Eleştirel Düşünme Becerileri ve Eğilimleri

Facione başkanlığında yürütülen Delphi Projesi’ ne katılan uzmanlar, iyi eleştirel düşünmenin beceri ve eğilim boyutunu kapsadığını belirtmişlerdir (Facione, 1990: 4). Ayrıca eleştirel düşünmenin beceri ve eğilim boyutlarını kapsadığı konusunda, Norris ve Ennis (1989) ve Dewey (1933) gibi uzmanlar da aynı görüştedirler. Zoller, Ben-Chaim ve Ron (2000)’ a göre, bir öğrencinin eğilimi eleştirel düşünmek için önkoşuldur. Öğrencinin sahip olduğu bu eğilim, onun eleştirel düşünme kapasitesini önemli ölçüde etkilemektedir (Aktaran:

http://biotechcriticalthinking.ifas.ufl.edu/docs./assignments/LitReview.pdf, 2002:

14). Ayrıca bireylerin eleştirel düşünme becerilerini uygun durumlarda kullanabilmeleri, eleştirel düşünme eğilimlerine sahip olmalarıyla olanaklıdır (Seferoğlu ve Akbıyık, 2006:

193).

Son yıllarda Watson ve Glaser (1980), McPeck (1981), Paul (1982, 1985), Siegel (1991), Brookfield (1987), Kurfiss (1988), Facione (1990) ve Boostrum (1994) gibi önemli eleştirel düşünme teorisyenleri, eleştirel düşünmeyi bilişsel becerilerin spesifik bir setinden daha çok beceri, bilgi ve tutumların bir bileşimi olarak görürler. Onlar, eleştirel düşünmenin kanıtın mantığını ve doğruluğunu düşünebilme becerisiyle çıkarımlar ve genellemeler yapmanın doğasını anlamayı kapsadığını belirtirler (Aktaran: Simpson ve Courtney, 2002: 6). Eleştirel düşünmenin hangi becerilerden ve eğilimlerden oluştuğu konusunda eleştirel düşünmenin tanımlanmasında olduğu gibi literatürde farklı görüşler ve bakış açıları

söz konusudur. Eleştirel düşünme becerileri ve eğilimleri hakkında araştırmacılar tarafından ifade edilen bu farklı görüşler aşağıda belirtilmiştir.

Decaroli (1973: 68), eleştirel düşünmenin birbirini tamamlayıcı biçimde işe koşulan yedi beceriden oluştuğunu belirtmektedir. Bu beceriler; tanımlama, denence kurma, bilgi toplama, yorumlama ve genelleme, akıl yürütme, değerlendirme ve uygulama şeklindedir. Ennis (1962:84; 1986: 84) eleştirel düşünme becerilerini 12 madde olarak ifade etmiştir. Fisher (1990: 68-69) ise, bu eleştirel düşünme becerilerinin daha iyi anlaşılması için, becerilerin her birine açıklayıcı bir soru eklemiştir. Bu eleştirel düşünme becerileri ve açıklayıcı sorular Tablo 2.1’ de verilmiştir.

Tablo 2.1 Ennis’ e Göre Eleştirel Düşünme Becerileri ve Fisher Tarafından Eklenen Açıklayıcı Sorular

Eleştirel Düşünme Becerileri Açıklayıcı Sorular İfadenin anlamını kavrama İfade anlamlı mı?

Usavurmada herhangi bir çift anlamlılık olup olmadığını

yargılama İfade açık mı?

İfadelerin birbirleriyle çelişkili olup olmadığını yargılama İfade tutarlı mı?

İfadenin bir sonuca ulaşıp ulaşmadığını yargılama İfade mantıklı mı?

İfadenin yeterince kesin olup olmadığını yargılama İfade kesin mi?

İfadenin herhangi bir ilkeyi kullanıp kullanmadığını

yargılama İfade bir kuralı izliyor mu?

Bir gözleme dayalı olan ifadenin güvenilir olup olmadığını

yargılama İfade tam mı?

İfadenin tümevarımcı bir sonucu garanti edip etmediğini

yargılama İfade savunulabilir mi?

Problemin belirlenip belirlenmediğini yargılama İfade ilişkili mi?

İfadenin sayıltıya dayalı olup olmadığını yargılama İfade doğru olarak kabul edilebilir mi?

Tanımın yeterli olup olmadığını yargılama İfade yeterince tanımlanmış mı?

İfadenin otoriteler tarafından doğru olarak kabul edilip

edilemeyeceğini yargılama İfade doğru mu?

Ennis (1985:54)’e göre, eleştirel düşünme, yeteneklerden ve eğilimlerden oluşmaktadır ve eleştirel düşünme eğilimleri şunlardır:

1. Tez ya da sorunun açık ifadesini arama 2. Nedenler arama

3. İyi bilgilendirilmeye çalışma

4. Güvenilir kaynakları kullanma ve kullanılan kaynakları belirtme 5. Durumu bütünüyle göz önüne alma

6. Ana noktaya bağlı kalmaya çalışma 7. Asıl ya da temel sorunu akılda tutma 8. Seçenekler arama

9. Açık fikirli olma

a. Başkalarının görüşlerini dikkate alma

b. Karar verirken kabul edilmeyen dayanak noktalarını, dayanak noktalarının kabul edilmemesinden etkilenmeden kullanma

c. Kanıt ve nedenlerin yeterli olmadığı durumlarda kararı erteleme 10. Kanıt ve nedenlerin yeterli olduğu durumlarda duruş içine girme veya

duruş değiştirme

11. Konunun izin verdiği ölçüde kesinlik arama

12. Karmaşık bir bütünün parçalarını düzenli bir biçimde ele alma

13. Diğer insanların duygularına, bilgi ve kültür düzeylerine duyarlı olma Nash (1994: 214) ise eleştirel düşünme becerilerini; bir kanıta ya da referansa dayanma, tarihsel tema ve kavramları sorgulama, ilkeleri sorgulama, genelleme yapma, farklı bakış açılarını açıklama, kararları sorgulama, değerlendirmeler yapma, sınıflama yapma, karşılaştırma yapma, ilgili ve ilgisiz bilgiyi ayırt etme, sebep-sonuç ilişkilerini belirleme, bir kaynağın güvenirliğini belirleme, gerçekleri ve görüşleri ayırt etme, sonuç çıkarma, kalıp yargıları fark etme, varsayım türetme, örtük varsayımları belirleme, bir tartışmadaki iddiayı ortaya çıkarma, tarihsel kanıtı tanımlama ve kullanma, belirsiz ya da çift anlamlı ifadeleri değerlendirme, doğru ve yanlış akıl yürütme biçimlerini tanımlama olarak sıralamıştır.

Büyükkantarcıoğlu (2006:123–124), eleştirel düşünen bireyin zihinsel süreçleri ve bu süreçlere eşlik etmesi beklenen tutumları Şekil 2.1’de görüldüğü gibi vermiştir.

Şekil 2.1 Eleştirel Düşünme Becerileri ve Gerekli Tutumlar

Literatür incelendiğinde eleştirel düşünmenin hangi beceri ve eğilimlerden oluştuğu konusunda, yukarıda belirtildiği gibi farklı bakış açıları ve görüşler bulunmaktadır. Eleştirel düşünmenin tanımlanmasındaki karmaşıklığın giderilmesini sağlamada önemli rol oynayan Delphi Projesi ile, eleştirel düşünmenin hangi beceriler ve eğilimleri kapsadığı konusuna da açıklık getirilmiştir. Delphi Projesi’nde yer alan uzmanlar, iyi eleştirel düşünmenin beceri ve eğilim boyutunu kapsadığını ve eleştirel düşünmenin yorumlama, analiz, değerlendirme, çıkarım, açıklama ve öz düzenleme bilişsel becerilerini içerdiğini belirtmişlerdir. Bu altı becerinin her biri, eleştirel düşünmenin merkezinde ve özündedir (Facione, 1990: 4).

BECERİLER Bilgi birimlerini belirleme ve anlama Birimler arası ilişkileri saptama Sınıflama

Birimlerin göreceli olarak önemini ayrıştırma

Kıyaslama için ölçütler belirleme ve kıyaslama: benzerlik ve farklılıkları görme Neden sonuç ilişkileri kurma

Hipotez kurma: Olasılıkları düşünme Bilginin geçerliğini ve kaynağını sorgulama Tümevarım: Elde edilenlerden yola çıkarak

bütüncül fikirler oluşturma

Bilgiyi farklı alanlara, konulara, durumlara transfer etme

Birimler, konular, durumlar arası kıyaslama yapma: Birimlerin ne ölçüde açıklayıcı olduğunu test etme

Tüm değerlendirme ve verilerden yararlanarak yeni fikirler üretme

Paylaşımda kendini etkin bir biçimde ifade edebilecek doğru dili ve iletişim becerilerini kullanma Başka fikirlere saygılı Test edici

Araştırmaya açık Fikrini rahatlıkla ifade

edebilen

Delphi Projesi’nde konsensüs olarak ortaya konulan eleştirel düşünmenin kapsadığı bilişsel beceriler ve alt beceriler Tablo 2.2’ de verilmiştir (Facione, 1990:12).

Tablo 2.2 Delphi Projesi’nde Konsensus Olarak Belirlenen Eleştirel Düşünme Becerileri ve Alt Becerileri

BECERİ ALT BECERİ

Delphi Projesi ile eleştirel düşünmenin eğilim boyutu da açıklığa kavuşmuştur. Delphi Projesi’ne katılan uzmanların yaklaşık üçte ikilik çoğunluğunun, eleştirel düşünmenin belirli duyuşsal eğilimleri kapsadığını savunması ve yaklaşık üçte birinin ise eleştirel düşünmenin duyuşsal eğilimleri değil, bilişsel beceri ve eğilimleri kapsadığını savunması, bu projede yaşanan en derin fikir ayrılığı olmuştur. Uzmanların çoğunluğu (%61), duyuşsal eğilimlerin eleştirel düşünmenin anlamını oluşturduğunu savunurken, uzmanların azınlığı (%30) ise eleştirel düşünmenin bir yargısal süreci kastettiğinde ısrarlı olmuşlardır. Uzmanların

%83 oranındaki konsensüsüyle, bu duyuşsal eğilimlerin iyi eleştirel düşünürleri karakterize edebileceği belirtilmiştir (Facione, 1990: 12-13). Uzmanların çoğunluğunun (%61) eleştirel düşünmenin kavramsallaştırılmasının bir parçası olarak gördükleri duyuşsal eğilimler Tablo 2.3’ de belirtilmiştir (Facione, 1990:25).

Tablo 2.3 Delphi Projesi’nde Konsensus Olarak Belirlenen Eleştirel Düşünme’nin Duyuşsal Eğilimleri

ELEŞTİREL DÜŞÜNMENİN DUYUŞSAL EĞİLİMLERİ Geniş bir konu dizisiyle ilgili meraklılık

Genel olarak iyi bilgili olmaya ve öyle kalmaya ilgi duymak

Eleştirel düşünmeyi kullanmak amacıyla fırsatlara karşı uyanıklık Araştırma süreçlerine güveni olmak

Muhakeme yapmak için kişinin kendi yeteneğine güven duyması Farklı dünya görüşleriyle ilgili açık fikirlilik

Alternatifleri ve görüşleri düşünmede esneklik Diğer insanların görüşlerini anlamak

Muhakemeyi değerlendirmede uygun fikirlilik

Kişinin kendi önyargıları, kayırmaları, basmakalıpları, ben merkezli ya da toplum merkezli eğilimleri karşısında dürüst olması

Yargılarda bulunma, erteleme ya da değiştirmede ölçülü olma Genel Olarak

Yaşama ve Yaşam Tarzına Yaklaşımlar

Değişimi destekleyen, dürüst düşünce ileri süren görüşleri tekrar düşünmek ve gözden geçirip düzeltmek

Soru ya da ilişkiyi ifade etmede açıklık Karmaşıklığı çalışırken düzenli olmak İlgili bilgiyi araştırmada gayretli olmak Kriter seçme ve uygulamada mantıklılık

Yakındaki bir konu üzerinde dikkati odaklamada özenli olma Zorluklarla karşılaşıldığında ısrarlı düşünmek

Spesifik Konular, Sorular Ya Da

Problemlere Yaklaşımlar

Konu ya da durumun imkan verdiği derecede kesin olmak

Bireylere eleştirel düşünme beceri ve eğilimlerinin kazandırılması bir süreçtir.

Araştırmacıların eleştirel düşünmeye bakış açıları farklı olduğu için, eleştirel düşünme sürecinin aşamalarına ilişkin görüşlerinde de farklılıklar bulunmaktadır.