B. Yezîd b. Muâviye’nin Veliahtlığına Karşı Hz. Hüseyin
IV. Diğer
İslâmî edebiyatın önemli üç dili olan Arapça, Farsça ve Türkçe’den başka Hint- Pakistan alt kıtasında konuşulan dillerde de Kerbeiâ vak’ası üzerine manzum ve mensur eserler yazılmıştır. Bunlar arasında Urduca ve Hintçe olanlar önemli yer tutmaktadır.
Kerbeiâ vak’ası ile ilgili bu dillerdeki ilk manzum eserler mersiyelerdir. Kerbeiâ üzerine yazılmış Urduca mersiyelerin tarihi X./XVI. asrın sonlarına kadar uzanmaktadır.
Konu itibariyle genellikle Türkçe tasavvufî bakış açısıyla yazılanları andıran Urduca
Eserin yeni harflerle baskıları da yapılmıştır. İstanbul 1992, 1995
511
Dakûkî, s. 177
mersiyelerin en güzel örnekleri ise ünlü Urdu şairleri Anis (ö. 1874) ile Dabir (ö. 1877) tarafından sunulmuştur.^^^ Urduca yazılanlara nispetle Hintçe yazılan mersiyelerin tarihi daha yenidir. Bunun ilk örneği daha sonrakilerin selefi olan Şah Abdullatif’in (ö.
1165/1752) Hint dilinde yazdığı R/sâ/o’sunda Hz. Hüseyin’in şehadetine hasrettiği Sur Kedaro isimli mersiyede görülmektedir. Bu mersiyesinde Hz. Hüseyin’in “Kâlû belâ”da^^‘’ vermiş olduğu sözü yerine getirmek için acılara katlandığını ve kendini feda ettiğini bildiren şair konuyu tasavvufî açıdan ele almıştır. Kerbelâ vak’ası hakkında yazdığı mersiyelerle meşhur olan diğer bir şair ise Sâbit Ali Şah’tır (ö. 1810). Hz.
Peygam ber’in, torunu için söylemiş oluduğu "ne güzel binicidir"^^^ sözünden hareketle şiirini Hz. Hüseyin’in Kerbelâ'daki kahramanlığı etrafında odaklayan şairin getirdiği
“süvari" tipi daha sonra bu konu üzerine yazılmış mersiyelere tema olmuştur.^^®
Kerbelâ vak’ası, Hz. Hüseyin’in şehadetinin inkilâbî boyutlarına ağırlık veren son dönem İslam düşünürlerinin Urduca, Hintçe ve bazan Batı dillerinde yazdıkları manzum ve mensur eserlere de konu olmuştur. “Panislâmist fikirleri ve Hindistan’ın bağımsızlığı için verdiği mücadele örneği ile son dönem İslâm ve Hindistan tarihinin en önemli simalarından olan”^’ ^ Mevlâna Ebü’l-Kelâm Âzâd’ın (ö. 1958) Urduca kaleme aldığı Ş eh â de t-i H üseyin {D estân-ı Kerbelâ, Karaçi 1956) isimli mensur eseri konu üzerine yazılmış müstakil çalışmalardandır. Yezîd’in iktidara gelmesinden Hz. Hüseyin'in şehadetine kadarki olayları tarihî rivayetler muvacehesinde anlattığı bu eserinde
Ebu’l-Geniş bilgi için bk. ShackIe, “The Muhtani Marsiya”, Der İslam, sy. 55, s. 281 311; Khan, "Anis-Master of Elegiac Poetry”, Al-Serat, o, VIII, sy. 3-4, s. 8-11 Bk. el-'Ârâf7/172
Rivayete göre bir gün Hz. Peygamber Hz. Hüseyin’i sırtında taşırken sahabeden birisinin “Ey Hüseyin, ne güzel bineğin var" demesi üzerine Hz.
Peygamber “Ne güzel binicidir” demiştir. Bk. Tirmizî, “Menâkib” 30 Geniş bilgi için bk. Schimmel, “Karbala and the İmam Husayn in
Persian and Indo-Muslim Literatüre”, al-Serat, sy, XII, s. 29-42; Hüseyin, s. 137- 166
Özcan, "Ebü'l-Kelâm Âzâd", DİA, X, 336
516
Kelâm, Hindistan’ın içinde bulunduğu siyasî duruma uygun olarak, Hz. Hüseyin'i Emevîlerin zalim rejimini kabullenmeyip ona karşı cihad eden özgürlük savaşçısı olarak değerlendirmiştir. Müellife göre İlahî hukuku hiçe sayan, müslümanlann hürriyeti pahasına egemenliğini sürdüren ve onlar üzerinde keyfî kararlarını uygulamaya kalkan yönetime boyun eğilmemesi gerektiği yolunda Hz. Hüseyin’in yaptığı mücadele örneği, onun gelecek nesillere bıraktığı kutsal bir mirastır.^^®
Benzer düşünce ile Kerbelâ konusunu işleyenlerden bir diğeri Mevlânâ Seyyid Ebu’l-Âlâ Mevdüdî’dir (ö. 1979). H üseyin'in Ş ehâdeti Üzerine isimli eserinde Kerbelâ vak’asının sadece kişisel nedenlerle Yezîd’e karşı yapılmış bir ayaklanma sonucu olmadığını söyleyen müellif, Hz. Hüseyin’in hurücunun İslâmî yönetimin sürüklenmekte olduğu felaketi önleme amacına matuf olduğunu bildirmiştir.®^®
XX. yüzyılın önde gelen İslam düşünürlerinden bir diğeri Muhammed İkbal (ö.
1938) da konuyu benzer bir bakış açısıyla ele alanlardandır. B â l-i C ibrîi (Lahor 1935) isimli eserinde Hz. İsmail ile Hz. Hüseyin’i Kâbe’nin iki kurbanı olarak adlandıran müellif R um ûz-ı b î-H ö d î adlı mesnevisindeki “İslam hürriyeti ve Kerbelâ hadisesinin esrarı hakkında” isimli şiirinde Hz. Hüseyin'in müslümanlar arasındaki yerini Ihlas suresinin Kur’ân’daki yeri ile aynileştirmiştir. Hz. Hüseyin-Yezîd arasındaki tezadı Hz. Musa-Firavun ilişkisiyle kıyaslayan İkbal, şiirini İlâhî hukuk ve özgüriüğü yaşatmak uğruna şehit olan Hz. Hüseyin için göz yaşı döktüğünü ifade eden mısralaria bitirmiştir;
"Ey bahar rüzgârı, ey uzak düşenlerden sevgililere haber ulaştıran, Bizim göz yaşlanmızı onun mukaddes toprağına ulaştır."^^°
518 519
520
Âzâd, s. 59
Geniş bilgi için bk. Mevdûdî, “Martyrdom of imam Husain", The Universal Message, c. XIV, sy. 2, s. 6-11
İkbal, s. 94-97
Hindistan Cumhuriyetinin ilk müslüman cumhurbaşkanı Zakir Hüseyin (ö. 1969) de H ü s e y in ’in Ş ehadetinin A nlam ı isimli eserinde yukarıda zikredilen düşünürlerin görüşlerine benzer şekilde, Kerbelâ vak’asının hak ve batıl arasındaki mücadelenin sonucu olduğunu belirtmiştir. Müellif tarihi rivayetlerden daha çok felsefî yorumlar yaptığı bu edebî eserinde Hz. Hüseyin’in şehadetini şöyle değerlendirmektedir: "İnsan zihni Allah korkusundan başka tüm korkulardan kurtulduğu zaman Hüseyin’e layık olduğu saygı gösterilecek ve insanlar, Fâtıma’nın sevgili oğlunun hayatını seve seve feda ederek Allah’a karşı ne kadar yüce bir itaat örneği sergilediğini düşünüp duracaklardır.”^^'
Batı dillerinde de Kerbelâ vak’ası hakkında yayınlanmış bir çok eser bulunmaktadır. Bunlar arasında olayın anlatıldığı veya Hz. Hüseyin’in şehadetinin ele alındığı çalışmaların bazıları^^^ şunlardır: A. Nöldeke, D as İHeHigtum al-H usayins zu Kerbelâ, Berlin 1909; Frederic Maatouk, La representation de la nnort de l ’lm am H ussein a N abetieh (Libansud), Beirut 1974; Mahmoud Ayoub, “The Martyr of Karbala", A l-S e ra t 4 /\\/ (1978) 3-17; a.g.m., "Why do we commemorate İmam Husayn?”
A l-S erat, 10/1! (1984) 19-20; M. Ali Azhar, “Al-Husayn, the martyr and his ideology", A l- Serat, 5 /lll-IV (1979) 24-29; Karim Crow, “The impact of the Sufferings and death of İmam al-Husayn b. Ali on the Tvvelver doctrine of the Imamate” , A l-S erat, 10/11 (1984) 24-29; A. A. Haidari, "The Uniqueness of İmam Husayn", A l-S e ra t 10/11 (1984) 21-23;
Salman Tavvhidi, “Martyrdom and the real message of Karbala”, Al-Serat, 9/11 (1983) 3-9
Zakir, s. 72
Bu konuda yazılmış makalelerin bir kısmı için bk. Pearson, lndex Islamicus, (1981-1985), I, 361-362
Doğrudan Kerbelâ vak’asını konu alan çalışmaların yanında Âşûre günü başta olmak üzere Muharrem ayında Şiîlerin geçirdikleri yas merasimleri hakkında da çok sayıda eser bulunmaktadır®^^ (Örneğin bk. Ivan J. Lassy, The M uharram M ysteries am o ng the A zerbeijan Turks o f Caucasia, Helsingfon 1916; Chelkovvski, Ta’ziyeh, htual and dram a in Iran, New York 1979; Mahmoud Ayoub, “Redemptive suffering of İslam":
A sta d y o f the devotional aspects o f  shûrâ in Tvvelver Shiism. The Hague ete.:
Mouton, 1978 {R eligion and society, 10); Murtada Mutahharî, “Âshûrâ: histoire et leğende", A ux S ources de la Sagesse, 3/XII (1997), 49-66; a.g.m., "The meaning of Âshûrâ”, A l-Taw hîd, 12/11 (1997), 27-38; J. Calmard, “Muharram ceremonies and diplomacy” (a preliminary study) Edinburgh University Press. 1983, 213-228; J. Hjarpe,
“The Taziye ecstasy as political ewpression Reigious ecstasy” Ed. N. G. Holm.
Stocholm: Almqvist and Wiksell, 1982 {Scriptanst. D onnerlani A bocusis, XI) 167-177; I.
K. A. Howard, “The developing view of the fast of Ashura in early Imami-Shi’i juridical teaching” , A l-Serat, 1/ II (1975) 30-32; W. Ende, “The Flagellations of Muharram and the Shi’ite Ulama” D e r İslam 55 (1978) 19-36; P. Heine, Rossohne Reiter,
“Überlegunden zu den T a’ziya-Feiernder Schiiten des Irag” , Z M R W 63 (1979) 25-33; J.
Knappert, "Al-Husain ibn Ali in the epic tradition of the Swahili", A l-S e ra t 2/1 (1976), 20- 27; G. Thaiss, “Religious symbolism and social change: the drama of Husain”, Scholars, saints and Sufis, ed. N. R. Keddie. U. California Press, 1972, 348-366; E. H.
VVaugh, “Muharram rites; community death and rebirth. Religious encounters with death” Ed. By F. E. Reynolds and E. H. VVaugh, Pennsyivania State U. Press, 1977, 200-213; G.E. von Grunebaum, M uham m adan Festivals, New York 1958, 85-94)
523 Üzüm, "Hüseyin-Literatür-”, DİA, XVIII, 524
Batı dillerinde Kerbelâ vak'ası üzerine yapılmış çalışmalardan dikkate değer bir kısmı ise olayın yansıdığı literatür hakkındadır. (Örneğin bk. Annem arie Schimmel,
"Karbala and the imam Husayn in Persian and Indo-Muslim Literatüre", A l-Serat, 1986, XII, 29-42; Lynda Clarke, “Elegy on Husayn: Arabic and Persian” , A l-S erat, 1986, XII, 13-28; H. Masse, “Poemes Funebres Consacres aux Imams", Le S hi'ism e İmamete, (1970), 271-279; C: ShackIe, 'The Multani marsiye” , D e r İslam 55 (1978) 281-311;
Mahmoud Ayoub, “Marâthi and the Shi'i ethos” , Al-Serat, 6 /lll-lV (1980), 22-29) Ayrıca Şiî müellifler tarafından Hz. Hüseyin’in şehadeti üzerine yazılan eserlerin tercümeleri de Kerbelâ konusu üzerine yapılmış çalışmalar arasında zikredilebilir. (Örneğin bk.
Abdullah Yusuf Ali, İm am H usain a nd his M artyrdom , Lahore 1978; Muhammad Barkad Ali, The tra ge d y o f Karbala and m artyrdom o f İm am H ussain (trc. Ahmad Bashir), Faisalabad 1984; Abu’l-Oasim Faizi, Prince o f m artyrs: a b h e f account o f the İmam Husayn. Oxford 1977; Mohammad Bahrululoom, The tale o f the m artyrd o m o f İm am H ussain: The K erbala epic (trc. Najim Khafaji), London 1997)
SONUÇ
10 Muharrem 61/10 Ekim 680’de meydana gelen ve Hz. Peygamber'in sevgili torunu Hz. Hüseyin'in Emevî ordusu tarafından şehid edilmesiyle sonuçlanan Kerbelâ vak’ası İslam tarihinin en hassas konularından birini teşkil etmektedir. V a k’anın sebep ve sonuçlarının doğru anlaşılması, seyrinin düzgün bir şekilde tasvir edilmesi için elimizden geldiğince temel kaynaklara dayanılarak ele alınan ve zaman zaman Şiî kaynaklardaki abartılı rivayetlerin de değerlendirildiği bu çalışmanın sonuçları şöyle özetlenebilir.
Öncelikle Kerbelâ vak’ası, bir çok Şiî müellifin iddia ettiği gibi Hz. Hüseyin’in yaratılışının amaç ve misyonu olarak kendini feda etmesinin tezahürü değil, mevcut siyasi yönetimin meşruluk iddiasına karşı yapılan itirazlardan kaynaklanan bir çatışmadır. Nitekim bazı muahhar Şiî kaynaklar müstesna, konunun ele alındığı ilk kaynaklarda Hz. Hüseyin’in ayaklanma sırasında her hangi bir dini vecibeden bahsettiği görülmemektedir. Buna karşılık Hz. Hüseyin de diğer bir çok müslüman gibi Yezîd b.
Muâviye’nin hakimiyetini meşrû kabul etmemiş ve Küfe’ye giderek Emevîler aleyhine yapmayı düşündüğü ayaklanma ile bunu hayata geçirmeyi planlamıştır.
Kerbelâ vak’asının meydana gelmesinde temelleri İslam öncesine dayanan Emevî-Hâşimî rakabetinin de rolü olduğu görülmektedir. Hz. Peygamber’in etkisiz hale getirmeyi başardığı bu husumet, onun vefatından sonra ilk iki halifenin diğer kabilelere mensubiyeti ve yürüttükleri siyaset neticesinde yatıştırılmıştır. Hz. Osman'ın halifeliğine karar verilen Şûra hadisesinde yeni belirtileri gözüken bu rekabet onun akrabalarına karşı zaafiyet derecesinde müsamahakar davranması sonucunda şiddetlenmiştir. Hz.
O sm an’ın katledilmesinden sonra halife olan Hz. Ali'nin Muâviye b. Ebî Süfyan ile mücadelesi aradaki olumsuz ilişkileri doruk noktasına ulaştırmıştır. Böyle bir ortamda yetişen Hz. Hüseyin ezeli rakipleri olarak gördüğü ve geçersiz delillerle yöneticilik hakkına talepte bulunan Emevîlerin hakimiyetini tanımamıştır. Hz. Hasan’ın bazı şartlarla hilafeti Muâviye’ye devretmesi onun kabullenemediği bir olay olmuş, duyduğu hoşnutsuzluğu hemen her fırsatta dile getirmiştir. Muâviye hayatta iken her hangi fiili ayaklanmaya girişmeyen Hz. Hüseyin, veliahtlığını kabul etmediği Yezîd b. Muâviye'nin halifeliğini de doğal olarak reddetmiştir. Böylece sosyo-politik sebeplerin etkisiyle Kerbelâ vak’asına kadar uzanan olumsuz ilişkiler Hz. Peygamber’in vefatından elli yıl sonra torununun feci şekilde katledilmesi ile sonuçlanmıştır.
Kerbelâ vak'ası Şiîliğin teşekkülünde de büyük rol oynamıştır. Hz. Ali taraftarlarının saflarını sıklaştırarak zihinlerinde teşeyyû fikrinin gelişmesine, önceleri nazarî bir siyasi görüş durumundaki Şiîliğin, bir akide halini almasına sebep olan bu olay, Şiî dünyasında hareket noktası ve temel şahsiyet sayılan Hz. A li’nin şehadetinden daha çok zinde tutulmuş, bir bakıma İçtimaî ve siyasî hayatın parolası haline getirilmiştir.
Temelde itikadı sebeplere dayanmamakla birlikte bu olay müslümanları siyasî açıdan olduğu gibi itikadı yönden de olumsuz şekilde etkilemiş ve bu etki tarihin her safhasında canlılığını sürdürmüştür. Nitekim Kerbelâ vak'asını konu alan çok sayıda manzum ve mensur eserlerin büyük bir kısmı genelde mezhep bütünlüğünü sağlamak amacına m atuf olmuştur. Ayrıca Hz. Peygamber’in torununun acımasızca katledilmesi gerçeği, olayın vuku bulduğu andan itibaren her zaman müslümanların kalbini sızlatmış ve bu duygu İslam tarihinin hemen her safhasında şair ve ediplerin dilinde ifadesini bulmuştur. Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’daki şehadeti XX. asrın ikinci yarısında İslam ülkelerinin bir çoğunda inkilâbî boyutlarla yeniden gündeme getirilmiş ve İslam düşünürleri bu “özgürlük savaşçısı” hakkında pek çok eser telif etmişlerdir.
b ib l i y o g r a f y a
AHMED B. HANBEL (ö. 241/855),
F e zâ ilu ’s-S ahâbe (thk. Abbas Muhammed), l-ll, Beyrut 1983 M üsned {\.hk. Zübeyr b. Nâsır), l-X, Beyrut 1993
AKHTAR, Sayyid VVahid,
‘‘Kerbelâ, an E nduring P aradigm o f Islam ic R e viva lizm ”, A l-Taw hîd, sy.
1, Qum 1996, s. 113-125 el-AKKAD, Abbas Mahmud,
el-Huseyn, Beyrut ty.
AKYÜZ, Vecdi,
H ilafetin Saltanata D önüşm esi, İstanbul 1991 ANBARCIOĞLU, Meliha,
“Ç ağdaş Iran N azm ında Surûd, Tasnif ve Tarâna T ü rle ri”, DDL, 11/1, Ankara 1971, s. 1-30
AND, Metin,
“İslam Folklorunda M uharrem ve Taziye", Türk F o lklo ru A raştırm aları Yıllığ\, III, Ankara 1977, s. 1-38
ATAR, Fahrettin,
"Akîka", DİA, II, s. 263-264 ATEŞ, Ahmet,
“ Hüseyin", lA, V/l, s. 634-640
ATTÂR, Feridüddîn Muhammed b. İbrahim (ö. 618/1221), D îvan (tsh. Said Nefisi), Tahran ty.
AYÇAN, irfan.
S altanata G iden Yolda M uâviye b. E bî Süfyan, Ankara 1990
AYNÎ, Karamanlı (ö. 897/1491),
D îvan (nşr. Ahmet Mermer), Ankara 1997 AVCI, Casim,
Islam -B izans İlişkileri m. 610-847 (diplomasi, din bilim ve sanat alanlarında) (Basılmamış doktora tezi UÜSBE), Bursa 1997
BELÂZURÎ, Ahmed b. Yahya b, Cabir (ö. 279/892),
E n sâ b u 'l-e şrâ f {[hk. Süheyl Zekkâr-Riyâz ZIriklî), l-XIII, Beyrut 1996 F ü tû h u ’l-büldân (trc, Mustafa Fayda), Ankara 1987
BOĞALI, İbrahim,
M aktel-i  l-i Resûl, L â m i'î Ç elebi (İÜEF, Mezuniyet Tezi), İstanbul 1971 BROCKELMANN, Cari,
İslam M illetleri ve D e vle tleri Tarihi (trc. Neşet Çağatay), Ankara 1964 BUHÂRÎ, Ebû Abdullah Muhammed b, İsmail (ö. 256/870),
ei-C âm i'u's-sahîh, l-VIII, İstanbul 1981 CAFERYAN, Resul,
M âsum İm am ların F ik rî ve S iya sî Hayatı (trc. C. Bayar), İstanbul 1994 CEHŞİYÂRÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdûs (331/942),
K itâ b u ’l-Vüzerâ v e ’l-kü ttâb (thk. Mustafa es-Sakka ve dğr.). Kahire 1980 CLARKE, Lynda,
“E le gy on H usayn: A ra b ic and Perslan", Al-Serat, XII, Yy. 1986, s. 13-28 el-CUMAHÎ, Ibn Sellâm (ö. 231/846),
Tabakâtu'ş-şu'arâ (thk. Mahmûd Muhammed Şâkir), Yy. 1952 ÇAĞATAY, Neşet,
İslam Tarihi: B aşlangıçtan A bbasilere Kadar, Ankara 1993 ÇETİN, Nihat M.,
“A rap-E debiyat-", DİA, III, s. 286-309 DAKÛKÎ, İbrahim,
Irak Türkm enleri, Ankara 1970
DEMİRCAN, Adnan,
İslam Tarihinin lll< A srında ll<tidar IVlücâdelesi, İstanbul 1996 DÎNEVERÎ, Ebû Hanife Ahmed b. Davud (ö. 282/895),
e l-A h b â ru ’t-tıv â l (thk. Abdü’l-Mün’im Âm ir ve Cemâlüddin eş-Şeyyâl), Kahire 1960
DİYARBEKRÎ, Hüseyin b. Muhammed b. Haşan (ö. 990/1582), A h b â ru ’l-ham îs f i ahvâli enfesi nefis, l-ll, Beyrut 1966 EBÛ MİHNEF, Lût b. Yahya (ö. 150/767),
M a ktelu ’l-H useyn ve m asra'u e hl-i beytihi ve ashâ b ih i f i Kerbelâ, Bağdat 1977
EBÛ UBEYD, el-Kâsım b. Seliâm (ö. 224/839),
K itâ b u ’l-E m vâ l (thk. Muhammed Amâre), Kahire 1989 K itâb u ’n-N eseb (thk. Meryem Hayrüddir'), Beyrut 1989 EBÛ YUSUF, Ya'kub b. İbrahim (ö. 182/798),
K itâ b u ’l-H arâc, Beyrut 1979 EBÜ’L-KELÂM Âzâd (ö. 1958),
The M artyrdom o f H usain (Trc. Muhammed İkbal Sıddîkî), Delhi 1985 ECER, Vehbî,
“A bdullah b. Z ü b e y r’in H alifeliği ve K urduğu D e vle t”, EÜİFD, X, Kayseri 1998, s. 153-162
EMÎN, Muhsin el-Huseynî, el-Âmilî,
A'yânu'ş-Şîâ (thk. Haşan Emin), l-XI, Beyrut 1983 ERGÜN, Sadettin Nüzhet (ö. 1949),
B ekta şi Ş airleri ve Nefesleri, l-lll, İstanbul 1956 FAYDA, Mustafa,
"Abdurrahman b. Ebû Bekir es-Sıddîk”, DİA, I, s. 159
"Abdülkays” , DİA, I, s. 248-249
“Hz. Ömer'in Divan Teşkilatı”, D oğuştan G ünüm üze B üyük İslam Tarihi (ed. Hakkı Dursun Yıldız), II, İstanbul 1986, s. 107-176
Islâm iyetin G üney A ra b is ta n ’a Yayılışı, Ankara 1982 FERGÂNÎ, Seyfeddin Muhammed (VIII./XIV. Yy.),
Dîvan (thk. ZEbîhullah Safa), l-ll, Tahran 1962 FIĞLALI, Ethem Rûhî,
"Hânciliğin D oğuşuna Tesir Eden Bazı Sebepler"’, AÜ İFD , XX, Ankara 1975, s. 219-247
"Haşan", DİA, XVI, s. 282-285
"Hüseyin", DİA, XVIII, s. 518-521
Ibâdiye'nin D oğuşu ve Görüşleri, Ankara 1983
"İslam Tarihinde Hz. H aşan ve Hz. H üseyin D önem leri", AÜİFD, XXVI, Ankara 1983, s. 353-370
GÖLPINARLI, Abdülbâki,
Tarih B oyunca İslam M ezhepleri ve Şiilik, İstanbul 1979 GÜNAL, Mustafa,
Hz. A li D önem i ve İç Siyaset, İstanbul 1998 HÂFIZ, Muhammed Şirâzî (ö. 792/1390),
D îvan (trc. Abdülbâki Gölpınarlı), İstanbul 1944
HÂKİM, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah en-Nîsebûrî (ö. 405/1014),
e l-M ustedrek 'ale’s-sahîhayn (thk. Mustafa Abdulkadir Atâ), I-IV, Beyrut 1990
HALÎFE B. HAYYÂT (ö. 240/854),
Târih (thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî), Riyad 1985 HANBÂBÂ, Muşâr,
F ih rist-i kitaphâ-yi ça p -i Fârisi, l-IV, Tahran 1931 F ih rist-i kita ph â -yi ça p -i Arabî, Tahran 1965 el-HÂRİZMÎ, el-Muvaffak b. Ahmed (ö. 568/1173),
M a ktelu ’l-H useyn li’l-H ârizm î (thk. Muhammed Semâvî), Kum 1418
HATİBOĞLU, Mehmet,
Hz. P e yg a m b e rin Vefatından Em evîlerin Sonuna K a d a r S iyasi-lctim ai H adiselerle H adis M ünase b etle ri (Basılmamış doçentlik tezi), Ankara 1967
HEYTEMÎ, Ahmed b. Hacer (974/1567),
e s-S a vâ iku ’l-m uhrika fî'r-re d d i ‘alâ e h li’l- bid'a v e ’z-zandaka (thk. Kamil Muhammed Karrat), l-ll, Beyrut 1997
HİTTI, K. Philip,
Arap Tarihinin M im arları (trc. Ali Zengin), İstanbul 1995
S iyâ si ve K ültürel İslam Tarihi (trc. Salih Tuğ), l-IV, İstanbul 1995 HİZMETLİ, Sabri,
"T arihi R ivayetlere G öre Hz. O sm a n ’ın Öldürülm esi", AÜİFD, XXVII, Ankara 1985, s. 149-176
HÜSEYİN Mucîb el-Mısrî,
K erbelâ beyne ş u 'a râ 'iş-şu 'û b i’l-İslâm iyye, Kahire 2000 el-iŞŞ, Yusuf (ö. 1967),
e d -D e v le tu ’l-Ü m evîyye, Dımaşk 1985 İSFAHÂNÎ, Ebu’l-Ferec Ali b. Hüseyin (ö. 356/967),
M akâtilu't-Tâlibiyyîn (thk. Seyyid Ahmed Sakr), Beyrut 1987
K itâ b u ’l-E ğ â n î {\hk. Abdüssettar Ahmed Ferrac), l-XXV, Beyrut 1990 İBN ABDÜLBERR, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed (ö. 463/1071),
el-lstî'â b f l m a ‘rife ti’l-ashâb, (thk. Ali Muhammed el-Bicavî), l-IV, Kahire ty.
İBN ABDÜRABBİH, Ahmed b. Muhammed el-Endelûsî, (ö. 327/940), el-'lkdü'l-ferîd, l-VII, Kahire ty.
İBNU’L-ARÂBÎ, Ebû Bekir Muhammed (ö. 543/1148),
e l-A vâsım m ine'l-kavâsım (thk. Muhibbuddin Hatip), Kahire ty.
İBN ASÂKİR, Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Hasan (571/1176),
Târîhu m e d în e ti D ım aşk (thk. Ebû Said Amrevî), l-LXX, Beyrut 1995- 1998
İBN A ’SEM, Ebû Muhammed Ahmed el-Kûfî (314/926), el-Fütûh (thk. Süheyl Zekkâr), l-lll, Beyrut 1992 İBN DAHHÂK, Ahmed b. Am r (ö. 287/900),
Âhâd, (thk. Basim Faysal), l-VI, Riyad 1991 İBN HABÎB, Muhammed (ö. 245/859),
K itâbu E s m â i’l-m uğtâlîn m in e ’I-e şrâ f fî’l-C âhiliyye v e ’l-lslâ m (thk.
Abdüşselâm Hârûn), Kahire 1973
K itâ b u ’l-M ün e m m a k ff a hbâri Kureyş (thk. Hurşid Ahmed Faruk), Beyrut 1985
K itâ b u ’l-M u h a b b e r {[hk. Eliza Lichten-Stadter), Beyrut ty.
İBN HACER, Ebu’l-FazI Ahmed b. Ali el-Askalânî (852/1448),
e l-lsâbe f i tem yîzi's-sahâbe (thk. Adil Ahmed Abdülmevcud), l-VIII, Beyrut 1995
Tehzîbu’t-tehzîb (thk. Halil Me'mûn ve dğr.), I-VI, Beyrut 1996 İBN HAZM, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd el-Endelusî (ö. 456/1064),
C em heretu e n s â b i’l-Arab (thk. Muhammed Harun), Kahire 1982 İBN HİBBÂN, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Ebî Hâtim (ö. 354/965),
K itâ b u ’s-Sıkât, l-IX, Haydarabad 1973
İBN HİŞÂM, Ebû Muhammed Abdülmelik (ö. 218/833),
e s-S îre tu ’n-nebeviyye (thk. Mustafa es-Sakka ve dğr.), I-II, Kahire 1955 İBN İSHÂK, Muhammed b. İshak b. Yesâr (ö. 151/768),
S îretu İbn Ishâk (thk. Muhammed Hamidullah), Konya 1981 İBN KESİR, Ebu'l-Fidâ (ö. 774/1372),
el-Bidâye v e ’n-nihâye, l-XIV, Beyrut 1981
İBN KUTEYBE, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (ö. 276/889), el-lm âm e ve's-siyâse, l-ll, Beyrut 1990
e/-/Wa‘âr/f (thk. Servet Ukkâşe), Kahire 1969 e ş -Ş i‘r v e ’ş-şu'arâ, l-ll, Beyrut 1964
‘Uyûnu'l-ahbâr, l-IV, Beyrut ty.
İBNÜ’N-NEDÎM, Ebu’l-Ferec Muhammed b. İshâk (ö. 385/995), el-F ihrist {thk. Mustafa Şumevî), Tunus 1985
İBN SA’D, Ebû Abdullah Muhammed (ö. 230/844),
e t-T abakâtü’l-kubrâ (thk. İhsan Abbas), l-IX, Beyrut 1968
e t-T ab â katu ’l-kubrâ, e t-T abakatu’l-hâm ise m in e ’s-sahâbe (thk.
Muhammed b. Sahil es-Sulemî), l-ll, Taif 1993
İBN SIBBÂĞ, Ali b. Muhammed b. Ahmed el-Mâliqî (ö. 885/1451), el-Fusûlu'l-m uhim m e f i m a'rifeti'l-e'im m e, Beyrut 1988 İBN ŞEBBE, Ebû Zeyd Ömer el-Basrî (262/876),
T ârîhu’l-M e d în e ti’l-M ünevvere (thk. Fehim Muhammed Şeltut), l-IV, Cidde 1979
İBN ŞEHRAŞÛB, Muhammed b. Ali (ö. 588/1192), M enâkibu  li E b i Tâlib, l-IV, Beyrut 1985
İBN TÂVUS, Ebu’l-Kâsım Radıyuddîn Ali b. Musa (ö. 663/1266),
K itâ b u ’l-m e lh û f alâ k a tle ’t-tu fû f {thk. Paris Tebriziyan), Yy. 1414 İBN TEYMİYYE, Takıyyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm (ö. 728/1328),
M e cm û 'u ’l-fetâvâ (thk. Am ir Cezzar, Enver Baz), l-XX, Riyad 1997 İBN TOLUN, Şemseddîn Muhammed b. Ali (ö. 953/1546),
K a yd ü ’ş-şe rîd m in a h b â ri Yezîd (thk. Muhammed Zeynuhum), Tanta 1986
İBNU’L-ESÎR, Izzüddin Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed (ö. 630/1232), e l-K âm il f i ’t-târih, l-XIII, Beyrut 1979
Ü sd ü ’l-ğâbe f i m a 'rife ti’s-sahâbe (thk. Halil Me’mûn Şiha), l-V, Beyrut 1997
İKBAL, Muhammed (ö. 1938),
E s ra r ve R um ûz (Trc. Ali Nihad Tarlan), İstanbul 1964 İMÂMÎ, Nasrallah,
M ersiye-i seray d e r edebiyat-ı F ârisî Iran, Ahvaz 1990
İSEN, Mustafa,
A cıyı B al Eylem ek, Ankara 1993 KALLEK, Cengiz,
"Biat”, DİA, VI, s. 120-124 KANAZİ, George,
"Kerbelâ fi’l-edebVş-ŞVİyyi", el-Karm il, XIII, Hayfa 1992, s. 179-194 KARAMAN, Abd.ülkâdir,
A nadolu Türk Edebiyatında M aktel-i H üseyinler, (Mezuniyet tezi İÜEF), İstanbul 1939
"Fuzûlî'nin H a d îka tu ’s-S u ad â 'sı", Türklük Dergisi, c. II, sy. 7, İstanbul 1939 s. 20-28
KÂŞÂNÎ, Muliteşem-i (ö. 996/1588), M untehâbât ez eş'âr. Tahran ty.
KILIÇ, Ünal,
Tartışm aların O dağındaki H alife Yezîd b. M uâviye, İstanbul 2001 KİRMÂNÎ, Hacu-yi (ö. 753/1352),
D îvan-ı e ş ‘â r{\s h . Ahmed Süheylî Nansarî), Tahran 1957 KÜLEYNÎ, Ebû Cafer Muhammed b. Ya’kub (ö. 329/940),
e l-U sûl m ine'l-kâfi, l-ll, Beyrut 1980 KÜMEYT, Ebu’l-Mustehille (ö. 126/744),
H â şim iyyât (thk. Davud Sellum), Beyrut 1986 LAMMENS, H..
■■Hânî”, lA, V/1, s. 214
"Haşan", lA, V/1, s. 308-309
"Muâviye”, lA, VIII, s. 438-444 LEVVİS, Bernard,
İslam Tarihi: K ü ltü r ve M edeniyeti (trc. Hamdi Aktaş ve dğr.), İstanbul 1997
MÂCİD, Abdülmün’im,
e t-T â rîh u ’s-siy â s î l i ’d -d e vle ti’l-a ra b iyye -'a sru ’l-h u le fâ i’l-Ü m evîyyîn, l-ll, Kahire 1982
MALİK, Ebû Abdullah Mâlik b, Enes el-Asbahî (ö. 179/795), el-M uvattâ (thk. Beşşar Avvad Maruf), l-lll, Beyrut 1992 MECLİSİ, Muhammed Bakır b. Muhammed Taki (ö. 1110/1698),
B ih â ru ’l-envâr, Beyrut 1983 MEHRAN, Muhammed Beyyûmî,
e l-lm â m u ’l-H useyn b. Ali, Beyrut 1990 MES'ÛDÎ, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali (346/957),
M ü rû cu ’z-zeheb ve m e â d in u ’l-cevher (thk. Muhammed b. Abdülhamid), I-IV, Kahire 1964
MES’ÛDÎ, Sa'd-ı Süleyman (ö. 515/1121),
D îvan (tsh. Reşîd Yâsemî), Tahran 1983 MEVDÛDÎ, Ebu'l-Âlâ,
‘‘M artyrdom o f İm am H u sa in ” (trc. M. A. Rahman Seyid Sıddîkî), The U niversal M essage, c. XIV. sy. 2, Karachi 1992, s. 6-11
MİNKARÎ, N asrb. Müzâhim (ö. 212/827),
Vak'atu Sıffîn (thk. Abdüsselam Muhammed Hârun), Kahire 1981 MUSTAFA, Nevin Abdulhâlik,
İslam S iyasi D üşüncesinde M uhalefet (trc. Vecdi Akyüz), İstanbul 1990 MUTAHHARÎ, Murtaza,
H üseynî Yiğitlik (trc. Haşan Kanaatli), İstanbul 1991 MÜBERRED, Ebu’l-Abbas Muhammed b. Yezîd (ö. 285/898),
el-K âm il fi’l-luğa v e ’l-edeb (thk. Muhammed Ahmed Dali), l-IV, Beyrut 1986
MÜFÎD, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. en-N u’man (ö. 413/1022), el-Irşâd fî m a 'rife ti hucecillâhi 'ale'l-'ibâd (thk. Muessesetu ehl-i Beyt), I-II, Beyrut 1993
el-lhtisâs, (thk. Ali Ekber Ğıfârî), Beyrut 1993
MÜSLİM, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî (ö. 261/875),
e l-C â m i‘u's-sahîh (thk. Muhammed Salih Hâşim), l-IX, Beyrut 1994 NÂIÜ, Kadîm (ö. 1077/1666),
D îvan (hzr. Mustafa İpekten), Ankara 1990 NEVBAHTÎ, el-Hasen b. Mûsâ (ö. 310/912-13),
F ıra k u ’ş-Şîa, Tahran 1974 N E V Î, Yahya (ö. 1008/1599),
Dîvan (hzr. M. Ali Tanyeri-A. Mertol Tulum), İstanbul 1977 NEŞÂTÎ, Ahmed (ö. 1085/1674),
Neşâtî, H ayatı ve E serleri (hzr. Sadettin Nüzhet), İstanbul 1933 NOYAN, Bedri,
“B ektâ şî ve A levîlerde M uharrem Ayini, Â şûre ve M uharrem Erkânı", H alk Kültürü, I, İstanbul 1984, s. 81-101
NÜSRET, Banu Tecrubekar,
İran Edebiyatında Şiir: K aça rlar D önem i (Trc. Mehmet Kanar), İstanbul
İran Edebiyatında Şiir: K aça rlar D önem i (Trc. Mehmet Kanar), İstanbul