştırma etiği ile ilgili tüm üyeleri, bilimsel araştırmanın evrensellik ve yöntemlerine tabii olarak, herhangi bir müdahaleye maruz kalmaksızın araştırma çalışmalarını sürdürme hakkına sahiptir. Bu kişiler aynı zamanda araştır-malarının sonuçlarını başkalarına özgürce iletme ve sansürsüz yayımlama hakkına da sahiptir” (11). Komisyon, Raporunda,Prof. Dr. Onur Hamzaoğlu’nun insan sağlığı açısından önemli sorunlar yaratacağını düşündüğü yeni bir sanayi kuruluşunun böl-gede kurulmasıyla ilgili haber yapan yerel bir gazete muhabirinin sorularını yanıtlar-ken, bu araştırmanın sadece o andaki bulgularından söz ettiği, bunun da halk sağlığı alanında çalışan bir bilim insanı olarak bölgedeki halkın sağlığı için geri dönülmez sonuçlar ortaya çıkmadan önce ilgililerin dikkatini çekme görevini yerine getirmek olduğu sonucuna varmıştır (12).
Sağlık Hakkı / İnsan Hakkı
Hamzaoğlu olgusu ile ilgili olarak gözden kaçırılmaması gereken bir başka unsur, bir insan hakkı olarak sağlık hakkı ve etik ilişkisidir. Yurttaşlarının sağlığının korunma-sı, içinde yaşadıkları toplumsal çevrenin iyileştirilmesi ve geliştirilmesi hükümetlerin ve toplumdaki tüm kesimlerin görevi ve sorumluluğudur (13). Erişilebilir en yüksek düzeyde nitelikli sağlık hizmeti almak ırk, din, siyasi görüş, toplumsal ve ekonomik mevki gibi herhangi bir ayrım gözetilmeden her bireyin, her insanın hakkıdır.Nitelikli sağlık hizmetine ve ihtiyacı olan ilaçlara ulaşmak, yeterli beslenme ve temiz suya erişim, sağlıklı çevrede yaşamak, bilimsel teknolojik gelişmelerden yararlanmak in-sanın sağlık hakkıdır. Bu hakkın yaşama geçirilmesini sağlamak devletlerin, hükü-metlerin, toplumsal kesimlerin görevi ve aynı zamanda etik sorumluluğudur.
Bilim İnsanı Etik Sorumluluğu
Bu toplumsal çevre içinde yaşayan ve onun parçası olan araştırmacı, bilim adamına düşen sorumluluk insan sağlığını üstün tutan, toplumsal ihtiyaca karşılık verebilen,
bilimsel, akılcı yöntemle kurgulanmış ve etik gerekçelere dayanan araştırmalar yü-rütmektir.Araştırmacı için, yararın paylaşılması sorumluluğu hem yaşanılan an hem de gelecek kuşaklar için geçerlidir.Bu gerekçelerle yürütülmüş çalışmaların uygula-malarını, sonuçlarını, yararını toplumla paylaşmanın, araştırmacının etik sorumlulu-ğu oldusorumlulu-ğu unutulmamalıdır.
Bu bağlamda Türk Tabipleri Birliği Kocaeli Dilovası’nda çarpık sanayileşmenin yarat-tığı ağır çevre kirliliğini ele alan kapsamlı bir rapor yayımlamıştır (14). Sivil bir inisiya-tif olarak kamuoyunu dikkatini Onur Hamzaoğlu’nun yaşadığı sürece çekmek üzere oluşturulan Onurumuzu Savunuyoruz Platformu büyük bir kampanyaya dönüşmüş; yurt içinden ve dışından binlerce kişi inisiyatife imzalarını koyarak, Hamzaoğlu’na desteklerini ifade etmişlerdir. Çeşitli üniversiteler ve kurumlar bu olguyu ele alan top-lantılar gerçekleştirerek Hamzaoğlu’na destek vermişlerdir (15). Platform üyesi Prof. Dr. Cem Terzi’nin süreci değerlendiren makalesi ile Hamzaoğlu olayı tıbbi bilimsel araştırmalarda bir indeks olgu olarak bilimsel literatüre girmiştir (16).
Sonuç
Sonuç olarak, bilimsel araştırmalarının amacı insan sağlığının geliştirilmesi, bilimsel bilginin halkın yararına kullanılmasıdır. Prof. Dr. Onur Hamzaoğlu, bir halk sağlığı uzmanı ve akademisyen olarak, Kocaeli Dilovası’nda insan sağlığını ağır biçimde tehdit eden; çevresel maruziyeti açık ve yaygın boyutlara ulaşmış; insanlara, gele-cek kuşaklara, canlılara, biyosfere yönelik ciddi tehdit haline gelmiş çevresel kirliliği; akademisyen ve araştırmacı ekibiyle birlikte, bilimsel ve akılcı yöntemle, yıllardan beri sistemli olarak araştırmaktadır.
Prof. Hamzaoğlu, bir bilim insanı sorumluluğuyla, akademik özgürlükler bağlamında, insan sağlığını üstün tutan bilimsel araştırmaları; toplumu gelişmeler hakkında bilgi-lendirici, aydınlatıcı etkinlikleri; yetkililere ve ilgili taraflara tehlikeleri önceden haber vererek, önlem almaya davet eden çalışma ve yayınları nedeniyle; ülkemiz ve aka-demi adına kutlanmalıdır. Türkiye Biyoetik Derneği, tüm bu gerekçelerle, 12-13 Ekim 2012 tarihlerinde İstanbul’da gerçekleştirilen VII. Kongresi’ndeyer alan “Etik Açıdan Hamzaoğlu Paneli”nde (17),Prof. Dr.Onur Hamzaoğlu’na “Araştırma Etiği Ödülü”nü takdim etmiştir (18). Kaynaklar 1- http://www.focushaber.com/sen-misin-halki-bilgilendiren--h-43472.html (Eri-şim 10.11.2012) 2- http://haber.sol.org.tr/sonuncu-kavga/onur-hamzaoglu-sarlatan-davasini-ka-zandi-haberi-52719 (Erişim 10.1.2012) 3- http://haber.mynet.com/bakanlik-raporu-prof-onuru-hakli-cikardi-573751-guncel/ (Erişim 10.1.2012)
4- Türkiye Biyoetik Derneği Tüzüğü, http://www.biyoetik.org.tr/yenisite/index. php/dernek/tuzuk (Erişim 10.11.2012) (Revize Tüzüğün Genel Kurul Kabul Tarihi 21.11.2009)
5- http://biyoetik.org.tr/TBD_OnurHamzaoglu_BilimEtig_Gorusu.pdf (Erişim 10.11.2012).
6- “Türkiye Biyoetik Derneği Prof. Dr. Onur Hamzaoğlu hakkında açılan soruş-turma ile ilgili olarak Bilimsel Araştırma Etiği ve İnsan Sağlığı İlişkisi Görüşü” Hazırlayan Doç. Dr. Murat Civaner, içinde: Biyoetik Araştırmaları, ed. YI Ül-man, SV Genç, İstanbul Ekim 2012:394-396.
7- WMA Declaration of Helsinki – EthicalPrinciplesforMedicalResearchInvol-ving Human Subjects, Seoul, Korea, October 2008; http://www.wma.net/ en/30publications/10policies/b3/ (Erişim tarihi: 10.11.2012)
8- Türkiye Biyoetik Derneği, Bilimsel Araştırma ve İnsan Sağlığı İlişkisi Görü-şü”, s. 395. Doç. Dr. Murat Civaner’e Derneğimizin dikkatini bu konuya çek-tiği ve oluşturduğu özgün metni için bir kere daha içtenlikle teşekkür ederiz. 9- Ay.es. s. 396.
10- http://banuguven.com/bir-halk-sagligi-mucadelesi-2/ (Erişim 10.11.2012). 11- Dünya Üniversiteler Servisi, Akademik Özgürlükler ve Yüksek Öğretim
Ku-rumlarının Özerkliği, Lima Bildirgesi (1998) http://www.onurumuzusavunuyo-ruz.org/dokumanlar/lima.pdf (Erişim tarihi: 10.11.2012); zikreden: Kuçuradi ve ark. Onur Hamzaoğlu Olayı hk. Raporu, 12 Kasım 2011. http://www.biyo-etik.org.tr/files/abis0096.pdf (Erişim: 10.11.2012).
12- Bu rapor uzmanlık hekimlik meslek örgütü tarafından uzmanlık derneklerine yollanmış ve Türkiye Biyoetik Derneği, 2011-98 sayılı 30.11.2011 tarihli res-mi yazısıyla, Prof. Kuçuradi ve arkadaşlarının değerlendirmesini destekledi-ğini TTB’ne bildirerek, Dernek internet sayfasında metni yerleştirmiştir.http:// www.biyoetik.org.tr/files/abis0096.pdf (Erişim: 10.11.2012).
13- BioethicsCoreCurriculum, Section 1 EthicsEducationProgramme, Sector-forSocialand Human SciencesDivision of Ethics of ScienceandTechnology, UNESCO Paris 2008:56-68; UNESCO Declaration of Bioethicsand Hu-man Rights (2005) (m.14, 15, 16)http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ ID=31058&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html (Erişim tarihi: 10.11.2012.
14- Türk Tabipleri Birliği Dilovası Raporu, Türk Tabipleri Birliği Yayınları 2. Baskı, Ankara Ocak 2012,105sayfa.
15- http://www.onurumuzusavunuyoruz.org/ (Erişim tarihi: 10.11.2012).
16- Terzi, C. “Turkey’sSelikoff”, International Journal of OccupationalandEnvi-ronmentalHealth, Editorial, 2012;18(2):96-98.
17- Kongremiz kapsamında gerçekleştirilen bu Panel, üyelerimiz Prof. Dr. Ya-man Örs, Prof. Dr. Serap Şahinoğlu, Doç. Dr. Murat Civaner ve Yrd. Doç. Dr. Volkan Kavas’ın önerilerinin Yönetim Kurulunca desteklenmesi ile programa alınmıştır.
18- 2012-136 sayılı, 12.10.2012 tarihli resmi yazısı ve “Araştırma Etiği Ödülü” beratı:http://www.biyoetik.org.tr/files/TBD_2012-136_OnurHamzaoglu.pdf (Erişim tarihi: 10.11.2012).
Türkiye Biyoetik Derneği tarafından Araştırma Etiği Ödülü takdim edilen Prof. Dr. Onur Hamzaoğlu’nun Teşekkür Konuşması:
“Türkiye Biyoetik Derneği’ne teşekkür ediyorum. Bu süreçteki tutumlarından dolayı; süreci tüm verileriyle değerlendirdiler ve bir taraf olmuş oldular. Günümüzde konuş-macılarımızın da bahsettiği gibi olması gereken ama olamayanı, bu dernek, birkaç dernekle beraber becermiş oldu. Bu benim için çok önemli. Bu süreçte aldığım des-teklerin en büyüklerden bir tanesi. Şunu paylaşmak isterim; ben ve arkadaşlarım, Dilovası ile ilgili herhangi bir şeyi ilk defa yapmadık. Dilovası’nın tarihi, çevre so-runlarının tarihi, Kocaeli ile arasındaki durum bizim çalışmalarımız ile başlamıyor. Tarihin başlangıcı biz değiliz ve bu çalışmalarımızın bir diğer özelliği var. Akademik dosyalar için yapmadık; kamuoyunu bilgilendirmek adına yaptık. Bütün çalışmala-rımızın ana hedefi buydu. İkinci bir özelliği de, biz, bu verilerle doğrudan doğruya kamuoyu tarafından sorgulanması için uğraşmıştık. Bu çalışmalarımız da, hedefimiz de, içinde yaşadığımız toplumsal yaşantının, dolayısıyla onun Kocaeli’ndeki sonuçla-rı olan insana rağmen, doğaya rağmen sanayinin nelere mal olduğunu sorgulanma-sına çalışmaktı. Sanıyorum yaşadıklarımızda bunların da bir özel payı var. Hepinize katkılarınız için, özellikle Türkiye Biyoetik Derneği’ne ve sevgili kurum üyelerine çok teşekkür ediyorum.
Saygılar sunuyorum.” Prof. Dr. Onur Hamzaoğlu