BIR SAHA ÇALISMAS
DIS TICARET
MÜSTESARLIGI5
≤
200≤
2milyon $** Imalat Sanayi* arsa-bina hariç, 2003/1 nolu Küçük ve Orta ölçekli Isletmelerin Yatirimlarinda Devlet Yardimlari Hakkinda Karar ve Teblig Hükümlerinin Uygulanmasina Iliskin Genelge ile 950 milyara çikarilmistir. (resmi gazete:10.09.2003/25225)
** arsa-bina hariç
2. BILGI SISTEMLERININ KULLANILMASININ KOBILERE SAGLADIGI REKABET AVANTAJLARI
KOBI’ler, tüm isletmeler içinde %99,8lik bir paya sahip olmasi ve toplam istihdamin %76,7’sini olusturmasi nedeniyle ülkemiz ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadir. Günümüzde bilgi teknolojileri ve bilisim sistemleri isletmeler önemli rekabet avantajlari sunmaktadir. Rekabet avantaji saglayan bir bilisim sistemi tasarlamanin ise en az iki kosulu vardir: Ilki, çözülmesi gereken ya da rekabet avantaji saglayacak olan isletme durumunu anlamak ve ikincisi ise isletme durumlari için yaratici çözümler üretmeyi saglayacak olan bilgi teknolojilerini anlamaktir6. Bu nedenle hem isletme süreçleri hem de teknik çözümleri dikkate
alan yönetim bilisim sistemleri isletmenin rekabet stratejileri açisindan çok önemlidir. Bilisim sistemlerini kurmadan önce tasarlamak büyük önem tasir ve bilgi teknolojisi uzmanlari olarak adlandirilan kisiler tarafindan sistem tasarimlari yapilmaktadir. Özellikle büyük isletmelerin bilisim sistemleri oldukça karmasik bir yapiya sahiptir. Bu sistemlerin kurulmasi zor oldugu gibi faaliyet alanlari ve boyutlari da çok genistir. Bu nedenle ilk defasinda dogru yerde ve dogru zamanda kurulmalari ya da gelistirilmeleri hem maliyetler açisindan hem de örgütsel yapi açisindan isletme için son derece önemlidir. Bu sistemler, çok büyük ve karmasik olmalarinin yani sira isletme basarisinda da kritik rol oynar ve stratejik bir öneme sahiptir. Özetle Isletmenin kullandigi bilgi teknolojisi stratejik olmali ve rekabet avantaji saglayabilmelidir.
Bilisim sistemleri; isletmede otomatiklesme, örgütsel ögrenme ve strateji olusturmak seklinde üç biçimde kullanilir7.
Otomatiklesme, örgüte islerin daha hizli, daha ucuz ve çok daha dogru sekilde yapilmasini saglar. Örnegin; kredi verme islemlerini yapan bir kisi açisindan kredi bilgilerinin bilgisayar veri tabanina otomatik olarak girilmesi, daha hizli daha kolay ve az hata ile sürecin islemesini saglayacak ve böylece karar verme islemleri kolaylasacaktir. Ögrenme mantigi, otomatiklesme mantigina dayanir çünkü bilisim sistemlerinin örgütsel ögrenme için bir araç olarak kullanilabilecegini ve otomasyonda oldugu gibi degisiminin geregini belirtir. Otomatiklesme ve ögrenme yaklasimlarinin birlesmesi uzun dönemde sadece otomatiklesme yaklasimini uygulamaktan daha fazla yarar saglamaktadir. Teknoloji tarafindan desteklenen isletme süreçlerinde çatlaklar olusursa, teknolojiyi kullanmanin ögrenilmis olmasi süreçteki problemlerin tespit edilip gerekli degisikliklerin yapilmasina yardimci olabilecektir.
3 3624 sayili KOSGEB’in Kurulmasi hakkinda Kanun 2.madde, (kanunun 3. maddesine göre bu tanimi degistirmeye
Bakanlar Kurulu Yetkilidir.)
4 21.12.200 Tarih 2000/1822 Sayili Küçük Ve Orta Ölçekli Isletmelerin Yatirimlarinda Devlet Yardimlari Hakkinda Karar,
(18.01.2001 tarih ve 24291 sayili Resmi Gazete)
5 4.11.1998 tarih ve23513sayili Resmi Gazete, arastirma-gelistirme (Ar-Ge) Yardimina Iliskin Teblig, uygulayici
kuruluslar: TÜBITAK, TTGV
6 Haag, Stephen; Cummings Maeve ve McCubbery James, Management Information Systems For Information
Age, Mcgraw-Hill, New York, 200, s80.
7 Jessup, Leonard ve Valacich, Joseph., Information systems: The Big Picture, Prentice Hall,200, s.28.
7 Turban, Efraim; McLean Ephraim ve Wetherbe James, Information Technology For Management, Third edition,
Toplam Kalite Yönetimi’ni desteklemek amaciyla bilisim sistemleri kullanan örgütlerde örgütsel ögrenme yaklasimi daha yaygin olarak yer almaktadir. Toplam Kalite Yaklasiminin bir parçasi olarak, örgüt çalisanlari isletme hakkinda ürünlerinin ve hizmetlerinin kalitesini arttirmak için yapilmasi gerekenleri sürekli olarak izlemektedir. Bilisim sistemleri ile en iyi kalitede çikti elde etmek için üretim sürecinde hammadde ve prosedürlerin tam belirlenmesini saglayan bilgisayar destekli istatistiksel analizler bu sonuca ulasmak için kullanilabilir8. Böylece çalisanlar, bir is sürecini daha iyi anlamak ve bu sayede süreci
gelistirebilmek için degisikliler yaparken bilisim sistemlerinden yararlanirlar.
Bilisim sistemlerinin kullanmanin en iyi yolu; örgüte rakipleri üzerinde üstünlük saglayacak örgütsel stratejileri destekleyen sistemlerin kullanilmasidir. Örgütsel stratejiler ve bunlarin bilisim sistemleri ile baglantilari üzerinde düsünülmelidir. Üst yönetim, stratejik planlar yaparken örgütün ihtiyaçlari ve performans hedefleri dogrultusunda bir vizyon belirler ve bu istenilen sonuçlara ulastiracak stratejileri sekillendirirler.
3. BILGI TEKNOLOJILERININ KOBILERE KAZANDIRDIGI REKABET AVANTAJINI ÖLÇMEYE YÖNELIK BIR ALAN ARASTIRMASI
Çalismanin temelini, durumsallik teorisi olusturmaktadir. Örgütün firsatlari degerlendirebilmesi ve rekabet avantaji elde etmesi için çevre, strateji, teknoloji ve örgüt büyüklügünden olusan dört temel degisken arasindaki en iyi uyumu yakalamasi gerekmektedir. Buradan hareketle çevrenin belirsizligi ve endüstrideki bilgi yogunlugunun isletmenin BT ve stratejik bilgi sistemi planlariyla iliskili oldugu ve dolayisiyla da rekabet avantaji yaratma yetenegini etkiledigini söyleyebiliriz. Bu çalismada Türkiye ekonomisinde önemli yere sahip olan basarili isletmelerin BT’ye odaklanma düzeyleri üzerinde etkili faktörleri belirleyen ve kullandiklari bilisim sistemleri sayesinde elde ettikleri rekabet avantajlarini ölçen bir alan arastirmasi gerçeklestirilmistir. Çalismada çevrenin belirsizligi ve bilgi yogunlugunun isletmenin bilgi teknolojilerine ve stratejik bilgi sistemi planlarina bagliligini ve dolayisiyla da rekabet avantaji yaratma yetenegi üzerinde etkili oldugu düsüncesini esas alinan bir model kullanilmistir9.
3.1. ÇALISMANIN YÖNTEMI
Çalismada araç olarak çalismanin yapisindaki her bir elemani ölçen ögelerden olusan bir anket formu10 kullanilmistir. Örneklem olarak Istanbul Sanayi Odasi’nin web sitesinde yayinlanan 2003 yilinin
satis rakamlarina göre en basarili 500 sirket arasindan 200 isletme rassal olarak seçilmistir. Hedef kitle olarak ise söz konusu listede yer alan isletmelerin sanayi odasinin internet sitesinde yer alan adres bilgilerine göre bilisim sistemleri uzmanlari ve es düzey görevlerde çalisan yöneticilere ulasilmaya çalisilmistir. Elde edilen sonuçlar Spss’e girilerek güvenilirlik analizleri, regresyon ve korelasyon analizleri yapilarak çalismaya esas teskil eden hipotezler test edilmis ve yorumlanmistir.
3.2.VERILERIN ELDE EDILMESI
Çalismanin ilk asamasinda, anket formlari rassal olarak seçilen 200 isletmenin yine Istanbul sanayi Odasi web sitesinde yer alan adres bilgileri dogrultusunda e- mail adreslerine postalanmistir. Ancak bu sekilde dogrudan hedef kitle olan bilgi sistemi uzmanlarina ulasilamamistir. Bu nedenle isletmelere telefon yoluyla ulasilmis ve ilgili kisilere çalisma hakkinda bilgi verilerek ve bu kisilerin mail adresleri ögrenilmis ve anket formalari e-mail ile gönderilmistir.
Çalismada dört aylik bir süre zarfinda 200 isletme ile baglanti kurulmus, 18 tanesinden olumsuz yanit alinmis, 22 tanesinde ilgili kisi ile çesitli nedenlerle irtibat kurulamamis ve neticede %31’lik bir geri dönüs oraniyla anket sonuçlari analiz edilmistir.
Anketi cevaplayan isletmeler arsinda en fazla temsil edilen endüstri %24lük oranla otomotiv, daha sonra %16lik oranla elektronik ve beyaz esya endüstrisidir. En az temsil edilen endüstri ise %3 lük oranla saglik endüstrisi ve %8’lik payla diger basligi altinda toplanan endüstrilerdir.
9 Kearns ve Lederer, “Competitive Advantage Of IT” Information & Management 41, 2004, ss.899–919.
10 Grover S. Kearns ve Albert L. Lederer’in 2003 yilinda MIS Quartely adli dergide yayinlanmis makalede kullanmis
Anketi cevaplayan kisilerin %52 si bilgi departmani yöneticileridir, %24’ü sistem yöneticisi, %8’i network yöneticisi, %6’si sistem analisti ve yine %6’si sistem programcisi, geri kalan %3 ise diger görevlerde yer alan kisilerdir.
Egitim düzeyleri açisindan cevaplayicilarin büyük oranla %71’i üniversite mezunudur. Kalan %26’lik kesim yüksek lisans yapmis ve %3lük kesim ise doktora yapmistir. Cevaplarin %37si BT konusunda akademik egitim almisken %63 ünün bu konuda akademik egitimi olmadigi görülmektedir.
3.3.HIPOTEZLER
Çalismada analiz edilen hipotezler asagidaki çizelge2’deözetlenmektir:
Çizelge 2: Çalismanin Hipotezleri
H1: Çevrenin belirsizligi, Isletmenin BT’ye bagliligi, BT’nin isletme planinda yer almasi ve BT plani
ile isletme plani arasindaki uyum ile iliskilidir.
H2: Endüstrideki bilginin yogunlugu; Isletmenin BT’ye bagliligi, BT’nin isletme planinda yer
almasi, Isletme plani ile BT plani arasindaki uyum ile iliskilidir.
H3: Isletmenin BT’ye baglilik düzeyi, BT’nin isletme planinda yer almasi, BT ile isletme plani
arasindaki uyum ve BT’yi rekabet avantaji için kullanilmasini olumlu yönde etkiler. H4: Endüstriler farkli düzeylerde çevresel belirsizlige sahiptir.
H5 Endüstriler farkli düzeyde bilgi yogunluguna sahiptir.
3.4 GÜVENILIRLIK ANA LIZLERI
Ankette yer alan bütün sorunlarin birbirleriyle tutarliligini ve BT11’ nin isletmelere kazandirdigi
rekabet avantajini ölçme konusunda etkinligini belirlemek için güvenilirlik analizi yapilmistir. Ankette yer alan 27 soruluk ölçekte güvenilirlik katsayisi alfa=0,8621 (alfa düz=0,8663) olarak bulunmustur. Alfa>0,80 oldugu için ölçek yüksek derecede güvenilirdir. Ölçekte yer alan sorularin genel ortalamasi 4,04’tür. Ortalamalarin degisim araligi 1,23 = 4,53 -3,31 olarak bulunmustur. Bu sonuca göre ortalamalarin farkli olmadigi görülmüstür. Anket sorulari, çevrenin belirsizligi, isletmelerin BT düzeyi, isletmelerin BT’ye bagliligi, isletme planlarinda BT’nin yer almasi, isletme plani ile BT plani arasindaki uyum, BT’nin rekabet avantaji için kullanilmasi olmak üzere toplam 6 soru grubundan olusmaktadir. Bu gruplarin, iç tutarliliginin belirlenmesi amaciyla her grup için güvenilirlik analizleri yapilmistir. Bu sonuçlar çizelge 3’de yer almaktadir.
Çizelge 3: Ankette Yer Alan Bölümler Bazinda Güvenilirlik Analizi Sonuçlari
Cronbach alfa Ortalama Varyans F P Çevrenin belirsizligi 0,6394 4,09 0,48 1,2244 0,2707
Isletmedeki bilgi teknolojileri düzeyi 0,7090 3,8589 0,48 0,4699 0,4939
Isletmenin bilgi teknolojilerine
baglilik düzeyi 0,6993 4,2903 0,2258 0,2718 0,6026 Bilisim sistemleri plani ile isletme
plani arasindaki iliski 0,8328 3,9065 0,5968 0,4359 0,5097 Tedarik Zincirinin BT Düzeyi 0,7544 4,3730 0,4590 0,0878 0,7673
BT’nin Rekabet Avantaji Için
Kullanilmasi 0,8238 3,8361 1,1833 5,1048 0,0246
3.5.REGRESYON VE KORELASYON ANALIZLERI
Çalismada kullanilan modeldeki yapilar arasindaki iliskilerin düzeylerini belirlemek amaciyla korelasyon ve regresyon analizleri yapilmistir. Tüm korelasyon analizleri sonuçlari çizim1’de özetlenmistir. Çizim1’deki tüm iliskilerin pozitif oldugu görülmektedir. En güçlü iliski R= 0,46 düzeyinde isletme plani ile BT plani arasi uyum ve BT’nin rekabet avantaji için kullanilmasi arasinda yer almaktadir. Ayrica çevrenin belirsizligi ve isletmenin BT ye bagliligi arasinda da R=0,45 düzeyinde digerlerine kiyasla güçlü bir iliski söz konusudur. Ancak çevrenin belirsizligi ve isletme planlarinda BT’nin yer almasi arasindaki iliski düzeyi pozitif olmasina ragmen yok denecek kadar azdir.(R=0,08) Bunun sebebi modelde yer alan tüm
degiskenler arasi etkilesimlerin modeli etkilemis olma olasiligi olabilir. Çünkü rekabet ile BT’ ye odaklanma arasindaki iliskilerin yüksek düzeyde oldugu görülmektedir.
Çizim1: Tüm degiskenler arasi korelasyon analizleri
3.6.GENEL DOGRUSAL MODEL ILE ÇEVRENIN BELIRSIZLIGI VE ISLETMENIN BT’YE ODAKLANMA DÜZEYININ ANALIZI:
Çalismada öne sürülen H1 hipotezi genel dogrusal model ile test edilmistir. H1 hipotezi ile çevrenin belirsizliginin isletmenin BT’ye bagliligi, BT’nin isletme planlarinda yer almasi ve BT plani ile isletme plani arasindaki uyum ile iliskili oldugu iddia edilmisti. Çevre, bagimsiz degisken olarak ele alinmis ve bagimli degiskenler olan isletmenin BT’ye bagliligi, BT’nin isletme planlarinda yer almasi ve BT plani ile isletme plani arasindaki uyum analizi SPSS ile yapilmistir. Buna göre, çevrenin belirsizliginin isletmenin BT’ye bagliligi üzerinde ve isletme plani ile BT plani arasindaki uyum üzerinde önemli etkileri oldugu söylenebilir. Ancak isletmenin içinde bulundugu çevredeki belirsizligin artmasinin isletme planlarinda BT’nin yer almasi üzerinde önemli etkilerinin olmadigi görülmektedir.(F =0,344 P=0,930) Çevrenin belirsizliginin isletmenin BT’ye bagliligi üzerindeki etkisi 0,34 isletme plani ile BT plani arasindaki uyum üzerindeki etkisi 0,206 ve isletme planlarinda BT’nin yer almasi üzerindeki etkisi ise 0,043 olarak hesaplanmistir. Genel dogrusal model sonucu ile ikili korelasyon analizlerinde bulunan sonuçlar birbirine paralellik göstermektedir. Buna göre H1 hipotezinin kismen dogru oldugu söylenebilir. Belirsiz bir çevrede varligini sürdürmek zorunda olan bir isletme bilgi teknolojilerine ihtiyaç duyar ve isletme plani ile BT plani arasindaki uyumu yakalamaya çalisir.
3.7. GENEL DOGRUSAL MODEL ILE ENDÜSTRIDEKI BILGI YOGUNLUGU VE STRATEJIK BILGI SISTEMI PLANI ARASINDAKI ILISKILERIN ANALIZI:
Çalismada öne sürülen H2 hipotezi genel dogrusal model ile test edilmistir. H2 hipotezi ile bilginin yogunlugu; isletmenin BT’ye bagliligi, BT’nin isletme planinda yer almasi ve isletme plani ile BT plani arasindaki uyum ile iliskili oldugu iddia edilmisti. Endüstrideki bilgi yogunlugu; bagimsiz degisken olarak ele alinmis ve bagimli degiskenler olan isletmenin BT’ye bagliligi, BT’nin isletme planlarinda yer almasi ve BT plani ile isletme plani arasindaki uyum analizi SPSS ile yapilmistir endüstrideki bilgi yogunlugunun isletmenin BT’ye bagliligi üzerinde, isletme planlarinda BT’nin yer almasi üzerinde ve isletme plani ile BT plani arasindaki uyum üzerinde önemli etkilerinin olmadigi görülmektedir. Buna göre endüstrideki bilgi yogunluguna göre isletmenin BT’ye bagliligi, isletme planlarinda BT’nin yer almasi ve isletme plani ile BT plani arasindaki uyum ortalamalari arasinda önemli bir farklilik bulunamamistir. Ayrica bilgi yogunlugunun isletmenin BT’ye bagliligi üzerindeki etkisi 0,213 isletme plani ile BT plani arasindaki uyum üzerindeki etkisi 0,115 ve isletme planlarinda BT’nin yer almasi üzerindeki etkisi ise 0,092 olarak hesaplanmistir.
Buna göre; Türkiye’de henüz bilinçli BT uygulanamamakta ve tam olarak planlama yapilamamaktadir. Ihtiyaç duyuldugunda yeni gelismeler isletmeye adapte edilmektedir. Dolayisiyla endüstrideki bilgi yogunlugu açisindan, isletmelerin yeterli düzeyde stratejik bilgi sistemi plani yapilmadiklari sonucuna ulasilabilir.
3.8. ÇOKLU REGRESYON ILE BT’NIN ISLETMELERDE REKABET AVANTAJI IÇIN KULLANILMASI VE ISLETMENIN BT’YE ODAKLANMA DÜZEYININ TEST EDILMESI
BT’nin rekabet avantaji için kullanilmasi bagimli degisken ve isletmenin BT’ye bagliligi, isletme planlarinda BT’nin yer almasi ve isletme planlari ile BT plani arasindaki uyum bagimsiz degiskenler olarak ele alinarak çoklu dogrusal regresyon analizi yapilmistir. Buradaki amaç çoklu dogrusal regresyon analizi yaparak rekabet avantaji üzerinde en etkili olan bagimsiz degiskeni tespit etmektir. Tüm degiskenler arasindaki matematiksel bagintiyi belirleyen çoklu dogrusal regresyon modeli asagidaki gibidir:
plan
b
bi
b
bag
b
b
rek=
0+
1+
2lg+
3Bu modelin SPSS analizi kullanilarak elde edilen denklem:
Rekabet = 0,472 + 0,245 baglilik + 0,362 plan + 0,234 bilgi biçimindedir.
Bu model rekabet ile baglilik, bilgi ve plan degiskenleri arasindaki iliskinin R=0,52 sini açiklamaktadir. (F=7,04 p<0,001). Bu modeldeki belirlilik katsayisi ile rekabetteki degisimin ancak 0,27sini üzerinde etkili oldugu sonucuna ulasilabilir. Çalismada yer alan H3 hipotezi ile isletmenin BT’ye baglilik düzeyi, BT’nin isletme planinda yer almasi, BT ile isletme plani arasindaki uyum BT’yi rekabet avantaji için kullanilmasini olumlu yönde etkiledigini iddia etmistik. Gerek ikili korelasyon analizi sonuçlari gerekse burada yapmis oldugumuz çoklu dogrusal regresyon analizi bu hipotezin dogrulugu isaret etmektedir.
3.9. ENDÜSTRI TIPLERINE GÖRE ÇEVRENIN BELIRSIZLIGI VE ENDÜSTRIDEKI BILGI YOGUNLUGU IÇIN ANOVA ANALIZI
Çalisma gruplandirilan 8 farkli sinif endüstri tipi arasindaki çevre belirsizligi ve bilgi yogunlugu iliskilerini ölçmek için standart tek yönlü varyans analizi (ANOVA) kullanilmistir. ANOVA analizi sonuçlarina göre çevrenin belirsizligi için p degeri =0,125 bilgi yogunlugu için p degeri=0,707’dir.
Ho: Endüstrilerde çevresel belirsizlik açisindan fark yoktur. H1: Endüstriler farkli düzeylerde çevresel belirsizlige sahiptir.
Anova analizi sonucuna göre sifir hipotezi reddedilemez.( P degeri = 0,125 >0,05) Endüstri tipleriyle ilgili çevresel belirsizlik açisindan yapilan karsilastirma sonucu ortalamalar arasinda farliliklar önemsizdir. Sonuç olarak çevrenin belirsizliginin endüstri tipine göre degistigini söyleyemeyiz.
Ho: Endüstrilerde bilgi yogunlugu açisindan fark yoktur. H1: Endüstriler farkli düzeyde bilgi yogunluguna sahiptir.
Bilgi yogunlugu ile ilgili analiz sonuçlarina göre ise p degeri=0,707>0,5 oldugu için H0 hipotezi reddedilemez. Endüstrilerin farkli düzeyde bilgi yogunluguna sahip oldugunu söyleyemeyiz.
Çizelge 4: Endüstri tiplerine göre çevrenin belirsizligi ve endüstrideki bilgi yogunlugu için anova analizi
ANOVA ANALIZI Kareler
toplami df Ortalama kare F Sig. Çevrenin
Belirsizligi Gruplar arasi Grup içi Toplam 5,504 24,252 29,756 7 53 60 ,786 ,458 1,718 ,125 Bilgi
Yogunlugu Gruplar arasi Grup içi Toplam 1,284 14,793 16,078 7 53 60 ,183 ,279 ,657 ,707
Sonuç olarak Türkiye profili açisindan bilgi yogunlugu ve çevrenin belirsizligi tüm sektörleri etkilemektedir. Sektör türüne göre bir ayrim yapmamiz söz konusu olmamistir.