EĞİTİM PROGRAMLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ

Değerlendirme kavramına ilişkin tek bir tanım yapmak yanıltıcı olsa da içerisinde geçen kavramları ve terimleri incelemek ve tartışmaya açmak açısından faydalıdır.

Değerlendirme, kompleks bir işlemdir, sadece davranışsal hedefleri belirtmek, test geliştirmek ya da veriyi analiz etme işleminden farklı özellikler içerir (Worthen ve Sanders, 1984: 17). Eğitim kitaplarında geçen değerlendirme tanımı “Bir şeyi kabul etmek, değiştirmek ya da sonlandırmaya karar vermeye yardımcı olacak veriyi toplamak için kişilerin uyguladığı süreç ya da bir dizi süreç” şeklindedir (Ornstein ve Hunkins, 2004: 330). Bu sebeple bir programın, ürünün, amacın ya da alternatif yaklaşımların belirli amaçları gerçekleştirmek amacıyla kullanışlılığını ve değerini ölçmeye yarar bilgi toplamak amacıyla yapılmaktadır (Worthen ve Sanders, 1984: 19).

Benzer olarak yerli ve yabancı literatürde sıklıkla karşılaşılan değerlendirme tanımları şu şekildedir:

Program değerlendirme, eğitim programını ya da programın herhangi bir öğesini kabul etmek, değiştirmek ya da çıkartmak amacıyla çeşitli ölçme araçları ile veri toplayarak elde edilen verileri programın etkililiğinin işaretçileri olan ölçütlerle karşılaştırma ve programın etkililiği konusunda karar verme sürecidir (Gözütok, 1999).

Ertürk (1991) değerlendirmeyi, yetişek geliştirmenin son ve tamamlayıcı halkası olarak eğitim hedeflerinin gerçekleşme derecesini tayin etme süreci olarak tanımlamaktadır.

Uşun (2009)’a göre değerlendirme,“Öğretmenlerin bir program ya da öğretim yaklaşımının planlandığı gibi uygulanıp uygulanmadığına karar vermede ve tasarlanmış amaç ve hedeflere ulaşma derecesini belirlemelerine yardımcı olarak kullanılabilecek bir araç”tır.

Oliva’ya göre (2009: 441) eğitimde program değerlendirme, bir öğrenme sistemi tasarımında, kararları değerlendirmek için devamlı olarak bilgilerin toplanması ve yorumlanması sürecidir.

Patton (1997:23) değerlendirmeyi, “Programın özellikleri, aktiviteleri ve sonuçları hakkında, program etkililiğini arttırmak, programın geleceğine ilişkin kararları bildirmek için bilgilerin sistematik olarak toplanmasıdır” sözleriyle ifade etmiştir.

Rossi ve arkadaşları, (2004:18) Program değerlendirmeyi “Prefabrik bir ev inşa etmek gibi ya da word programındaki imla hatalarını bir tuşla incelemek gibi basit bir işlem değildir; programcının değerlendirmeye başlamadan önce programın hedeflerini, hedef kitleyi, ve aynı zamanda siyasi ortamı da göz önünde bulunduran bir temel başlangıç planı olması gereklidir” sözleriyle değerlendirmenin sistematik bir süreç olduğunu vurgulamıştır. Benzer şekilde Fer (2009)’de öğretimi değerlendirme ile ev almayı ilişkilendirerek, “daireyi satın alan bir kişi dairede ihtiyaçlarını karşılayacak değişikliklerin uygunluğunu ve işlevselliğini anlamak ve bunu nasıl sürdüreceği konusunda öneriler almak için iç mimardan yardım almak isteyebilir. İç mimarın yaptığı değerlendirmeleri izler. Öğretimi değerlendirmek de bu örnekteki gibidir; yani öğretimi değerlendirme sonucunda ortaya çıkan ürün, değerlendirilen öğretimin düzeltilerek sürdürülmesidir şeklinde açıklayarak; değerlendirmenin öğretim programını tasarlama, geliştirme ve uygulama aşamalarından önce beklenen sonuçları üretip üretmediğini, kuvvetli ve zayıf yönlerini belirlemek için yapılabileceğini ve bu sayede programın gözden geçirilerek ya aynı biçimde sürdürülmesine ya da bitirilmesine karar verilebileceğini belirtmiştir (Fer, 2009:273).

Stufflebeam değerlendirmeyi, bazı objelerin değerinin sistematik araştırması olarak görüp, operasyonel olarak, içinde bulunulan durumla ilgili anlamayı arttırma, karar vermeye rehberlik etme, sorumluluğu destekleme, etkili uygulamaları yaymak amacıyla objelerin doğruluğunu, değerini, önemi hakkında betimsel ve yargısal kararı tanımlama, söyleme, rapor etme ve uygulama süreci olarak tanımlamıştır (Stufflebeam ve Shinkfield, 2007:326).

Yabancı dil programlarının değerlendirilmesine ilişkin pek çok çalışması bulunan Norris de (2006: 579) değerlendirmeyi, eğitim programlarını oluşturan birçok

unsur hakkında, başta anlama, gösterme, geliştirme ve yargılama olmak üzere pek çok farklı amaçlarla veri toplama işlemidir. Programın sorunları ile ilgili kanıtlar sağlar; fakat kanıtın doğasında tek bir metota bağlı kalmak yoktur” şeklinde tanımlayarak değerlendirmede farklı amaç ve bu amaçlara uygun metotların kullanımına odaklanmıştır. Program değerlendirme programı geliştirmek için yapılabileceği gibi programla ilgili genel bir anlayış sağlama, programın etkiliğini test etme, program paydaşlarını güçlendirme gibi sebeplerle de yapılabileceğini ifade etmiştir.

Tanımlardan anlaşılacağı üzere değerlendirme, karar verme üzerine odaklanan sistematik bir aktivitedir; bir kerelik yapılmış ve bitmiş bir aktivite değildir. Değerlendirme ile sistemin devamlılığı için önemli veriler sağlanmakta, istendik veya istenmedik, yetersiz olan ürünlerin neler olduğu ve bunların kaynakları ortaya çıkarılmaktadır (Uşun, 2012:11). Belirli bir içeriği yoktur, aynı prosedürlerle bir öğretim metodu değerlendirilebilirken, bir kahve makinasının çalışma prensibi ya da evin planı değerlendirilebilir. Fakat, eğitim açısından değerlendirmenin nasıl yapılacağı ya da değerlendirme yapışırken nelere önem verileceği değerlendirmecinin felsefi ve psikolojik duruşuyla yakinen ilgilidir. Örneğin, araştırmacılar davranışçı felsefeyi benimsemişlerse değerlendirmelerinde açıkça belirtilen amaçları görmek isteyecekler ve programın istendik çıktılarının erişilip erişilmediğini değerlendireceklerdir; eğer hümanizmi benimsemişlerse planlanan durumların öğrencilerin benlik kavramlarını geliştirip geliştirmediğine odaklanacaklardır (Ornstain ve Hunkins, 2004:335). Bu açıdan değerlendirme kuramcıları önem verdikleri felsefeye dayanarak farklı değerlendirme amaçlarından söz etmişlerdir.

2.6.1. Program Değerlendirme Yaklaşım ve Modelleri

Tarihsel açıdan incelendiğinde kökleri 17.yüzyıla dayansa da, 20.yüzyılın 2.yarısından sonra program değerlendirme yaklaşımlarında önemli bir gelişme kaydedilmiştir. 1960 ve 70’lerde tanımlanan yaklaşımlar revize edilerek ve uygulanarak birçok farklı yaklaşım ortaya çıkmıştır (Stufflebeam, 2001:8). Program değerlendirme bir alan olarak karşımıza çıkarak birçok kuramcının çalışmasında yerini almıştır. Bunlar kronolojik sırayla “Tyler (1942, 1950), Campbell and Stanley (1963), Cronbach (1963), Stufflebeam (1966),Tyler (1966), Scriven (1967), Stake (1967), Stufflebeam (1967), Suchman (1967), Alkin (1969), Guba (1969), Provus (1969),Stufflebeam et al. (1971),

Parlett and Hamilton (1972), Eisner (1975), Glass (1975), Cronbach and Associates (1980), House (1980), and Patton (1980)” olmuştur. Daha sonraki yıllarda program değerlendirmeye alternatif yaklaşımlar geliştirilmiş ve modeller oluşturulmuştur.

Değerlendirme kuramcıları bu yaklaşımları kendi aralarında sınıflayarak özetlemişlerdir. Örneğin, Lee Cronbach program değerlendirme yaklaşımlarını birbirine karşıt uçlar olarak ikiye ayırmıştır. Bunlar: 1. Bilimsel/deneysel yaklaşımlar ve 2. Hümanistik yaklaşımlar. Bilimsel yaklaşımların savunucuları tarafsız ve objektif deneyleri/işlemleri benimserken, Hümanistik yaklaşımın savunucuları ise deneylerin/işlemlerin yanlış bilgiler verebileceklerini düşünmektedirler (Akt. Ornstein ve Hunkins, 2004:253).

Stufflebeam ve Shrinkfield (2007), Stufflebeam, Madaus ve Kelleghan

(2000:36-73) kitabında 26 değerlendirme yaklaşımını 5 temel kategoriye ayırmış ve 5 tanesini sözde değerlendirme kategorisi içine, 14 tanesini soru temelli yaklaşımlara, 3’ü gelişim-sorumluluk temelli yaklaşımlara, 3’ünü sosyal gündem-savunuculuk yaklaşımlara, 1 tanesini de eklektik yaklaşım içerisine almıştır. 5 temel kategori ve örnekleri aşağıda verilmiştir:

1.Sözde değerlendirmeler (Pseudoevaluations): Kamu ilişkileri (public relations), politik açıdan kontol edilmiş (politically controlled) değerlendirme,

2.Soru/Metot (Questions/Methods- Evaluation): Amaç temelli (objective based), Accountability payment, başarı durumu (success case), deneysel çalışmalar (experimental studies), durum çalışması (case study), eğitsel eleştiri (critisim and connoisseurship), program-teori temelli (program-theory based), karma metot (mixed method),

3.Gelişim /Sorumluluk Temelli Oriented Yaklaşımlar

(Improvement/Accountability-Oriented): Karar ve Sorumluluk Yönelimli (decision and accountability, müşteri odaklı (consumer Oriented), akreditasyon (accrediation),

4.Sosyal gündem-savunuculuk (social agenda- advocacy): Yanıtlayıcı değerlendirme (responsive evaluation), yapılandırmacı değerlendirme (constructivist evaluation),

5.Eklektik/ Karmadeğerlendirme yaklaşımları (Eclectic evaluation approaches/Mixed method): Faydalılık odaklı değerlendirmeler (Utilization-focused evaluation)’dir.

Uşun (2009) tarafından yapılan literatür çalışması sonucunda farklı

değerlendirmeciler tarafından ortaya konan yaklaşık olarak 36 tane program değerlendirme yaklaşımı ve modeli bir araya getirilerek açıklanmıştır. Bu yaklaşımlar şu şekilde özetlenebilir: Geleneksel değerlendirme yaklaşımı, Davranışsal hedef yaklaşımı, Yanıtlamalı değerlendirme, Hedefsiz değerlendirme, karşıt yaklaşımlar, Tüketici merkezli,Uzman/Akreditasyon, Yararlanma Odaklı, Başarı durumu,katılımcı değerlendirme yaklaşımları, 21.yy. değerlendirmeleri için temel yaklaşımlar (Sözde değerlendirme,Sorulara,yöntemlere dayalı, Gelişim sorumluluk odaklı,Sosyal gündem) vb.

Owen ve Rodgers (1999: 53) değerlendirmeye farklı bir bakış açısı getirerek

değerlendirme formlarını 5 kategoride organize etmiş ve değerlendirme yaklaşımlarını bu formların anahtar kavramlarında yer vererek açıklamıştır. Bunlar:

 Proaktif Form (Proactive form): İhtiyaç analizi, araştırma-inceleme yaklaşımı,

 Açıklayıcı Form (Clarificative form): Akreditasyon ve mantık-teori gelişimi,

 İnteraktif Form (Interactive form): Yanıtlayıcı değerlendirme, eylem araştırmaları, gelişimsel değerlendirme ve kalite inceleme,

 İzleme Formu (Monitoring Form): Sistem analizi ve performans değerlendirme,

 Etki Formu (Impact Form): Amaç temelli, amaçtan bağımsız ve ihtiyaca yönelik değerlendirme yaklaşımları örnek verilebilir.

Ertürk (1998) program değerlendirme yaklaşımlarını; Program tasarısına

bakarak, Ortama bakarak, Başarıya bakarak, Erişiye bakarak, Öğrenmeye bakarak ve Ürüne bakarak yapılan değerlendirmeler olarak 6 gruba ayırarak incelemiştir.

Kumral (2010) tez çalışmasında değerlendirme yaklaşımlarını 3 grupta toplamış