B. AİLE DEĞERLERİ VE DİN
5. Dinin Evlilik Problemleri ile Başa Çıkma Üzerindeki Rolü
Hayatın içerisinde hoşlanılmayan olumsuz bir takım olayların meydana gelmesi, bireylerde stres ve kaygının ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Uzun süreli strese maruz kalma, eğer bu stresle başa çıkılmazsa “psikolojik çöküntü” denilen duygusal tükenme, benlik yitimi ve kişisel başarıdaki azalma gibi durumların ortaya çıkmasına yol açmaktadır.767 Birey bu stresle ya onu baskılayarak ya da engelleyerek başa çıkabilmektedir.768 Yaşam içerisinde bireylerin karşılaştıkları olumsuz durumların ortaya çıkardığı stres ve kaygı ile baş edebilmeleri içinse koruyucu bir unsur olarak bir referans noktasına ihtiyaçları vardır.769 Dini inanca sahip olan bireyler, kendilerini destekleyen ve koruyan bir referans olarak bu dünyaya ait olmayan bir otoriteye, yani Tanrı’ya güvenmeleri gerektiğini düşünerek dini, bir başa çıkma yöntemi olarak kullanırlar.770
Genel olarak din ve ruh sağlığı ilişkisi literatüründe ele alınan dini başa çıkma konusundaki önemli otoritelerden Pargament, başa çıkma kuramından yola çıkarak dini başa çıkma kuramını geliştirmiştir. Pargament’e göre tıpkı din de başa çıkma gibi stres
764 Barkan, a.g.m., s.407-417.
765 Ahmadi, Azad-Marzabadi, Ashrafi, a.g.m., s.108.
766 Young, vd., a.g.m., s.115-127.
767 F. Howard, “Managing Stress or Enhancing Wellbeing? Positive Psychology’s Contributions to Clinical Supervision”, Australian Psychologist, 2008, 43: 2, 105-113, p.105.
768 Ellison, “Religious Involvement and Subjective Well-Being”, s.83.
769 Jung, age., s.51.
770 Bong-Jae Lee, “Moderating Effects of Religious/Spritual Coping in the Relation Between Perceived Stress and Psychological Well-Being”, Pastoral Psychology, 2007, v.55, p.752; Jung, a.g.e., s.53.
verici faktörlerin etkisini azaltmak ve hayatın anlamını aramaya yönelik bir yöntemdir; bu yüzden dini referanslar, bir başa çıkma stili olarak kullanılmaktadır.771 Normal başa çıkmada kullanılan referanslar bireyin kendi yetenekleri ve donanımları iken, dini başa çıkmada bunların yerini dini inanç ve eğilimler ile dua ve ibadet gibi dini pratikler almaktadır.772
Dinin evlilik ve aile hayatı ile ilgili prensipleri, aile hayatının daha sağlıklı ve mutluluk verici olmasını sağlarken, yaşamın bu önemli bölümünde ortaya çıkan problemlerle nasıl başa çıkılacağına yönelik tavsiyeler de içermektedir. Dinî algıların evlilikteki problem çözümünde önemli bir rol oynamasında, dini metinlerdeki atıfların da etkisi vardır. Örneğin Kuran’da sosyal ilişkiler ve aile ilişkileri ile ilgili mümin kimliği sunulurken, sabır, yumuşaklık, doğruluk, adalet, insanlara verilen sözün tutulması, affetme, tevazu gösterme, iradeli davranma, zinadan uzak durma, öfkeyi kontrol etme, düşmanlıkta bulunmama, kibirden sakınma, merhametli olma, anne-baba ve akrabaya iyilik yapma, eşler arası iyi ilişkilerde bulunma, aileyi gözetme ve ınun için harcamada bulunma gibi aile hayatı için gerekli doğru tutum ve davranış özellikleri vurgulanmıştır.773
Yapılan araştırmalarda dinin evlilik hayatına olumlu katkılarının yanı sıra evlilik problemleri ile başa çıkmadaki rolüne de dikkat çekilmiştir. Genel anlamda dinin, problemli çiftlerin olumsuz etkileşimlerinde hafifletici bir etkiye sahip olduğu ve çiftlerin problemlerini daha uygun yollarla çözebilmesine yardımcı olduğu ifade edilmektedir.774 Din, çiftlere tartışma meydana geldikten sonra, çatışmanın çözülmesi için rehberlik etmektedir. Bazı araştırmalar daha fazla dindarlığın, daha yapıcı çatışma çözümü stratejileri ile ilişkili olduğunu göstermektedir.775
Mahoney vd. (2001)’e göre, dini başa çıkmanın evlilik mücadelesindeki farklı örnekleri, Tanrıdan destek almayı,din adamı veya diğer inananlardan kendi evililikleri ile ilgili dua etmelerini istemeyi, Tanrıdan evlilik günahlarını/suçlarını affetmesini istemeyi içermektedir.776 Ayrıca Lambert vd. (2006)’e göre, çiftler kutsal kitap öğretilerini sık sık
771 Pargament, a.g.e., p.90.
772 Mustafa Koç, “Ruh Sağlığı ile Dini Başa Çıkma Metodu Olarak Dua ve İbadet Fenomeni Arasındaki İlişki Üzerine Psikolojik Bir Yaklaşım”, EKEV Akademi Dergisi, y.9, s.24, 2005, s.28.
773 Osman Necati, Kuran ve Psikoloji, (çev. Hayati Aydın), Ankara, Fecr Yay., 1998, s. 207.
774 Holden, a.g.t., s.661; Ahmadi, Azad-Marzabadi, Ashrafi, a.g.m., s.108.
775 Mahoney, Tarakeshwar, a.g.m., s.179.
776 Mahoney, vd., a.g.m., s.587.
kendilerine geçimsizliği çözümlemede yardımcı olan öğretiler olarak ele almışlardır.777 Dollahite ve Marks (2009)’a göre de aile bireyleri Tanrı’yı, aileleri için bir destek, rehber ve koruyucu güç olarak tanımlamışlardır.778 Sullivan (2001)’ın “telafi modeli”ne (compensation model) göre ise dindarlık, bazı destek mekanizmalarına sahip olan evlilikler üzerinde, telafi edici bir işlev görmektedir. 779
Literatür, aile mutluluğu ile iligili olan birlikte ibadet etme ve dini törenlere katılımın, aile sorunları ile başa çıkmada da rolü olduğunu söylemektedir. Lambert vd.
(2006)’e göre, dini törenlere katılım, çiftlere, geçimsizliği çözmede, odak noktalarını değiştirerek ve ciddi problemlere kafa yorabilmeleri için onlara gerekli olan iç dayanıklılığı sağlayarak yardımcı olmaktadır. Dini törenlere birlikte katılmakla, çiftler, çok önemli olarak algıladıkları ufak tefek tartışmalarına odaklanmaktan kurtulabilirler. Önce bu odak noktası değiştirilmiş olur, sonrasında anlaşmazlığın sebepleri genellikle önemsiz bulunarak unutulur ya da reddedilir.780 Birçok dini topluluk, güçlü bir şekilde boşanmadan caydırmakta, evliliği güçlendirme programlarını desteklemekte ve dini katılımın evlilikteki geçimsizliği çözümlemede çiftlere niçin yardımcı olabildiğini kısmen açıklayabilecek olan dini danışmanlık hizmetleri sunmaktadır.781 Türkiye’de ise dini danışmanlık uygulamaları ile ilgili atılan adımlar olmakla birlikte, henüz bu alan yeteri kadar gelişmemiştir. Ancak aileler için dini danışmanlık hizmetlerinin Diyanet İşleri Başkanlığı bünyesindeki “Aile İrşad Büroları” vesilesi ile yürütüldüğü söylenebilir.
Yapılan araştırmalarda aileler, dini inanç ve pratikler yoluyla, hayatın beraberinde getirdiği sıkıntılarla başa çıkabildiklerini belirtmişlerdir. Bu aileler zorluklarla başa çıkmada dini kaynaklara güvenmiş ve bu kaynakların evlilik ve aile mutluluklarında önemli bir yere sahip olduğunu vurgulamışlardır.782 Lambert vd. (2006), dindarlığın aile içi geçimsizlikler için; önleme, çözme ve üstesinden gelmede oluşturduğu güvenli çerçeveyi belirtmek üzere, dinin “güvenli bir muhafaza kabı (safe container)” gibi davrandığını söylerler.783 Marks (2005)’a göre de inançlı çiftler, dini inançların evliliklerine, sorunların
777 Lambert, Dollahite, a.g.m., s.443.
778 Dollahite, Marks, a.g.m., s.380.
779 Sullivan, a.g.m., s.612.
780 Lambert, Dollahite, a.g.m., s.444.
781 Lambert, Dollahite, a.g.m., s.446.
782 Dollahite, Marks, a.g.m., s.382.
783 Lambert, Dollahite, a.g.m., s.442.
üstesinden gelmeye yardımcı bir ”çatı” ve “güç” oluşturacak şekilde çok yönlü bir destek sunduklarını belirtmişlerdir.784
Seküler yaklaşımlardan farklı olarak, aile içi çatışmaların dini referanslar ile çözümlenmesi, Tanrı’nın aile bireylerinden birbirlerine karşı pişmanlık duymaları ve birbirlerini affetmelerini beklediği düşüncesini de içinde barındırmaktadır.785 Dinler, hem insanın Tanrı'yla hem de diğer insanlarla olan ilişkisinin sağlıklı olmasını hedefler. Bu çerçevede dinler, insan-Tanrı ilişkisinin ve insan-insan ilişkisinin herhangi bir şekilde aksadığı durumlarda bu ilişkinin düzelmesine zemin hazırlayıp, affetmeyi ve af dilemeyi öğütler.786 Tanrı ile ilişki, bireyler arasında karşılanmamış ihtiyaçları yerine getirmek suretiyle çiftlerin birbirleriyle ilişkilerindeki “boşluk” duygusunu doldurmakta ve hatta eşe olan öfkeyi güvenilir bir sığınak olan Tanrı’ya yönlendirmeyi sağlamaktadır. Yapılan araştırmalarda da dini inançlarının öfke kontrolüne yardımcı olduğunu ve intikam duygularını engelleyerek ailevi problemlerin çözümüne katkıda bulunduğu tespit edilmiştir.787
Dinin ailevi problemlerle başa çıkmadaki önemli araçlarından biri de duadır. Dua etme gibi dini-manevi davranışlar evlilik ilişkisinin desteklenmesini artırabilir ve bu nedenle bağlılık ve bağışlama gibi pozitif davranışlar gözlenebilir.788 Dua, kişilerin sakinleşmesini sağlamakta, öfkeyi bastırmakta ve iletişimin yeniden kurulmasına ortam oluşturmaktadır. Dua, çiftler arasındaki çatışmalar esnasında birbirleriyle yeniden iletişime geçmelerini sağlayabilecek bir “Tanrı Sistemi” ni davet ederken, problemlerin çözüme kovuşturulmasını ve uzlaşmayı kolaylaştırarak çiftler arasında olayların yumuşamasını sağlar.789 Aile bireyleri, aileleri ile ilgili Allah’a, kendilerine cesaret ve sabır vermesi, daha fazla sevgi ve anlayış vermesi, problemlerin çözümü için kendisine yol göstermesi, çocuklarının daha iyi insanlar olması için yardım etmesi gibi dualarla isteklerini belirtmektedirler.790
784 Marks, a.g.m., s.105.
785 Dollahite, Marks, a.g.m., s.381.
786 Ayten, a.g.m., s.115.
787 Ahmadi, Hossein-abadi, a.g.m., s.213.
788 Eyüp Çelik, “Evlilik Doyumu”, s.25.
789 Ahmadi, Azad-Marzabadi, Ashrafi, a.g.m., s.104.
790 Dollahite, Marks, a.g.m., s.380.
Yapılan araştırmalar, duanın evlilik problemleri ile başa çıkmaya yardımcı olduğu ve evlilik doyumuna katkıda bulunduğunu göstermektedir. Butler v.d. (2002)’nin yaptığı çalışmanın sonuçlarına göre, dua çiftlere empati ve kendini değiştirme isteği konusunda olanak sağlamakta, uzlaşma ve problem çözme konusunda çiftlerin sorumluluk almasını teşvik etmektedir.791 Lambert ve Dollahite’nin (2006) çalışmasının sonuçları, duanın, evlilikteki açık iletişimi desteklediğini kanıtlamaktadır.792 Gruner (1985) de, dua eden, evlerinde ibadet eden ve İncil okuyan eşlerin, yaygın bir şekilde bunu kişisel ve evlilikleri ile ilgili meselelerle başa çıkma yöntemi olarak gördüklerinden, daha yüksek bir evlilik uyumuna sahip olduklarını bulmuştur.793 İmamoğlu ve Çelik (2009)’in yaptığı araştırmada da, çiftlerin kıskançlıkla başa çıkmada en çok başvurdukları yöntemin dua olduğu tespit edilmiştir.794
Bu konuda detaylı bir çalışma yapan Fincham vd. (2010) nin yaptığı çalışmada, eşi için dua etme davranışının, daha düşük sadakatsizlik oranları ve daha yüksek ilişki doyumu oranları ile ilişkili olduğu görülmüştür. Ayrıca ilişkiyi kutsal görmenin de, dua ve sadakat arasında aracılık eden bir faktör olduğu tespit edilmiştir.795 Araştırmacılar, duanın, insani ilişkiler konusunda, çiftler üzerinde, geleneksel temelli bir müdahalenin amacına uygun bir şekilde işlev gördüğünü iddia etmektedirler. Bu bağlamda dua, intikam ve rekabet duygularındansa, çiftlerin kendi hakikatlerinin ve ortak amaçlarının hâkimiyetini tekrar elde etmelerini sağlar. Üstelik eş için dua etmek, dua eden insanı diğerine bağlar. Bu şekilde dua, eş olma kimliğini yeniden kurma veya pekiştirme görevi görür. Ayrıca eşinin mutlu olması için dua etmek, çiftler için ilişkinin kutsal olduğuna yönelik bir bakış açısını geliştirmeye yardımcı olur ve bu ilişkide Tanrı üçüncü bir kişi olarak ilişkiye katılmış olur.796
Karl Marks’ın itham ettiği gibi dinin “toplumların uyuşturucusu” olması her ne kadar dini bir bakış açısı ile doğru karşılanmasa da, dinin birçok ailevi zorluklarda (kısırlık, özürlü çocuk sahibi olma ve çocuğunu kaybetme gibi) tedavi edici olması
791 M. H. Butler, J. A. Stout, B. C. Gardner, “Prayer As A Conflict Resolution Ritual: Clinical Implications Of Religious Couples’ Report Of Relationship Softening, Healing Perspective, And Change Responsibility”, American Journal of Family Therapy, 2002,” 30(1), 19–37.
792 Lambert, Dollahite, a.g.m., s.447.
793 Leroy Gruner, “The Correlation of Private, Religious Devotional Practices and Marital Adjustment”, Joumal of Comparative Family Studies, 1985, 16, 47-59.
794 İmamoğlu, Çelik, a.g.m., s.27.
795 Fincham, vd., a.g.m., ss. 649-659.
796 Fincham, vd., a.g.m., s.650-651.
bakımından tıbbi bir role sahip olduğunun da göstergesi olabilir.797 Din, gerek öğretileri, gerek uygulamaları gerekse de sağladığı sosyal destek ile, problematik durumlarla başa çıkmada kişilere ve ailelere yardım etmektedir.