AN EXAMPLE OF İSMAİL GASPIRALI’S FIRST PUBLISHING ACTIVITIES NEŞRİYÂT-I İSMAİLİYE:
ÖZ: Rusya Müslümanları, matbuat tarihinin en uzun ömürlü ve en geniş okur kitlesine sahip Tercüman gazetesini çıkarmadan önce; İsmail Gaspıralı, deneme niteliğinde olan “mecmualar” çıkartır. Neşriyât-ı İsmailiye ortak ismi altında yayınlanan bu mecmualar, Gaspıralı’nın ilk yayın faaliyetlerinin örneği olmakla birlikte onun henüz işin başındayken hayatının sonuna kadar ilgileneceği Rusya Müslümanlarının modernleşme meselelerine yaklaşımını gösterir. Petersburg’daki sansür idaresinin 5 Avgust (18 Ağustos) 1882 tarihinde yayınlanmasına izin verdiği
Tercüman/Perevodçik adlı “makaleler mecmuası” da Neşriyât-ı İsmailiye klişesiyle
çıkar. Mecmuanın Rusça ve Türkçe çıkması ve gazeteyle aynı adı taşıması ona Tercüman gazetesinin bir prototipi niteliğini kazandırır. Daha önce hiçbir yerde yayınlanmayan bu mecmuanın yeniden neşrinin Gaspıralı’nın yayıncılık faaliyeti gelişimine ışık tutması açısından faydalı olacağını düşünüyoruz.
Anahtar Kelimeler: İsmail Gaspıralı, Tercüman, Neşriyât-ı İsmailiye, Rusya
Müslümanları.
Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, Sayı 13, Nisan 2016, s. 119-131. * Bu çalışma RF Eğitim ve Bilim Bakanlığının No 2014/701 “Antik Dönem, Ortaçağ ve Modern Dönemde
Kırım’da Etno-Kültürel Süreçler” konulu Devlet Görevlendirmesi çerçevesinde yapılmıştır.
** Tarih Bilimi Namzedi, Kıdemli Araştırmacı, V.İ. Vernadskiy adına Kırım Federal Üniversitesi nezdindeki Bilimsel Araştırma Merkezi, Simferopol, Kırım Cumhuriyeti.
120 DMITRY PROHOROV-KOMILA TOPAL ABSTRACT: Before launching the most long-lived and most widely-read newspaper of Muslims of Russia Terjiman, Ismail Gaspirali had published so called digests. Issued under the common name Neshriyati Ismailiye, these digests represent the first steps of Gaspırali’s publishing career. In addition to this, they maintain Gaspıirali’s approach to the issues of modernization of Muslims of Russia at the earliest stage. The digest of articles named Terjuman/ Perevodchik which was allowed by the cen- sorship in Saint-Petersburg on 5th Avgust (18th August) 1882, was also published under the title Neshriyati Ismailiye. Being in Russian and Turkish and bearing the same name make this digest the prototype of the newspaper Terjuman. Republishing this digest today will shed light on the development of Gaspirali’s publishing career.
Keywords: İsmail Gaspirali, Terjuman, Neshriyati Ismailiye, Muslims of Russia.
....
Rusya Müslümanları matbuat tarihinin en uzun ömürlü ve en geniş okur kitlesine sahip Tercüman gazetesinin ilk sayısı 10 Aprel (23 Nisan) 1883 tarihinde çıkmıştır. Bununla beraber gazetenin kurucu sahibi ve başmuharriri İsmail Gaspıralı’nın Türk dilinde süreli yayın başlatma teşebbüsleri bu tarihten birkaç yıl öncesine uzanır. Böy- lelikle Tercüman gazetesinin ilk aylarından itibaren ulaştığı başarının altında İsmail Gaspıralı’nın hem resmi makamlarla münasebet kurma uğraşları hem de okur kitlesini oluşturma çabaları yatar. İsmail Gaspıralı’nın matbaa kurma ve süreli yayın çıkarma teşebbüsleri 1879’da başlar.1 Ancak Rusya İmparatorluğu hükümetinin engelleyici
tavırları yüzünden süreli yayınları çıkarmak için gerekli izin tüm çabalara rağmen alınamaz.2 Bir milletin gelişiminde anadilinde gazete ve dergilerin önemine inanan
Gaspıralı’nın süreli yayın çıkarmak için yaptığı başvuruların olumsuz sonuçlanması, onu farklı çözüm yolları bulmaya sevk eder. O dönem yürürlükte olan ve 6 Aprel (19 Nisan) 1865 tarihli değişiklikleri de içeren Rusya Matbuat Sansürü Nizamnamesine göre bir yılda ortak bir isimle iki defadan fazla basılan çeviri veya orijinal makaleler toplusu veya farklı yazarlara ait makaleler, süreli yayın kategorisinde değerlendiri- liyordu.3 Süreli yayın kategorisine giren eserlerin basılabilmesi için yalnızca sansür
1 Gankeviç, “Kırım-Tatar Basın Tarihi Üzerine Yeni Malzemeler (Tonguç ve Şafak Dergilerinin 120 Yılı
Dolayısıyla)”, çev. N. Muradoğlu, E.Ü. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 13. Cilt, İzmir, 2007.
2 Rusya Müslümanlarının süreli yayın tarihi hakkında daha fazla bilgi için bkz. Akpınar, “1905’e Kadar
Rusya Türklerinde Matbaalar ve Matbuat: 1”, Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, S. 2, 2010; Akpınar, “1905’e Kadar Rusya Türklerinde Matbaalar ve Matbuat: 2”, Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, S. 3, 2011.
3 “1865. 6 апреля. Высочайше утвержденное мнение Государственного Совета — О некоторых
переменах и дополнениях в действующих ныне цензурных постановлениях”, Yay. 15 Aprel (28 Nisan) 1865, <http://www.opentextnn.ru/censorship/russia/dorev/law/1865/?id=117>
idaresinden değil İçişleri Bakanlığından da ruhsat alınması gerekiyordu. Bu da yeni bir gazete veya dergiyi yayınlamayı son derece güç bir hâle getiriyordu. Resmi makamlarca istediği her yola başvurduktan sonra olumlu sonuç alamayan Gaspıralı, farklı adlar altında yılda yaklaşık 50 farklı “mecmua” çıkarmaya karar verir ve resmi makamları bu konuda bilgilendirir.4 Böylelikle basacağı eserler süreli yayın görünümünden çık-
mış olacak ve İçişleri Bakanlığından izne gerek kalmayacaktı. Bu şekilde Neşriyât-ı İsmailiye adı altında “makale mecmuaları” ortaya çıkar. Gün yüzünü gören on on iki mecmuadan yalnızca ilk ikisi Tonguç ve Şafak, bugünkü araştırmacıların eline ula- şabilmiştir. Yavuz Akpınar’ın her iki mecmuanın metinlerini Latin alfabesine aktarıp içeriğini tahlil etmesi Gaspıralı’nın ilk yayıncılık faaliyetlerinin aydınlatılmasında önemli bir merhale oluşturur.5
Neşriyât-ı İsmailiye mecmualarının her biri, 35 yıl boyunca kesintisiz bir şekilde yayın hayatına devam eden Tercüman gazetesinin tarihinde birer yapı taşı olarak düşü- nülebilir. Neşriyât-ı İsmailiye klişesi ile Petersburg’daki sansür idaresinin 5 Avgust (18 Ağustos) 1882 tarihinde izin verdiği metinlerin Rusça ve Türkçe basıldığı Tercüman/
Perevodçik adlı süresiz dört sayfalık “makaleler mecmuası” ise ayrıca dikkat çeker.
Hem aynı adı taşıması hem de içeriğinin Tercüman gazetesinin programına uygun olması bu mecmuanın Tercüman gazetesinin deneysel baskısı olarak adlandırılma- sına olanak verir. Nitekim V. Gankeviç bu makaleler mecmuasına sansür tarafından basılma izninin verildiği 5 Avgust (18 Ağustos) 1882 tarihini Tercüman gazetesi için bir milat olarak görür.6
Bir milletin ilerlemesinde hedefine ulaşabilmesi için gerekli olan anadilinde süreli yayında ısrar eden Gaspıralı, Rusça ve Tatarca (Türkçe) yayın çıkarma isteğinden ilk defa 9 Yanvar (22 Ocak) 1882 tarihli Tavrida Valisine yazdığı raporunda bahseder.7
İzin almak için yazdığı sonraki başvurularında da gazetesini Rusça ve Türkçe çıkarmak istediğini nedenleriyle birlikte açıklar. Örneğin, 10 Dekabr (23 Aralık) 1882 tarihli Bahçesaray polis şefine verdiği özgeçmiş bilgilerinde Gaspıralı, gazetesini Rusça ve Türkçe olarak çıkarmanın bir taraftan Tatarlara (Türklere) Rus hayatı ve maarifini tanıtacağını, diğer taraftan Rus okurlar için Müslümanların maişetini ve düşünce dünyasını öğrenme fırsatını sunacağını ifade eder.8
4 İsmail Gasprinskiy (1851-1914) Sbornik Dokumentov i Materialov, s. 33-34.
5 Gankeviç-Akpınar, “İsmail Gaspıralı’nın Yayımladığı İlk ‘Mecmualar’: Tonguç, Şafak”, s. 21- 40;
Akpınar, “İsmail Gaspıralı’nın Şafak Mecmuası”, s. 8-46.
6 Gankeviç, Na Slujbe Pravde i Prosveşçeniyu: Kratkiy Biografiçeskiy Oçerk İsmaila Gasprinskogo
(1851-1914), s. 110.
7 a.g.e., s. 107.
122 DMITRY PROHOROV-KOMILA TOPAL 5 Avgust (18 Ağustos) 1882 tarihli Tercüman/Perevodçik adlı süresiz “makaleler mecmuası”nın deneysel baskısı Kırım Devlet Arşivinde muhafaza edilmektedir. Bu deneysel baskının içeriğinden V. Gankeviç ve İsmail Kerim’in çalışmalarında bahsedil- miştir.9 Ancak yazılarının metni daha önce hiçbir yerde yayınlanmamıştır. Hem Tercüman
gazetesinin bir prototipi olması hem de Gaspıralı’nın yayıncılık faaliyetinin gelişimine ışık tutması bakımından bu “mecmuanın” neşrinin gerekli olduğuna inanıyoruz.
Tercüman/Perevodçik adlı bu “makaleler mecmuası” ikisi Rusça ikisi Türkçe
olmak üzere toplam dört sayfadan ibarettir. Her sayfa iki sütuna ayrılır. Mecmuanın Rusça ve Türkçe başlıklarının üzerinde Neşriyât-ı İsmailiye klişesi vardır. Fiyatı 10 Kapek, yayın yeri İsmail Gasprinskiy Matbaası Bahçesaray şehri olarak belirtilmiştir. Mecmuada kısa editöriel yazısı hariç dört “makale” yer almaktadır. Bu makale- lerin içeriği, bir taraftan Gaspıralı’nın daha sonra belirleyeceği Tercüman gazetesinin programına işaret ederken diğer yandan İsmail Bey’in hayatı boyunca en çok önem- seyeceği meselelere de belli ölçüde ışık tutar.
Süreli yayın çıkarmak için yazdığı dilekçe ve raporlarında da ifade ettiği hedef- lerine uygun olarak ilk iki makale “Rusya” ve “Yeni Kanunları” konu edinir. İsmail Gaspıralı’nın Rusya Müslümanları adlı fikri eserinde de belirtmiş olduğu gibi, Rusya İmparatorluğu vatandaşı olan Türklerin hem kendi çıkarları açısından hem de tâbi oldukları hükümet ile sağlıklı bir münasebet kurma açısından kendilerini ilgilendiren kanun ve mevzuattan haberdar olmaları son derece önemlidir.10 Böylelikle Müslüman
yurttaşlar, bilinçli birer vatandaş olarak hem kendi haklarını bilecek hem de hükümetle yanlış anlamadan doğan anlaşılmazlıklar yaşamayacaktır.
Diğer iki makale ise hayatı boyunca ilgilendiği iki meseleyi ele alır: “Rusya Müs- lümanlarında Matbuat” ve “Kadınlar”. Faaliyetlerinin ana mevzularından olan bu me- seleleri İsmail Gaspıralı sonraki yazılarında her defasında geliştirerek ele alır. Tercüman gazetesinin 8 Yanvar (21 Ocak) 1884 tarihli sayısında “Rusya’da Matbuat ve Neşriyât-ı İslamiye” adlı makalesi, Gaspıralı bu deneysel baskıdaki yazısıyla benzer içeriktedir. Ayrıca bu makalesinde Gaspıralı 1883 yılı içinde Rusya’da neşredilen İslam kitaplarının listesini verir. Tercüman gazetesinin 1901 yılı 40. sayısına ilave olarak verilen “Mebadi-i Temeddün-i İslamiyân-i Rus” adlı risalesinde ise Rusya Müslümanlarının modernleşme- sinde eğitim, tiyatro ve hayır cemiyetlerinin yanı sıra matbuatın önemine ayrıca değinerek bu sefer Rusya’da çıkan yeni ders kitapları, fenni ve edebi kitapların listesine yer verir.11
Bu ve diğer eserlerinden İsmail Gaspıralı’nın matbuata ne kadar önem verdiği anlaşılır. 9 Gankeviç, Na Slujbe Pravde i Prosveşçeniyu: Kratkiy Biografiçeskiy Oçerk İsmaila Gasprinskogo
(1851-1914); Asanoğlu, Gasprinskiynin ‘Canlı’ Tarihi, 1883-1914, s. 298.
10 Gaspıralı, “Rusya Müslümanları”, İsmail Gaspıralı: Seçilmiş Eserleri 2: Fikrî Eserleri, s. 77-121. 11 Gaspıralı, “Rusya’da Matbuât ve Neşriyât-ı İsmailiye”, “Mebadi-i Temeddün-i İslamiyân-i Rus”, İsmail
Kadınlar mevzusuna gelince, gerek kaleme aldığı roman ve hikâyeleri, gerekse eğitim ve diğer faaliyetlerinden anlaşıldığı gibi İsmail Gaspıralı için Müslüman kadı- nının toplumdaki yeri her zaman öne çıkan bir meseleydi. Gaspıralı’nın bu konudaki faaliyetlerinin ulaştığı başarı hitap ettiği kitlenin hassasiyetlerini dikkate almasından kaynaklanır. Nitekim bu mecmuada yer alan “Kadınları Okutmak Gerek mi?” adlı yazısı da böyle bir dikkatin ifadesidir. Bu yazısında Gaspıralı dönemin Müslüman toplumunda mevcut olan kadına bakışı yansıtmakla kalmayıp aynı zamanda onu ni- çin değiştirmek gerektiğini içeriden biri olarak ifade eder. Böylelikle mecmuanın en uzun yazısı olan bu “makale”, yazarının hassas meselelerdeki ikna etme kabiliyetini yansıttığı gibi onun hayatı boyunca önemseyeceği mevzuya da işaret eder.
Burada sunulan Tercüman/Perevodçik adlı deneysel makaleler mecmuasını Latin alfabesine aktarırken Yavuz Akpınar’ın İsmail Gaspıralı’nın eserlerini neşre hazırlamada kullandığı prensipleri rehber edindik.12 Yani metinleri Türkiye Türkçesi’nin ses değerine
yakın okuduk. Bozuk imla ile yazılmış veya dizgi hatası olan kelimeleri düzelterek yazdıktan sonra dipnotlarda ayrıca kelimelerin metinde geçtiği şekli de belirttik.
Sonuç olarak Gaspıralı’nın Tercüman gazetesini çıkarmadan önceki yayıncılık tecrübe- sinin bir örneği olan bu küçük eseri, okuyuculara sunmanın faydalı olacağını düşünüyoruz.
NEŞRİYÂT-I İSMAİLİYE Tercüman
Fi. On kapek Şehr-i Bahçesaray
Tecrübe zımnında birkaç Tatarca neşriyatlarımız şayan-ı kabul ve Müslümanlarnıñ dikkatlerini celp ettiklerinden bu işge tarafımızdan hususi bir devam vacip oldu. Hâsıl-ı muradımız Rusya Müslümanlarına vatanları Rusy[a]’nıñ bildirip Avrupa medeniyetine ve terakkiyatına hâşinâ etmek olup zannımıza göre neşriyatımız bir sırada Tatarca ve Rusça tab’ etmek13 elimizden gelir ise Ruslarge dahi okurluk olması bir kat daha
faydalı olur idi. Bundan naşi işbu kâğız birinci tecrübe olduğundan okuvcularımız kusurlarımızıñ afv etmeleri rica olunur.