Erken Uyarı Sistemlerinde Takip Edilmesi Önerilen Temel Göstergeler

Problem oluşturan krediler, işletmenin ekonomik durumunun anapara taksit ve faizlerini ödeyemeyecek şekilde kötüleşmesi durumunda ortaya çıkmaktadır. Böyle bir zarar tehlikesi özellikle aşağıdaki şekillerde ortaya çıkmaktadır.

ƒ Çok sayıda içsel ve dışsal nedene dayanan başarısızlık kaynaklarının işletmelerde yol açtığı teknik ve finansal açıdan olumsuz gelişme,

ƒ Tahmin edilen yatırım maliyetleri ve bekleyişlerinde temel sapmalardan dolayı kredi ile finanse edilen projenin maliyet ya da gelirler bakımından olumsuz sonuçlanması,

ƒ Krediye güvence oluşturan varlıkların değer kaybı sonucu ortaya çıkan olumsuzluklar.

Daha önce belirtildiği gibi, riskin zamanında ortadan kaldırılmasına yönelik önlemlere başvurabilmek için, bu tür olumsuz faktörlerin erken teşhis edilmesi, kredi uygulaması bakımından çok önemlidir. Genel olarak, sorunlu kredilerin oluşmasına neden olan işletme durumunun kötüleşmesinde bir takım göstergelerin uyarıcı nitelikte oldukları kabul edilebilir. Bu tür uyarıcı sinyaller sürekli olarak izlenip doğru yorumlanırsa yaklaşan tehlikenin varlığı zamanında belirlenebilir. Böylece sorun henüz gerçekleşmeden gerekli önlemler alınabilir ve çözüm bulmak daha kolaylaşabilir. Bu tür erken uyarı göstergeleri, mali kriterler, yönetsel kriterler, işe ve banka işlemlerine ilişkin genel kriterler şeklinde dört ana başlık altında toplanabilir.

Erken uyarı göstergeleri, tek tek ele alınabildikleri gibi, bir kaç kriterin bileşimi olarak da dikkate alınabilirler. Uygun şekilde analiz edilip değerlendirildiklerinde, bu göstergeler ileride sorun yaşanabilmesi muhtemel kredilerin izlenebileceği ve sorunların bir yıla kadar varabilen sürelerde, önceden tespit edilebileceği “Takip Listesi” oluşmasında bir kılavuz görevi yapabilirler. Göstergelere dayalı sistemin ne derece etkin işlediği, ileride yaşanan sorunların ne kadarının daha önceden tahmin edilebilmiş olduğuna göre ölçülebilir. Sağlanan başarıya göre, göstergelere dayalı mevcut erken uyarı sistemleri’nin altyapısı ve uygulanış şekli güncellenip geliştirilebilir.

Erken uyarı göstergeleri elde edildikten sonra krediler analiz edilerek göstergelerin doğruluğunun ve etkilerinin ölçülebilmesinde banka içi derecelendirme sistemleri ile bağımsız derecelendirme kuruluşları tarafından yapılan kredi derecelendirme sistemleri, kredi riski modelleri ve mali rasyo analizleri gibi çeşitli kaynaklardan temin edilecek bilgilere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu doğrultuda, bankalar belirledikleri kriterler çerçevesinde, standartlarını ve hedeflerini tespit etmeli ve gerçekleşen performans ile karşılaştırarak, sapmaların negatif ve pozitif etkilerinin analizini yapmalıdırlar. Bu analizleri standart ve sistematik hale getirmek için, bir erken uyarı raporlama sisteminin geliştirilmesi oldukça faydalı olacaktır. Raporların hangi sıklıkta üretileceği, banka yönetimi ve kredilendirme fonksiyonunu yürüten birimlerce belirlenebilir. Raporlar tek tek müşteri bazında hazırlanabileceği gibi, portföy bazında da (ürün, bölge, sektör) hazırlanabilir. Böylece kredi portföyünün durumu ve yapısında meydana gelen değişimler etkin bir şekilde izlenerek gerçekleşmesi olası sorunlar tespit edilmektedir.

3.5.2.1.1. Finansal Konularda Erken Uyarı Sinyalleri

Erken uyarı niteliği taşıyan mali göstergelerin en önemlileri, kalıcı nitelikte likidite sorunları, artan borçlanma ihtiyacı, azalan kârlılık, satışlarda beklenmedik düşüşler, finansal raporlamada tespit edilen unsurlar ve veriye erişimde yaşanan sorunlardır. Bu sinyalleri en kolay elde etmenin yolu finansal tabloları incelemektir. Bu çerçevede, bilançodan elde edilebilecek sinyaller şu şekildedir;

ƒ Bilançoların zamanında alınamaması, bilanço yapısında belirgin değişiklikler, ƒ Alacak tahsilat süresinin uzaması, ticari alacaklarda büyük artışlar,

ƒ Stok miktarında azalış ve hızlı yükseliş, stok dönüş hızında yavaşlama, ƒ Toplam varlıklar içinde cari varlıkların yüzdesinde belirgin düşüş, ƒ Firmanın likiditesinde ve işletme sermayesinde bozulma,

ƒ Sabit ve sabit varlık dışında cari olmayan varlıklarda hızla değişen yoğunlaşmalar, karşılıklardaki artışlar,

ƒ Cari, uzun vadeli ve banka borçlarında hızlı orantısız artış, borca göre yetersiz öz varlık ve satışlar, finansman ihtiyaç süresinde belirgin artışlar, ƒ Sık sık muhasebeci değişiklikleri 244_,

Gelir tablosundan elde edilebilecek sinyaller ise şu şekildedir;

ƒ Azalan satışlar, sezona bağlı olmayan gerileme ve dalgalanmalar, satış iadelerindeki artış,

ƒ Hızla büyüyen satışlar, brüt ve net satışlar arasında önemli farklılığın bulunması, satışlara / kârlara oranla toplam varlıkların artması,

ƒ Finansman giderlerindeki artış, yüksek maliyetli borçlanma, maliyetlerin yükselmesi ve kâr marjlarının daralması, şüpheli alacak zararlarının artması, faaliyet zararları,

Finansal konulardaki erken uyarı sinyallerinin elde edilmesinde alacakların incelenmesi ile ulaşılan sonuçlar da büyük rol oynamaktadır. Bu doğrultuda dikkate alınması gereken sinyaller şu şekildedir;

- Satış vadelerinin uzaması, satışların belirli müşterilerde yoğunlaşması, - Alacak yaşının uzaması, kredili satış protokolünde değişmeler,

- Vadesi geçmiş alacakların yoğunlaşması, senetlerin protesto edilmesi, ortaklara borç-alacak kalemi, grup şirketlerinden alacakların bulunması245_,

3.5.2.1.2. Yönetim Konularında Erken Uyarı Sinyalleri

Yönetim konularında erken uyarı sinyallerinin elde edilmesinde, firma yöneticileri ile yapılan toplantılardan önemli ipuçları çıkarmak olasıdır. Yönetim kademesinde sıkça gerçekleşen değişiklikler, yönetim beceri ve ilgisi ile değerlendirme yapabilme kabiliyetinde gözlemlenen eksiklikler, piyasa ve sektörde

244 _{Jay M.Mc Donald ve John E.Mc Kinley, Corporate Banking, Washington DC, A. Association, 1991, s. 388.} 245 _{Donald, Kinley, 1991, s.389.}

yönetim aleyhinde oluşan genel kanı ve yönetim kademesinde iletişim eksiklikleri yönetim bazlı erken uyarı göstergeleri arasında en dikkat çekenleridir. Bunun yanı sıra aşağıdaki sinyaller mutlaka dikkate alınmalıdır.

ƒ Sözleşmelere ve ödeme sürelerine uyulmaması, yükümlülükleri ve verilen sözleri zamanında yerine getirmeme, yanlış ve zamansız stratejik kararlar verilmesi, yönetim içinde kutuplaşma ve sorunlar,

ƒ Anahtar yöneticilerin davranışsal değişiklikleri, ölçüsüz yaşam biçimi, ölümü, ƒ İş konusunda kumarvari risk alma tutumu, aşırı para harcama eğilimi,

ƒ Banka ile ilişkilerde karşılıklı yardımlaşmadan kaçış şeklinde kendini gösteren davranış değişikliği, moralite açısından zayıflık.

ƒ Yönetimde yer alanların kişisel yükümlülüklerini yerine getirmemesi,

ƒ Yönetimin veya ortaklık yapısının değişmesi, stratejik esnekliğin olmaması, ƒ Yeni işlere, yeni coğrafi bölgelere ve yeni ürünlere yeterince inceleme

yapmadan gerçekçi olmayan yatırımda bulunma, ana iş sahasının göz ardı edilmesi, daralan pazarın ve eskiyen ürünlerin zamanında farkına varmama, ƒ Piyasa koşulları dışında fiyat politikası uygulanması,

ƒ Kârlı üretim hatlarının ihmal edilmesi veya bu ürünlerden vazgeçilmesi, ƒ Çözüldüğü ileri sürülen problemlerin tekrarı,

ƒ Finansal raporlar ve kontrollerde kötüleşme, planlama ve bütçeleme eksikliği, ƒ İş hayatında, ekonomide ve sektördeki değişikliklere uyum gösterememe, ƒ Finansal kaldıraca dayalı hızlı büyüme, hatalı finansal tutumlar.

ƒ İşçi sorunları.

3.5.2.1.3. Firma Faaliyetlerinden Elde Edilen Erken Uyarı Sinyalleri

Firmanın ana faaliyetlerinde oluşan alışılmadık değişiklikler ile ekonomik, sosyal, politik, yasal ve çevresel faktörler gibi dış faktörlerin firma üzerinde yarattığı olumsuz etkiler işe ilişkin genel göstergeleri oluşturmaktadır. Firma faaliyetlerindeki bozulmaları teşhis edebilmenin en iyi yollarından birisi, firma ziyaretlerinde bulunmaktır. Firma faaliyetlerinden elde edilen bazı erken uyarılar şu şekildedir.

ƒ Çok yüksek faaliyet kaldıracı ile çalışma, riskli ve hızlı genişleme çabaları ƒ İyi bir iç kontrol sisteminin olmayışı,

ƒ İş görenlerin işe gelmeme ve işten ayrılma oranlarının olağan dışı bir seyir izlemesi, işgücünün iyi kullanılmaması,

ƒ Firmanın iş konusunun özelliklerindeki değişmeler, talep tipinde değişiklik, ƒ Üretim kapasitesinin yetersiz olması, yüksek stok birikimi, bozuk stoklar. ƒ Güvenirliliği yüksek olan bir veya daha fazla önemli müşterinin kaybedilmesi, ƒ Önemli üretim kanallarının, dağıtım hakların veya hammadde kaynaklarının

kaybedilmesi veya elden çıkarılması,

ƒ Normal satın alma uygulamalarının dışında spekülatif hammadde alımları, ƒ Üretim kapasitesini zorlayacak büyüklükte sipariş alınması,

ƒ Eskiyen teçhizatın yenilenmemesi, güçlü ve yeni firmaların pazara girmesi, ƒ Piyasada sorunlar, pazarlama güçlükleri, ödemelerin durması, şikayetler

şeklindeki olumsuz enformasyonlar,

3.5.2.1.4. Banka İşlemlerinden Elde Edilen Erken Uyarı Sinyalleri

Bankanın, firma ile olan işlemlerinden içsel olarak elde edilen sinyaller, erken uyarı göstergelerinin en önemlileri olup, tehlike işaretlerinin önceden alınmasında hayati öneme sahiptir. Bu sinyallerin elde edilme süreci, firma ve banka arasındaki tüm işlemlerin, kredi koşullarına uyumun, teminatın ve kredinin sıkı şekilde takibini içermektedir. Bu doğrultuda aşağıdaki sinyaller mutlaka dikkate alınmalıdır.

ƒ Firmanın borç senetlerini ödemede zorlanması, kredi limitlerinin dolması, ƒ Firmanın bankadaki fonlarında ve mevduatında düşüşler,

ƒ Firmanın devre sonu faizlerini güçlükle karşılayabilmesi, yükümlülüklerini zamanında yerine getirmeme, vadelerde temdit talebi,

ƒ Firma ve ortaklarla ilgili protestolu senetlerin ve karşılıksız çeklerin varlığı, olumsuz banka istihbaratı, finansal durum hakkında bilgi alınamaması, ƒ Memzuç banka risklerinin firma kapasitesinin üstüne çıkması,

ƒ İştira ve ıskontolarda yenilemelere başvurulması,

ƒ Teminatların zamanında verilmemesi, teminata alınan çek ve senetlerin kredi ödenmeden sürekli yenilenmesi, senetlerde protesto oranının yükselmesi, ƒ Büyük ölçüde kısa vadeli ve işletme sermayesi amaçlı kredi kullanımı, ƒ Kredi taleplerinin miktarında ve sıklığında büyük sıçrama,

ƒ Kredi müşterisine mal temin eden grupların bankadan, firmaya açacakları yeni krediler ve özel vadeler nedeniyle istihbarat talep etmeleri,

ƒ Sabit varlık alımına veya işletme sermayesi ihtiyacına yönelik yanlış veya kötü planlama.246

Banka bu sinyalleri önemsemez veya tamamen ihmal ederse, o zaman daha vahim bir sinyal bankaya varlığını kabul ettirir. Banka ile müşteri arasındaki kredi geri ödemesine ilişkin sorun, müşterinin banka ile ilişkilerinin bozulması, borç ödemelerinin gecikmesi, kredi limitinin aşımı, karşılıksız çek, kredi sözleşmesinin koşullarının ihmal edilmesi ile kendini gösterir. Çoğu kez üçüncü kişiler de bankayı problem hakkında uyarır. Bu uyarılara örnek olarak şu durumlar verilebilir:247

ƒ Ödenmeyen sigorta primleri hakkında sigortadan gelen uyarı,

ƒ Müşterinin alım yaptığı firmalara ödemede gecikmesi veya vade uzatım talebinde bulunması, çalışanlara yapılacak ödemelerde gecikmeler,

ƒ Mahkeme tarafından müşteri hakkında açılan davalar,

Bankanın müşteriden finansal durumu hakkında zamanında bilgi alamaması, problemli bir krediyle karşı karşıya kalacağının önemli bir göstergesidir. Kredi yönetimi müşteriden mutlaka düzenli aralıklarla bilgi istemelidir. Müşterinin finansal bilgilerini bankayla paylaşmaktan kaçınması veya bu bilgileri hazırlamamış olması halinde bunu ciddi bir uyarı olarak değerlendirmelidir.