21 Haziran 1964 tarihinde Kalkınma İçin İş birliği Örgütü (RCD) Türkiye- İran-Pakistan arasında ekonomik, teknik ve kültürel alanda iş birliğinin artırılması amacıyla kurulmuş önemli bir teşkilatlanmadır. RCD üç ülke ve bölge ticaretini artırmak, sanayileşmeyi hızlandırmak, çeşitli sektör ve alanlarda özellikle haberleşme, ulaştırma, turizm, bankacılık, gibi alanlarda ortak politikalar ortaya koymak istemiştir. Her ne kadar çok geniş alanlarda iş birliği öngörülmüş olsa da RCD bazı ulaşım ve haberleşme alanında ortak projeler gerçekleştirebilmiştir. İran’da devrim ile birlikte rejimin değişmesi ve Irak-İran savaşının başlamasıyla RCD’nin faaliyetlerine ara verilmiştir.191
Türkiye-İran ilişkilerinin devrim sonrasında tekrardan başlaması ve ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi bakımından gerçekleştirilen toplantı ve ziyaretler 1984 yılında artmıştır. Bu toplantılar sonucunda RCD Yüksek Konseyi’nin 27-29 Ocak 1985 tarihinde gerçekleştirdiği toplantı ile İran Devrimi ile işlevi son bulan RCD’nin devamı niteliğinde Türkiye-İran ve Pakistan arasında iş birliğinin artırılması amacıyla yeni bir iş birliği örgütünün kurulması kararı alınmıştır. 12 Mart 1977 yılında imzalanan İzmir Anlaşması’nı revize eden bir protokol imzalanmış ve RCD’nin adı Ekonomik İş birliği Örgütü (ECO), olarak değiştirilmiştir. 1985 tarihli protokolün üye ülkeleri tarafından onaylanması sürecinde birtakım sorunlar ortaya çıkması üzerine ECO Yüksek Konseyi’nin 1990’da İslamabad’da gerçekleştirdiği toplantıda sorunlar çözüme kavuşmuş, İzmir Anlaşması revize edilerek örgütün hukuksal altyapısı güçlendirilmiştir.192
190 Ergün Barış, Türkiye-Irak İlişkileri Işığında Kuzey Irak Süreci, Yüksek Lisans Tezi, İzmir: TC.
Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2004, s. 137-138.
191 Muhittin Ataman, a.g.e., s. 305.
192 Hakan Ay, Haluk Egeli, “Ekonomik İş birliği Örgütü (ECO)’nun Gelişimi ve Geleceğe Yönelik
Beklentiler”, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 10 Sayı:2 Yıl: 1995, s. 135
ECO Yüksek Konseyi’nin 28-29 Kasım 1992 tarihinde gerçekleştirdiği olağanüstü toplantı İslamabad’da gerçekleşmiş, bu toplantı ile Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra kurulan Türk Cumhuriyetleri193 ile Afganistan ve Tacikistan örgüte katılımı ile üye sayısı 10 olmuştur. Ayrıca Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ne gözlemci statüsü verilmiştir. Teşkilata Türk cumhuriyetlerinin katılması ile teşkilat Türk-İslam cumhuriyetlerinin katılmış olduğu önemli siyasi ve ekonomik güç haline gelmiştir. Toplam 300 milyon Müslüman nüfusun bir araya getirildiği ECO uluslararası arenada önemli bir konum kazanmıştır.194
Bakanlar Konseyi örgütün en üst karar alma organıdır. Ülkelerin dışişleri
bakanlarının katılımı ile her yıl farklı bir ülkenin ev sahipliğinde yılda bir defa toplanır. Temsilciler Komitesi ise Bakanlar Konseyinden sonra en etkili birimdir. Büyükelçiler ve dışişleri bakanlıkların diplomatlarının yer aldığı Komite, Bakanlar Konseyi adına hareket eme imkânına sahiptir. Konseyin aldığı kararların uygulanmasını takip eder. Sıkça toplantılar gerçekleştirerek söz konusu sorunların giderilmesi amacıyla toplantılar gerçekleştiren komite ayrıca teşkilatın bütçesini de hazırlar. Önemli ana organlardan birisi de Bölgesel Planlama Konseyi’dir. Yılda en az bir kez Tahran’da bir araya gelen üye ülkelerin planlama ile ilgili yetkililerin katıldığı konseydir. Teknik Komitelerin raporlarını inceleyen ve Bakanlar Konseyine görüş ve önerilerde bulunur. ECO Sekretaryası da Tahran’da bulunmaktadır. 4 yıl arayla genel sekreter değişmektedir. Ekonomik İş birliği Örgütü’nün üye ülkeler arasında iş birliğini artırması ve ortak politikalar benimsenmesi amacıyla örgüt bünyesinde birçok alt komite kurulmuştur. Sayısı 8 olan bu komiteler şunlardır.195
Ekonomik ve Teknik İş birliği Komitesi Tarımsal İş birliği Komitesi
Sınai ve Teknik İş birliği Komitesi Enerji Alanında İş birliği Komitesi
Ulaştırma ve Haberleşme Alanlarında İş birliği Komitesi Eğitim, Bilim ve Kültür İş birliği Komitesi
193 Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan. 194 Muhittin Ataman, a.g.e., s. 306.
Altyapı ve Bayındırlık Alanlarında İş birliği Komitesi Uyuşturucu Kullanımının Denetiminde İş birliği Komitesi
ECO’nun amacı bölgesel iş birliğini, bölgesel ticaret imkânlarının artırılması, ECO’nun kurumlarının daha aktif hale getirilmesi, sosyo-kültürel iş birliğinin artırılması olarak belirlenmiştir. Ticaret bölge ülkelerinin ilişkileri bakımından önemli bir konu olmuş, bu amaçla 1991 yılında %10’luk gümrük indirimini içeren “Tercihli Tarife Düzenlemeleri Protokolü” imzalanmıştır. 1995 yılında İslamabad’da gerçekleşen III. ECO Toplantısı’nda “Transit Ticaret Anlaşması” ve “İş adamlarının Vize İşlemlerinin Kolaylaştırılması Anlaşması” imzalanmıştır. III. ECO Zirvesi’nde üye ülkeleri arasında örgütün daha aktif olarak projeler ortaya koyması bakımından önemli birtakım gelişmeler yaşanmıştır. ECO Ticaret ve Kalkınma Bankası, ECO Sigortacılık Şirketi, ECO Gemicilik Şirketi, ECO Havacılık Şirketi, ECO Bilim Vakfı, ECO Kültür Enstitüsü oluşturulmuştur.196
Sovyetler Birliği’nin dağılması sonrası yeni bağımsız olan devletlerin ECO üyeliği ile İran-Türkiye bu yeni ülkeler ile ilişkilerini geliştirmek istemiş, iki ülke arasında bir yarış ortaya çıkmıştır. Türkiye’nin özellikle dil ve ırk yönünden ortak olduğu bu ülkeler ile ilişkilerini artırması bakımından İran’a göre daha avantajlı olduğu söylenebilir. Türkiye’nin bu ülkelere fiziki olarak erişimi ise İran üzerinden olması bakımından İran’ın konumu önemlidir. Türkiye ile İran arasında ECO çerçevesinde yaşanan önemli bir anlaşmazlık konusu örgütün siyasi-ekonomik yapısının ön plana çıkarılması olmuştur. İran ECO’nun siyasi bir oluşum olarak ön plana çıkarılması gerekliliği üzerinde ısrar ederken, Türkiye ise daha çok örgütün ekonomik yönünün ön plana çıkarılması gerekliliğini savunmuştur.197
Türkiye-İran ilişkileri 1980li yıllarda ekonomik alanda iş birliğinin artırılması bakımından önemli olmuştur. Türkiye-İran ve Pakistan öncülüğünde kurulan ve Sovyetler Birliği’nin dağılması sonrası bağımsız olan ülkelerin ECO’ya katılımı örgütün Orta Asya ve dünya siyasetinde önemli bir konuma getirmiştir. Yeni
196 Mehmet Dikkaya, Adem Üzümcü, “Ekonomik İş birliği Örgütü’nün (ECO) Gelişimi, Potansiyeli
ve Dinamikleri”, Stratejik Araştırmalar Dergisi, Stratejik Öngörü, Sayı: 11, 2007, s. 19.
197Özkan İlhan, İran’ın Ekonomik Yapısı ve Türkiye ile İlişkiler (1990-1995), Yüksek Lisans Tezi,
bağımsız devletler Türkiye-İran deneyiminden yararlanmak ve Rusya’yı dengelemek için ECO örgütüne katılım göstermiştir.