Durumsal Liderlik Yaklaşımları

Durumsallık teorileri, lider davranışlarının en uygun lider tarzının ortama göre değişkenlik gösterdiğini ve bu değişkenliklerin gerçekleştirilecek işin niteliği, lider- ast ilişkisini ve liderin mevkisine dayanan otorite derecesini etkilediğini savunmaktadırlar. Durumsallık yaklaşıma göre etkili liderlik, belirli liderlik özellikleri ve davranışları ile belirli durumsal koşulların bir araya gelmesi ile ortaya çıkmaktadır (Şimşek, 2005: 8).

Bu konuda en çok bilinen çalışmalar; Fiedler Durumsallık Yaklaşımı, Amaç- Yol Yaklaşımı, Hersey-Blanchard Liderlik Modeli, Vroom-Yetton Normatif Liderlik Yaklaşımıdır.

Durumsallık yaklaşımlarının olumlu yönleri, liderlere serbestlik tanıması, birey davranışlarını basit biçimde çeşitli durumsal gereklerine bağlaması, liderlerin gruplarla anlayışlı biçimde iletişim kurması ve liderleri çeşitli durumlara göre mantıklı bir biçimde çözümlemeye cesaretlendirmesidir. Ancak bu yaklaşımlar, lider davranışlarının her zaman astlarına tutarlı ve samimî gelmeyebileceği hususunu göz arda etmektedirler, çünkü liderler, davranışlarını koşullara bağlı olarak değiştirmektedirler. Bir durumda seçilen bir yaklaşım, diğer durumlarda başka yaklaşımlar, lideri tutarsızmış gibi gösterebilmektedir.

1.6.3.1. Fiedler Durumsallık Modeli

Durumsallık teorisi konusunda en çok bilinen yaklaşım Fred Fiedler ve arkadaşları tarafından gerçekleştirilen modeldir. Bu modele göre lider davranışlarını, lider-izleyiciler arasındaki ilişkiler, başarılacak işin niteliği ve liderin mevkiye dayanan otoritesinin derecesi belirlemektedir. Üç değişkenin alacağı değerlere göre oluşan her durumda farklı liderlik davranışları görülmekte, lider için olumlu veya olumsuz bir ortam oluşmakta ve lider tarafından sergilenmesi gereken liderlik davranışını şekillenmektedir.

Tablo 1.6. Fiedler Durumsallık Teorisi

Lider-İzleyici İlişkisi İYİ ZAYIF

İşin Niteliği Plânlanmış Plânlanamayan Plânlanmış Plânlanamayan

Liderin Yetki Derecesi Fazla Az Fazla Az Fazla Az Fazla Az

Durumlar 1 2 3 4 5 6 7 8

Kaynak: Koçel, 2005: 599.

Bu modele göre liderlik tarzlarının başarısı, uygun koşullarda uygun davranışın gösterilmesine bağlıdır. Liderin göstereceği davranışın etkinliği yukarıdaki durumlara göre farklı olacaktır. En olumlu ve en olumsuz sayılan durumlarda işe yönelik liderlik davranışını etkin ve uygun iken, nispeten olumlu ve nispeten olumsuz durumlarda kişiye yönelik liderlik davranışları uygun ve etkin olacaktır.

1.6.3.2. Amaç- Yol Modeli

Örgütlerde başarılı lider davranışı konusunda yapılan araştırmalar sonunda sayılan kuramlardan biri de House ve Mitchell tarafından geliştirilmiş amaç-yol modelidir. Amaç-Yol Teorisinin iki temel ilkesi vardır. Birincisi lider davranışları, algılanan iş tatmini ya da gelecekte elde edilecek tatmini artırmaya yönelik ise astlar tarafından kabul edilebilmektedir. Diğeri ise, lider davranışları astların etkili performans göstermeleri için gerekli olan ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olan motivasyonu sağlamalı ve koçluk, rehberlik, destek ve ödül şeklinde kendini göstermelidir (House, 1996: 325). Bu ilkelerin benimsendiği ve uygulandığı durumda liderlik süreci Şekil 1.4’de gösterildiği gibi gerçekleşmektedir.

Şekil 1.4. Amaç-Yol Teorisinde Liderlik Süreci

Kaynak: Erçetin, 2000: 47.

Örgütsel amaçlara ulaşmayı, iş tatminini sağlamayı, astlarını güdülemeyi ve etkilemeyi amaçlayan liderlerin bu amaçlarına ulaşmaları için sergilemeleri için liderler yönlendiren, katılan, destekleyen, başarı merkezli, temsil eden, etkileşimi kolaylaştıran, işi kolaylaştıran, grup kararlarında etkili ve paylaşımcı roller sergilemeleri (House, 1996: 325) gerekmektedir.

Amaç-yol teorisinin liderlere astların iş tatminlerini ve performanslarını nasıl sağlayacaklarını ve astlara nasıl yardım edecekleri konusunda bilgi vermesi ve bir liderlik teorisi ile beklentileri bütünleştirmesi açısından güçlü bir teoridir (Northouse, 2010: 135). Buna karşın teorinin karmaşıklığı, işgören performansı ile liderlik davranışı arasındaki ilişkiyi tam olarak ifade edememesi ve liderliği sadece astları etkilemek olarak görmesini teorinin zayıf yönleri arasındadır.

1.6.3.3. Hersey-Blanchard Durumsallık Modeli

Hersey ve Blanchard tarafından geliştirilen bu model, liderlik davranışlarında genel liderlik modelinin kabul ettiği ilişki ve görev yönelimli davranışların yanında grubun olgunluk düzeyinin de etkili olduğunu belirtmiştir. Hersey ve Blanchard’ a göre grubun olgunluk düzeyi, grubun ya da bireyin tüm özelliklerinden daha çok, psikolojik ve işle ilgili özelliklerini kapsamaktadır (Celep, 2004: 19).

Hersey ve Blanchard tarafından yapılan araştırmalar sonucu geliştirilen modelde farklı olgunluk düzeyine uygun dört lider tipi bulunmaktadır. Bu tiplerde, izleyenin göreve olgunluk derecesi arttıkça lider göreve dönük davranışı bırakarak, kişiler arası ilişkilere ağırlık vermektedir. Söz konusu dört liderlik tipi şunlardır:

• Söyleyen-Yüksek görev-Düşük ilişki: Tek kanallı iletişim vardır. Lider, amaçları ve izleyenlerin görevlerini; neyi, ne zaman, nerede ve nasıl yapacağını açıklar.

• Satan-Yüksek görev-Yüksek ilişki: İzleyenler görevlerini öğrendiklerinde kullanırlar. İzleyenler tecrübe kazanmıştır, ama henüz daha fazla sorumluluk alacak düzeyde değillerdir.

• Katılmalı-Düşük görev-Yüksek ilişki: İzleyenler daha fazla tecrübe kazanmış ve ek sorumluluklar üstlenmeye hazır duruma gelmişlerdir. Yönetici onlara göreve ilişkin açıklamalarda bulunmaz.

• Yetki devreden-Düşük görev-Düşük ilişki: İzleyenlerin göreve ilişkin olgunlukları üst düzeydedir, başarı istekleri de artık fazlalaşmıştır ve kendilerini denetleyebilmektedirler.

1.6.3.4. Vroom-Yetton Normatif Liderlik Modeli

Vroom ve Yetton, liderlerin karar vermede kullanabilecekleri, kararın niteliği ve benimsenebilirliği ölçütlerine dayanan normatif bir model geliştirmiştirler. Buna göre lider, durumlara uyabilmek için liderlik tarzlarını değiştirecek esnekliğe uygun kararlar verebilmelidir.

Vroom ve Yetton’a göre liderin karşılaştığı karar sorunları, bireysel ve grup düzeyinde olmak üzere iki tiptir. Bireysel sorunlar, çözümlerin sadece bir izleyeni etkilediği durumlardır. Birkaç izleyeni etkileyen durumlar ise grup sorunları olarak sınıflandırılmaktadır. Model, yedi değişik durumda uygulanacak beş değişik liderlik türünden oluşan bir karar ağacı ile ifade edilmektedir. Buna göre;

• O1-Otoriter1- Lider, elindeki bilgiler ışığında sorunu çözer, kararı verir.

• O2-Otoriter2- Lider astlardan gerekli bilgileri alır, ama kararı kendisi verir.

Astlar yalnızca bilgi sağlarlar.

• D1-Danışmalı1- Lider, ilgili astlarla sorunu bireysel olarak paylaşır.

Bireysel olarak onların bilgi ve önerilerini alır, ama kararı kendisi verir. • D2-Danışmalı2- Sorunu astlarla grup düzeyinde paylaşır, onların fikir ve

önerilerini alır, ama kararı kendisi verir.

• G2-Katılmalı- Bir grup olarak astlarla sorunu paylaşır; birlikte karar

Vroom-Yetton modeli daha ileriye giderek, yedi durumsal doğru yoluyla soruların analizinde belirli yollar önerilmektedir. Bu sorulara verilecek evet ya da hayır yanıtıyla lider yukarıdaki beş davranıştan birini seçebilmektedir.