Denizyolu Taşımacılığının Türleri

2.2.2.1. Yük Türlerine Göre Denizyolu Taşımacılığı

Yük; herhangi bir taşıma aracı ile taşınacak, taşınmakta olan, taşınması bitmiş mal ya da gemiye taşınmak üzere yüklenilen her çeşit mal olarak tanımlanmaktadır.¹⁰

Taşınacak yüklerin fiziksel özelliklerine göre taşımacılık maliyetleri değişiklik göstermektedir. Bazı yüklerin taşınması ek önlem ya da özel ambalajlama, uzman mürettebat veya hızlı taşıma gerektirdiğinden taşıma maliyetleri yükselebilmektedir.¹¹ Örneğin; tehlikeli maddeler ya da denizyolu taşımalarına konu olan şekli ile tehlikeli yükler, genel olarak iki ayrı sınıfta değerlendirilmektedir. Bunlar, ambalajlanmış tehlikeli yükler ve dökme halde taşınan tehlikeli yüklerdir. Tehlikeli maddeler, ‘‘Deniz Kirliliğinin Bilimsel Yönlü İncelemesinde Uzmanlar Grubu’’ tarafından belirlenen temel kriterler çerçevesinde incelenerek, her bir madde için özel değerler tanımlanmaktadır. Bu değerler ile ilgili maddenin zarar seviyesi ve tehlike seviyesi belirlenerek, tehlikeli yüklerin sahip oldukları özelliklere göre ulusal ve uluslararası alanda düzenlemeler ve taşınmalarına ilişkin özel kurallar uygulanabilmektedir.¹²

Tablo 1’ e göre; kuru yükler grubuna giren genel kargo, bir gemiyi, ambarı veya kompartımanı tek başına doldurmayacak kadar küçük yük paketleridir. Genel Kargo, karma yükler ve homojen yükler olmak üzere ikiye ayrılmaktadırlar. Karma yükler, farklı tip ve paketlerde farklı nakliyecilerden gelen yüklerdir. Homojen yükler ise, nakliyecilerden büyük miktarlarda gelen yüklerdir. Genel kargo, çuval, karton kutu, kasa ve sandıklar içinde gemiye yüklenmektedir. Dökme yükler ise, demir cevheri, hububatlar, kömür, fosfat ve alüminyumdan oluşmaktadır. Bu tür yükler yükleme araçlarına doğrudan istiflenebildiklerinden dökme yükler adını almışlardır.¹³

10 Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, http.//www.tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=y%fck&ayn=tam (06.07.2010).

11 Sadık Özlen Başer, ''Türkiye’nin Uluslararası Denizlerdeki Tarifesiz Gemi Taşımacılığının Ekonomik Analizi'', DEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt.6, Sayı.2, 2004, s.10.

12 Yusuf Zorba, Hakkı Kişi, '' Uluslararası Deniz Ticaretinde Tehlikeli Yüklere İlişkin Emniyet Yönetimi ve Türk Limanları Üzerine Uygulama'', DEÜ Denizcilik Dergisi, Cilt.1, Sayı.1, 2009, s.31.

13 Pekdemir, a.g.e., s.44.

6

Tablo 1: Yük Türleri Yük Türleri

Kuru Yükler Sıvı Yükler

Genel Kargo

Dökme Yükler Petrol ve Petrol Ürünleri Diğer ( Parça Yük)

Karma Yükler

Demir Cevheri Temiz Yükler Kirli Yükler Şarap

Hububatlar Petrol Ham Petrol Kimyevi Yağlar Kömür Gazyağı Asfalt Bitkisel Yağlar Homojen Yükler Fosfat

Baz Gazlar Hayvansal Yağlar

Alüminyum

Kaynak: Işıl Mendeş Pekdemir, Denizyolu Yük Taşımacılığı, Yönetim ve Organizasyonu, İstanbul:

İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Yayını, 1991,s.43.

2.2.2.2. Sefer Türlerine Göre Denizyolu Taşımacılığı

Çalışmamızda, sefer türlerine göre denizyolu taşımacılığı başlığı altında “Liner Taşımacılık” ve “Tramp Taşımacılık” kavramları ele alınacaktır.

Liner taşımacılığı; düzenli, sürekli ve ‘‘tarifeye dayalı’’ biçimde hizmet sunan taşımacılık biçimidir. Bu hizmet türünde zamanlama esastır. Gemiler seferlerini ve hizmetlerini belirli bir tarife uyarınca sürdürmektedir. Hangi limanlara ne zaman uğranacağı sefer programlarında belirtilir. Böylelikle yükleyiciler, taşıtma gereksinimleri konusunda önceden bilgi edinirler. Hizmetin sürekliliği modelin belirgin özelliğidir. Gemiler, yeterli yük bulamadıkları zaman bile, programlarını aksatmamak için limanlara uğrarlar. Sefer programından çıkartılan limanlar yükleyicilere ve taşıtanlara önceden duyurulur.¹⁴

Liner taşımalarında hizmet kartelleşme biçiminde yürütülmektedir. ‘‘Navlun Konferansları’’ adını alan bu organizasyonlar, dünyada ilk uluslararası kartelciliği oluşturmuşlardır. Aynı taşıma bölgesinde liner taşımacılığı yapan birden fazla taşıyanın, o hattaki rekabeti azaltmak, piyasa risklerine karşı kendilerini güvence altına alabilmek, o hattaki düzenliliği ve sıklığı sağlayabilmek ve navlunları ayarlayabilmek için bir araya

14 Enis Kayserilioğlu, “ Deniz Taşımacılığı Sektör Profili ”, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 2004, s.9.

7

gelerek resmi ve gayri resmi anlaşmalar ile kurmuş oldukları birliklere

‘‘Konferans’’denmektedir.¹⁵

Düzenli sefer yapan gemilerin, düzensiz sefer yapan gemilere göre daha sık bir acente ağı olduğu gibi, trafiklerinin yoğun olduğu limanlarda kendi yükleme ve boşaltma tesisleri ve mürettebatı olabilir. Yeniden yük alacağı zamana kadar, belirli bir limanda beklemek zorunda kalabileceğinden liman giderleri yükselebilir.¹⁶ Düzensiz sefer yapan gemilerin, önceden belirlenmiş sabit rotaları olmadığı için tam kapasite ile taşımacılık yapabilecekleri rotaları seçme ve daha ucuz bir fiyat ile, hiç beklemeden yük alabileceği bir limanı tercih ederek birim maliyetleri düşürebilme imkânları vardır.¹⁷

Tramp taşımacılığı; limanlar arasında yük taşıma hizmetin yapılması şeklindedir. Liner taşımalarında hizmet esasken, tramp taşımalarında yük esastır.

Taşıtan için, tramp hizmetlerinde istikrar ve mutlaka uyulması gereken bir sefer tarifesi sözkonusu değildir. Tramp taşımacılığı yükte ihtisaslaşmayı gerçekleştirmiş bir hizmet şeklidir, en ucuz taşımanın genellikle geminin aynı tür yük ve tüm sığası ile yüklenmesi durumunda yapılabileceği ilkesine dayanmaktadır. Gemiler, kombine taşımalar dışında, pahalı tekne ve elleçleme donanımları gerektirmezler. Bu durum, hizmet maliyetini düşürmede önemli bir etmendir.¹⁸ Ancak boş sefer oranın yüksek olduğu düzensiz taşımacılıkta, özellikle talebin düşük olduğu dönemlerde boş sefer oranı yükseleceğinden, maliyetlerdeki yükselme düzenli sefer yapan gemilere oran ile çok daha hızlı olur.¹⁹ Tramp taşımacılığı, daha az sayıda aracı örgütün varlığını gerektirir.

Buna karşılık güçlü bir istihbarat, yeterli ve elverişli haberleşme ve sadık bir navlun brokeri teminini zorunlu kılar. Gemi donatanı-acente ilişkileri, liner taşımalarındaki gibi sıkı değildir. Acente atamaları hizmetin doğduğu limanda ve genellikle her sefer için ayrı ayrı yapılır.²⁰

15 Kayserilioğlu, a.g.e., s.10.

16 Orhan Feryal, Ulaştırma İşletmelerinde Maliyet Muhasebesi, İstanbul: EKO-BİL, 1983, s.163-164.

17 Metin Saban, Gülay Güğerç, ''Deniz Taşımacılığı İşletmetlerinde Maliyetleri Etkileyen Faktörler ve Sefer Maliyetleri'', DEÜ Denizcilik Dergisi, Cilt.1, Sayı.1, 2009, s.3.

18 Kayserilioğlu, a.g.e., s.10.

19 Saban ve Güğerç, a.g.m., s.3.

20 Kayserilioğlu, a.g.e., s.11.

8

2.2.2.3. Gemilerin Suda Dolaşım Şekillerine Göre Denizyolu Taşımacılığı Tonajı ve adı ne olursa olsun denizlerde ve iç sularda su ürünleri araştırmasında, istihsalinde, nakliyesinde, işlenmesinde kullanılan kayık, sandal, yelkenli, şat, sal, mavna gibi vasıtalar ile buharlı veya motorlu bilumum yüzer araçlara

‘‘Gemi’’ denir.²¹ Gemiden söz edilebilmesi için, birtakım şartların varlığının bulunması gerekmektedir. Geminin varlığını belirleyecek ilk unsur olarak, yüzme ehliyetine sahip bir teknenin varlığıdır.²² Gemileri birbirinden ayıran unsurlar; adı, tanınma işareti, bağlama limanı, tonajı ve milliyetidir. Deniz ticaretinin kapital unsurunu gemiler teşkil etmektedir. Kurtarılamayacak şekilde batan veya tamir kabul etmez hale gelen tekne, gemi vasfını kaybeder.²³

Zaman içerisindeki teknolojik ve ekonomik gelişmeler denizyolu taşımacılığını da etkilemiş, buna bağlı olarak gemiler gelişme göstermiş ve değişik sınıflara ayrılmışlardır.²⁴ Ticaret Kanunu’ nda, deniz gemileri; ticaret gemileri ve ticaret dışı gemiler olmak üzere iki kısımda ele alınır. Bir geminin ticaret gemisi olarak kabul edilebilmesi için, geminin deniz ticaretine tahsis olması ya da tahsis olunmasa dahi fiilen deniz ticaretinde kullanılması şartı aranmaktadır. Örneğin; bir gemi, eğitim veya bilimsel araştırmaya tahsis edilmişse, ticaret gemisinden bahsedilmez. Gemi, bir kereye mahsus bile olsa, ücret karşılığı yolcu taşımışsa, o gemi, o sefer için ticaret gemisi sayılır.²⁵

Çalışmamız içinde, gemiler suda dolaşma şekillerine göre incelenecektir.

Gemiler sularda dolaşma şekline göre; kabotaj taşımacılığı, ithal ve ihraç yük taşımacılığı, transit yük taşımacılığı, yabancı limanlar arası yük taşımacılığı ve iç su taşımacılığı olmak üzere beş gruba ayrılmaktadırlar.²⁶

21 Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, http.//www.tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=gemi&ayn=tam (06.07.2010).

22 M. Fatih Dikici, Ticaret Hukuku-2, Ankara: Agon Bilgi Akademisi, 2010, s.185.

23 Rayegan Kender, Ergon Çetingil, Deniz Ticareti Hukuku Temel Bilgiler, İstanbul: Oniki Levha Yayıncılık, 2009, s.35-38.

24 Barış Tozar, Temel Denizcilik ve Denizde Güvenlik, İstanbul: Deniz Ticaret Odası Yayınları, 1997, s.11-18.

25 Dikici, a.g.e., s.187.

26 Pekdemir, a.g.e., s.48.

9

Kabotaj Taşımacılığı (Kıyıdan Kıyıya Taşımacılık): Kabotaj taşımacılığı, bir ülkenin yönetim ve denetiminde bulunan denizlerde yapılan veya başlangıç ve bitiş noktaları bu ülkenin kıyılarında olan taşımacılık şeklidir. Kıyıdan kıyıya taşımacılık olarak da bilinen bu taşımacılık türünde, bir ulus kendi karasuları içinde kalan milli deniz çevresini kullanır ya da kullanılmasına izin verir.²⁷

İthal ve İhraç Yük Taşımacılığı: Ülke limanlarından başka ülke limanlarına yapılan ihracatın ya da başka ülke limanlarından ülke limanlarına yapılan ithalatın denizyolu ile gerçekleştirilmesidir.

Transit Yük Taşımacılığı: Transit yük taşımacılığında, yolculuğun bir bölümü sözleşme yapan tarafların ülke sınırları içerisinde gerçekleşmekte ancak başlangıç ve bitiş noktaları ülke sınırları dışında kalmaktadır.

Yabancı Limanlar Arası Yük Taşımacılığı: Üçüncü ülkeler arası taşımacılık da denilen bu taşımacılığın başlangıç ve bitiş noktaları ile yolculuk, ülke sınırları dışında gerçekleşmektedir.

İç Su Taşımacılığı (Göller ve Nehirlerdeki Yük Taşımacılığı): Ülke içindeki göller, nehirler ve kanallarda yapılan denizyolu taşımacılığıdır. “Kısa Mesafe Denizyolu Taşımacılığı (KMDT)” ya da “Yakın Denizyolu Taşımacılığı” kavramı, farklı coğrafyalarda farklı anlamlar taşımaktadır.²⁸ Fiilen denizde seyrüsefere tahsis olunan gemi, deniz gemisi, iç suda seyrüsefere tahsis olunan gemi ise iç su gemisi olarak adlandırılır.²⁹ Kısa mesafe denizyolu taşımacılığı, iç suyolları ve uluslararası denizyolu taşımacılığını, ana limanlara bağlantı yapan ikmal hizmetlerini, kıyı boyunca ve adalara yapılan taşımacılığının yanı sıra nehir ve göllerde yapılan taşımacılığı kapsamaktadır.³⁰