Eleştirel Düşünen ile Eleştirel Düşünmeyen Birey ve Özellikleri

Çağdaş eğitim programlarının önemli hedeflerinden biri de, öğrencilerin eleştirel düşünen bireyler olarak yetiştirilmesidir. Bu hedefin gerçekleştirilebilmesi için, eleştirel düşünen bireylerin sahip olması gereken özelliklerin açıkça konsensüs olarak ortaya konulması gerekmektedir. Ancak eleştirel düşünmeyle ilgili literatür incelendiğinde, eleştirel düşünen bireylerin özellikleri hakkında varılan bir konsensüsün olmadığı ve bu özellikler hakkında uzmanların görüşlerinde farklılık ve çeşitlilik olduğu görülmektedir. Bu görüşler aşağıda belirtilmiştir.

Eleştirel kişi (critical person), bir takım zihinsel beceri ve yeteneklerde ustalaşmış kişidir. Eğer kişi, bu becerileri genellikle kendi bencil çıkarlarını arttırmak için kullanırsa, o zaman kişi zayıf ya da sınırlı duyulu bir eleştirel düşünür olur. Eğer kişi, bu becerileri genellikle uygun fikirli olarak, başkalarının bakış açılarına empatik olarak girerek kullanırsa, o zaman güçlü ya da tam duyulu bir eleştirel düşünür olur.

Eleştirel olmayan kişi (uncritical person) ise, geliştirilmiş zihinsel yeteneklere (tecrübesiz, toplum kurallarına uyan, çıkarlar uğruna kolayca kullanılan, dogmatik, kolayca kafası karışan, zor anlaşılan, kapalı fikirli, dar görüşlü, kelime seçiminde

dikkatsiz, tutarsız, yorumdan kanıtı ayıramayan) sahip olmayan kişidir (Paul, 1995:

521-552). Facione’nın başkanlığında yürütülen, Delphi Projesi’nde konsensüs olarak ortaya konulan ideal bir eleştirel düşünür özellikleri ise aşağıda verilmiştir.

İdeal bir eleştirel düşünür, alışkanlık haline getirmiş bir şekilde meraklı, bilgili, gerekçeleri güvenilir, açık fikirli, esnek, değerlendirmede adil, kişisel önyargılarla yüzleşmede dürüst, kararlar verirken dikkatli, yeniden ele almaya istekli, sorunlar konusunda net, karmaşık konularda düzenli, ilgili bilgiyi araştırmada gayretli, kriter seçiminde mantıklı, araştırmaya odaklı ve konu ile araştırmanın sağladığı şartlar kadar kesin olan sonuçları aramakta ısrarlıdır. Bu nedenle, iyi eleştirel düşünürler yetiştirmek, bu ideal doğrultusunda çalışmak demektir. Bu ideal, rasyonel ve demokratik bir toplumun temeli olan ve sürekli olarak faydalı anlayış üreten eğilimleri besleme ile eleştirel düşünme becerilerini geliştirmeyi birleştirir (Facione, 1990: 2). Eleştirel düşünme becerilerinde yeterli olan, fakat onları uygun olarak kullanmada başarısız olan kişiler, çoğunlukla iyi eleştirel düşünür olarak değerlendirilemez (Facione, 1990: 4).

Demirel (2008: 227) eleştirel düşünen insanların özelliklerini şu şekilde açıklamıştır:

1. Tutarlılık: Eleştirel düşünen birey, düşüncedeki çelişkileri fark etmeli, bunları ortadan kaldırabilmelidir.

2. Birleştirme: Eleştirel düşünen birey, düşüncenin bütün boyutları arasındaki ilişkiyi kurabilmelidir.

3. Uygulanabilme: Eleştirel düşünen birey, düşüncelerini bir model üzerinde uygulayabilmelidir.

4. Yeterlilik: Eleştirel düşünen birey, deneyimlerini ve ulaştığı sonuçları gerçekçi bir temele dayandırabilmelidir.

5. İletişim kurabilme: Eleştirel düşünen birey, düşünceleri arasındaki ilişkiyi etkili bir iletişimle, anlaşılır bir biçimde paylaşabilmelidir.

Ennis (1986) ve Nickerson (1984: 29-30)’ a göre eleştirel düşünme becerisine sahip bireylerin bazı becerileri şunlardır (Aktaran: Semerci, 2000a: 24):

Esneklik: Kritik düşünen bireyler, doğru olarak gözükse bile, aksine kanıtlar bulunan yargıdan vazgeçerler.

Sabır: Kritik düşünen bireyler, zorluk veya bir engelle karşılaştıklarında vazgeçmezler. Problemleri ve zorlukları çözebilecek bir yol buluncaya kadar uğraşırlar ve çözüm için beklerler.

Düşünerek Hareket Etme: Kritik düşünen bireyler, çözüm yollarını denemeden önce üzerinde tartışarak ne olduğunu, neye yaradığını anlamaya çalışırlar. Herhangi bir konuşma yapmadan ve yazı yazmadan önce düşünürler.

Açık Niyetlilik: Kritik düşünen bireyler, kelimeleri siyah-beyaz, iyi-kötü gibi görmezler.

Özerklik ve Bağımsızlık: Kritik düşünen birisi, karar vermekten kaçınmaz. Kendisini motive edebilir ve meraklıdır. Kendi kendine düşünmekten korkmaz.

Beyer (1991:124) etkili ve eleştirel düşünebilen bireylerin, şu özelliklere sahip olduğunu ileri sürmektedir: İyi düşünen bir birey; bir sorunu, problemi veya iddiayı açık bir biçimde ifade edebilme, düşünmeden hareket etmeme, çalışmalarını kontrol etme, bir düşünce oluşturmada istekli olma, ileri sürülen iddiaları destekleyen nedenleri - kanıtları araştırma ve sunma, dogmalar ve istek duyulan düşünceler yardımıyla değil, sorunlar, hedefler ve sonuçlar yardımıyla değerlendirmede bulunma, ön bilgi ve öğrenmelerini kullanma, yeterince kanı bulunana kadar yargılardan kuşku duyma eğilimi içindedir.

Ferrett (1997: 3) ise, eleştirel düşünebilen bireylerin “ilişkili sorular sorma, durumları ve tartışmaları ilişkilendirme, anlama ya da bilgi eksikliklerini kabul etme, merak duygusuna sahip olma, yeni çözümler bulmaya eğilimli olma, fikirleri analiz etmek için kriterleri tanımlama, başkalarını dikkatlice dinleme ve dönüt verme, eleştirel düşünmeyi, yaşam boyu kendini değerlendirme süreci olarak görme, karar

verirken tüm gerçekleri göz önünde bulundurup acele etmeme, varsayımları ve fikirleri destekleyen kanıtları araştırma, düşünceleri yeni gerçeklere uyarlayabilme, yanlış ya da uygun olmayan bilgileri reddedip, akla uygun olanları bulmaya çalışma”

gibi özellikleri gösterdiğini ifade etmiştir.

Paul, Binker, Jensen ve Kreklau (1990: 379-386), hem eleştirel hem de tarafsız düşünebilen bir kişinin duyuşsal stratejilere ilişkin tutumlarını şöyle açıklamışlardır: Eleştirel düşünen birey, başkalarının ne düşündüğünü araştırmak için onları dinler. Bununla birlikte, neye inanacağına ve ne yapacağına karar vermek için mutlaka kendi düşünme sürecini kullanır. Birisiyle aynı görüşü paylaşmadığı zaman, o konuya o kişinin bakış açısıyla bakmaya çalışır. O kişinin, neden kendisiyle aynı görüşte olmadığını anlar. Sinirli ya da üzgün olduğunda, bunun sebebini düşünür.

Olaylara bakış açısını değiştirir ve böylece sinirli ve üzgün durumdan kurtulur.

Doğru olduğunu bilmediği şeyleri söylemez. İnsanların söylediği pek çok şeyin doğruluğunu sorgular. Televizyon ve kitapların bile bazen doğru olmayabileceğini düşünür. Sürekli “Bunu nereden biliyorsun?” veya “Bunu nereden biliyorum”

sorularını sorar. Eleştirel düşünme özelliğine sahip bireylerin yetiştirilebilmesi için, Paul ve diğ. tarafından eleştirel düşünme stratejileri – stratejilerin uygulamaları ortaya konulmuş ve bu stratejiler temel alınarak ders planları geliştirilmiştir.