Endüstri (Sanayi)

XXI. yüzyılda ekonomilerin sanayi sektörüne ağırlık veren bir kalkınma çabası içinde bulundukları söylenebilir. Bunun nedeni, sanayi sektörü gelişme hızı potansiyelinin, diğer sektörlere nazaran daha yüksek olmasıdır. Çünkü, sanayi sektörü yeni teknolojik gelişmelerin gerçekleştirilmesine ve uygulanmasına olanak vermektedir. Üretim faktörü ve diğer girdiler açısından sınırlılık çok azdır. Sanayi sektöründe piyasa koşullarında arzı azaltıp artırmak mümkündür. Sanayi sektöründe gelişen teknoloji ile birlikte artan verimler ortaya çıkmaktadır. Böylelikle, birim yatırımın ekonomi içinde sağlayacağı “katma değer” yüksek olmaktadır. Sanayi kesimindeki “girdi-çıktı” ilişkileri ekonomi içinde özellikle dikey tamlaşmalar bakımından ortaya çıkardığı etkiler ile, yatırımların birbiri üzerinde geliştirici etkiler yapmalarına yol açmaktadır.

Cumhuriyetin kurulmasından sonra, kalkınma, sanayileşme hamlesi, yöneticilerin temel ekonomik yaklaşımı olmuştur. Aydın Đli, tarımsal ürünlerde

başlıca ihracat kalemleri olan tütün, pamuk, incir, zeytin gibi ürünlerin çok bol üretildiği; üretimin de demiryolları ile Đzmir’e taşınabildiği bir merkez idi. Bu ürünleri işleyen sanayi tesisleri, önce Đzmir’de kurulmuştu. Aydın’da kurulan işletmeler ise, daha küçük ve iç piyasaya dönük idi. 1927 yılında Aydın’da, 1282 işletmede10 binden fazla işçi çalışıyordu. 1932 yılında Teşviki Sanayi kanunundan yaralanan işletme sayısı 25 idi. 1939 yılında ise, bu sayı 39’a yükselmiştir. Nazilli Basma Fabrikası, 1935’de temeli atılıp, 1937’de Atatürk tarafından işletmeye açılmıştır. 1950 sonrasında Aydın’da kurulu sanayi kapasite, geleneksel olarak atölye niteliğinde gıda ve dokuma sanayilerinde faaliyette bulunan işletmeler ile, inşaat malzemesi ve metal eşya sanayilerinde yoğunlaşmaya başlamıştır. Kemer Hidroelektrik Santrali’nin devreye girdiği 1958’den sonra, sanayi işletmelerinin kurulması hızlanmıştır. 1964’de Aydın imalat sanayisinde 10’dan fazla işçi çalıştıran 61 işletme vardır. Bunların 57’si özel, 4’ü kamu işletmesiydi. Kamu işletmeleri 3.000, özel sektör ise 7.500 işçi çalıştırıyordu. Kamu işletmelerin büyük kapasiteli olduğu, buradan ortaya çıkmaktadır. 1958 yılında Aydın Tekstil işletmeye açılmıştır. Daha sonra açılan Söktaş ve Nazilli Đplik fabrikaları, Söke Çimento inşaat sektöründe çalışan bir işletme olarak, kamu sahipliğinde kurulmuştur. Metal eşya-imalat sanayi, Aydın’da üçüncü önemli sanayi alanıdır. Bu alanda, 1980’de 61 tanesi 10’dan fazla işçi çalıştıran 1363 işletme bulunuyordu. Bunların büyük kısmı, Đzmir’deki sanayi işletmelerinin yan sanayi olarak faaliyete geçmişlerdir. 1995 yılına gelindiğinde, Aydın Sanayi Odası’na kayıtlı, tüm yıl faaliyet gösteren 148 adet KOBĐ imalat sanayi tesisi; 203 adet, mevsimlik çalışan işletme ve az sayıda işçi çalıştıran 106 küçük sanayi işletmelerinin toplamı 457 ediyordu.

- Gıda Đmalat Sanayi: Đmalat sanayinin önemli bir kolu olan gıda sanayi son yıllarda önemli gelişme göstermiştir. Tarımsal ürünlerden zeytin, kestane ve incir yetiştiriciliği ile buğday, mısır üretimi bu gelişmede büyük rol oynamıştır. Ancak zeytin, kestane ve incir üretiminde lider konumda bulunan Aydın Đli, bu potansiyeli işleyerek, üretilecek katma değeri ilde bırakacak ölçüde sanayileşememiştir. Gıda sanayinde 10 ve üzerinde işçi çalıştıran yıl boyu açık işletme sayısı 29 olup, istihdam ise 2167 kişidir.

Ayrıca, bu sektörde yılda üç-dört ay mevsimlik çalışan işletme sayısı 150 civarında olup, 1500’e yakın kişinin istihdamı sağlanmaktadır. Gıda sanayi içinde zeytin işletmeciliği ağırlıklı bir yapıdadır. Sektörün önde gelen kuruluşları arasında; 30.000 ton/yıl zeytin işleme kapasiteli Maroli A.Ş.; 146.000 ton/yıl buğday işleme kapasiteli Söke Un A.Ş.; 150 ton/gün süt işleme kapasiteli Sütman A.Ş.; 6.000 ton/yıl kuru incir işleme kapasiteli Gabay Dış Ticaret ve Gıda Sanayi A.Ş.; 2.750 ton/yıl kapari^∗ işleme kapasiteli Sibaş Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş.; 8.000 ton/yıl kuru incir işleme kapasiteli Osman Akça Tarım Ürünleri; 2.500 ton/yıl kuru üzüm ve 5.000 ton/yıl kuru incir işleme kapasiteli Figeks Tarım Ürünleri Ltd. Ş.; 1365 ton/yıl alabalık işlem kapasiteli Bağcı Su ürünleri A.Ş.; 1.500 kg/gün et işlem kapasiteli Ege Et A.Ş.; 2.500.000 adet pet şişe/yıl içme suyu kapasiteli ve 1.500.000 şişe/yıl gazoz kapasiteli Çine Topçam Memba Suyu A.Ş. sayılabilir. Aydın Đli’nde yetiştirilen sebze ve meyveler ile tarımsal ürünlerin üretim miktarlarına bakıldığında, bu ürünlerin işlenmesinde halen büyük bir açık ve uygun yatırım alanları olduğu görülür. Bu itibarla sebze ve meyve, et ve süt ürünleri ile unlu mamulleri işlemeye yönelik tesislerin kurulması gerek istihdam, gerekse yaratılacak katma değer açısından önem taşır.

- Tekstil-Konfeksiyon Sanayi: Pamuk üretiminde Çukurova ve GAP Bölgesi Đllerinden sonra yer alan Aydın’da kurulu tekstil-konfeksiyon sanayi en fazla katma değer yaratan sektör durumuna gelmiştir. 1999 yılında 300.697 ton pamuk üreten Aydın, 2000 yılında 76.691 hektar

∗ Kapari: Türkiye’de Akdeniz Đkliminin hakim olduğu Batı Anadolu Đlleri başta olmak üzere, doğal olarak yetişen Gebreotu (Gebereotu), çalımsı yapıda, dik ve yatık olarak büyüyen dikenli bir bitkidir. Gebreotunun “kapari” denilen çiçek tomurcukları mayıs ayı ortalarından itibaren toplanır. Genellikle, 10mm.’nin altındaki tomurcuklar, toplama merkezlerinde %20’lik tuzlu suda yada bir kat tuz, bir kat kapari şeklinde katlanarak muhafaza edilir. Gıda, kozmetik, boya ve ilaç sanayinde kullanılan kaparinin yurt dışına ihracı genellikle salamura şeklinde olmaktadır. Konserve olarak hazırlanan kapari; turşu, salata, pizza üstü, balık ve av etleri yanında garnitür olarak yenilmektedir. Kaparinin Türkiye’nin değişik yörelerindeki adları ise, “kedi tırnağı”, “kargakavunu”, “menginik”, “devedikeni”, “keper”, “kepere”, “gebere” otudur.

ekilişle 249.248 ton, 2001 yılında 82.601 hektar ekilişle 252.559 ton, 2006 yılında 59.523 hektar ekilişle 235.767 ton pamuk üretmiştir. Bu üretim potansiyeline karşılık, temel girdinin pamuk olduğu dokuma sanayinin istenilen düzeyde olmadığı görülür. Sektöre önemli ölçüde hammadde üretimi ile destek sağlayan TARĐŞ’e bağlı 22 adet Pamuk Tarım Satış kooperatifi mevcuttur. Ayrıca, tekstil ve konfeksiyon sektörünün yarattığı katma değerde büyük katkısı bulunan, Nazilli Đlçe’sinde 1934 yılında kurulan pamuğun ıslahı, yetiştirme tekniği ve teknolojisi gibi konularda faaliyet yürüten Pamuk Araştırma Enstitüsü vardır. Tekstil-konfeksiyon sanayinde 39 işletme vardır. Bunlardan 10 ve üzeri işçi çalıştıran işletme sayısı 27 adet olup istihdamı 3.548 kişidir. Ayrıca, mevsimlik çalışan 54 çırçır fabrikasında 689 kişi istihdam edilmektedir. Dokuma imalat sektöründe 1333 kişi istihdamı ve ihracat yönelik 21.000.000 m/yıl kumaş üretimiyle Söktaş Pamuk A.Ş., 750 kişi istihdamıyla VF Ege Söke Giyim Sanayi A.Ş. gibi kuruluşlar sektörün önde gelen kuruluşlarıdır. Aydın Đli’nde halen uygun yatırım alanı buluna tekstil sektöründeki temel sorunlar enerji maliyetlerin yüksekliği, vergi oranların yüksekliği, Asya ve Uzak Doğu ülkelerinden gelen ucuz ve kalitesiz iplik girişinin olması ve ihracatçı işletmeler için kota problemidir.

- Metal Eşya, Makine Teçhizat Đmalat Sanayi: Aydın Đli’nin en önemli imalat sanayi sektörlerinden birisi metal eşya, makine teçhizat imalat sanayidir. Bu sektördeki işletmelerin büyük bir bölümü tarım araçları üreten, bir kısmı da ağırlıkla makine imalat ve otomotiv sanayinde parça üreten yan sanayileri durumundadır. Metal eşya, makine teçhizatı imalat sanayisinde faaliyet gösteren işletme sayısı 60’dır. Bunlardan 10 ve üzerinde kişi çalıştıran işletme sayısı 17 adet olup, istihdamı ise, 780 kişidir. Metal eşya, makine teçhizatı imalat sanayisinde 250 kişilik istihdamı ve 510.000 adet/yıl jant üreten Jantsa A.Ş.; 51 kişilik istihdamı ve 35.000 adet/yıl kapasiteli pulluk, gübre serpme makineleri, pülverizatör gibi değişik türde tarım makineleri üreten Alpler Ziraat Aletleri A.Ş.; 89

kişi istihdam eden 167.000 adet/yıl kontinü sistem zeytinyağı makinesi ve 54.000 adet/yıl redüktör üretim kapasiteli Polat Makine Sanayi A.Ş.; 22 kişi istihdam eden 550.000 m/yıl transmisyon ve iş makineleri zinciri üretim kapasiteli Göçsan Endüstriyel Sanayi A.Ş.; 33 kişi istihdam eden 767 ton/yıl krom kaplı mil ve honlanmış boru üretimi kapasiteli Taviller Hidrolik Mil A.Ş.; 45 kişi istihdam eden 2990 adet/yıl derin dondurucu, dondurma makinesi ve mikser üretim kapasiteli Uğur Dondurma Makineleri A.Ş; 137 kişi istihdam eden ve 5.000 ton/yıl alüminyum profil ve boru üretim kapasiteli Aykim Metal A.Ş.; 42 kişi istihdam eden ve 6.720 Ton/yıl jant sekmanı ve çember üretim kapasiteli Özçelik Sıcak Demir A.Ş.; 30 kişi istihdam eden ve 65.000.000 adet/yıl elektronik komponent üretim kapasiteli Alp Piston Ltd. Ş.; 50 kişi istihdamı ve tekstil makineleri üreten Balkan Tekstil Mak. San. Ve Tic. Ltd. Ş. sektörün önde gelen kuruluşları arasındadır. Bu işletmelerden dış ülkelere jant, jant sekmanı, piston, derin dondurucu, dondurma makineleri, zeytinyağı makineleri, transmisyon zinciri ve tarım iş makineleri ile makine parçaları ihraç edilir.

- Taşa ve Toprağa Dayalı Đmalat Sanayi: Bu sanayi dalında faaliyet gösteren işletme sayısı 38’dir. Bunlardan 10 ve üzeri kişi çalıştıran işletme sayısı 16 adet olup, istihdamı 1589 kişidir. Porselen, vitrifiye seramik hammaddesi olan feldspat, potasyum, sodyum ve kuvarsın Aydın Đl’indeki üretimi, Türkiye toplam üretiminin yaklaşık %95’ini oluşturacak şekilde Çine ve yöresindeki maden rezervlerinden karşılanır. Çimento sanayinin önemli hammaddesi olan kaolen, kalker ve kil varlığı nedeniyle, gelişmiş olan çimento sanayinin önde gelen kuruluşlarından Batı Söke Çimento Fabrikası’nın yıllık çimento üretim kapasitesi 765.626 ton/yıl klinker ve 1.193.940 ton/yıl çimentodur. Đşletmede 260 kişi istihdam edilmektedir. - Diğer Đmalat Sanayi Kolları: Aydın Đli’nde orman ürünleri, kağıt, kağıt

ürünleri ve mobilya sanayi ile kimya gibi sanayi dalları geçmişten gelen birikimin olmayışı nedeniyle gelişememiştir. Sabun üretimi dışında kimya

ve petrol sektörünün tarım potansiyeli yüksek olan Aydın’da gelişememesi, sektörün getireceği çevre kirliliği nedeniyle bir şans olarak yorumlanabilir. Diğer imalat sanayi kolları arasında 45 kişi istihdam eden 1.500 ton/yıl karboksimetil selüloz üretim kapasiteli Seklim Selüloz Kimya San. A.Ş.; 32 kişi istihdam eden 35.000 ton/yıl sabun ve yan ürünleri kapasiteli Bilal Sabuncu Yağ ve Sabun Sanayi A.Ş. kendi dallarında önde gelen kuruluşlar arasında sayılabilir.