Denemelik “Çevre Duyarlılığı Ölçeği”nin Açımlayıcı

Denemelik ölçek formu 2011–2012 eğitim öğretim yılı ikinci yarıyılında Malatya ili sınırları içerisinde yer alan Rahmi Akıncı, Polis Amca, Gazi, Türkiyem ve Mehmet Topsakal ilköğretim okullarının 8. sınıflarında öğrenim gören 271 öğrenciye uygulanmıştır. Yapılan ilk pilot uygulama sonucunda elde edilen ölçek formları arasından eksik ya da rastgele doldurulan 12 ölçek uygulamaya dâhil edilmemiştir. Bu uygulamalar tamamlandıktan sonra geriye kalan 259 öğrenciden elde edilen veriler üzerinden araştırmaya devam edilmiştir. AFA öncesinde, verilerin faktör analizine uygun olup olmadığı Kaiser-Mayer-Olkin (KMO) katsayısı ve Barlett’s Test of Sphericity testiyle incelenmiştir.

Kaiser-Meyer-Olkin değerinin yüksek olması, ölçekteki her bir değişkenin, diğer değişkenler tarafından mükemmel bir şekilde tahmin edilebileceği anlamına gelir.

Değerin sıfır ya da sıfıra yakın çıkması durumunda, korelasyon katsayıları dağılımında, bir dağınıklık olduğu için bu değerlere dayalı olarak yorum yapılamaz. Kaiser-Meyer-Olkin testi sonucunda, değerin .50’den düşük olması halinde faktör analizine devam edilemeyeceği yorumu yapılır (Çokluk, Şekercioğlu ve Büyüköztürk, 2010: 207).

Çalışmada elde edilen değerlere göre (Kaiser-Mayer-Olkin= .830, Barlett’s Test of Sphericity=701,416, df=91, sig=,000) verilerin KMO değeri .830 olması faktör analizi yapmak için ‘iyi’ derecede yeterli olduğu değerlendirilmesi yapılabilir (Çokluk ve diğerleri, 2010: 207). “Verilerin çok değişkenli normal dağılımdan geldiği Barlett’s Test of Sphericity ile ortaya konur” (Çokluk ve diğerleri, 2010: 208). “Barlett küresellik testi sonucu ne kadar yüksek ise manidar olma olasılığı da o kadar yüksektir”

(Tavşancıl, 2005’den aktaran Çokluk ve diğerleri, 2010: 208). Bu açıklamaya bakılarak Barlett testi sonuçları incelendiğinde, elde edilen ki-kare (X²) değerinin .01 düzeyinde manidar olduğu görülmektedir. Bu sonuç ise verilerin çok değişkenli normal dağılımdan geldiğini göstermektedir. Bu değerlerin faktör analizi için uygunluğu belirlendikten sonra açımlayıcı faktör analizine geçilmiştir.

Açımlayıcı faktör analizinde, yaygın kullanılan tekniklerden biri olan temel bileşenler analizi kullanılmıştır. Analizden elde edilen faktörlerin “bağımsızlık, yorumlamada açıklık ve anlamlılık” sağlamak için Varimax döndürme tekniğinden faydalanılmıştır (Büyüköztürk, 2007: 126).

Faktörlerin oluşturulmasında şu ölçütler dikkate alınmıştır: Faktör yük değerinin .30 ya da daha yüksek olması ve her bir faktörün özdeğerinin en az 1 olması (Büyüköztürk, 2007); maddelerin birden fazla faktörde yüksek yük değeri almaları durumunda her iki yük değeri arasındaki farkın en az “,10” olması (Büyüköztürk, 2007;

Çeçen, 2006) ve bunun yanında her bir faktöre yüklenen maddelerin anlam ve içerik açısından birbiri ile tutarlı olması (Çeçen, 2006: 105) şeklindeki ölçütler dikkate alınmıştır.

Yapılan açımlayıcı faktör analizi sonucunda belirtilen ölçütlere uymayan toplam 34 madde kademeli olarak ölçekten çıkartılmıştır (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 16, 18, 19, 20, 21, 22, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 32, 33, 36, 37, 38, 39, 41, 43, 45, 46, 47). Elde edilen ölçeğe ilişkin AFA sonuçları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

MADDELER

Faktör ortak varyansı Faktör 1 Faktör 2 Düzeltilmiş madde-toplam korelasyon katsayıları

Benim dikeceğim bir ağaçla ne orman olur ne de çevre kurtulur.*

(15)

.556 .743 .635

Çöp çöptür! Pil ya da plastiğin aynı çöpe atılmasında bence bir sakınca yoktur.*(11)

.509 .690 .571

İnsanların çevreyi korumak için kendilerini neden bu kadar yorduklarını anlamam.*(14).

.462 .680 .587

Daha ucuz enerji üretebilmek için bir bölgenin doğal yapısının bozulmasında sakınca yoktur.*(13)

.430 .653 .658

Ağaçların kesilerek yerlerine lüks binaların inşa edilmesi çağdaşlaşmanın ve kalkınmanın bir işaretidir.*(17)

.323 .554 .528

Kışın sokakta kalan hayvanlar bir şekilde başlarının çaresine bakabilirler.*(34)

.329 .553 .501

Dişlerimi fırçalarken suyun boşa akıp akmadığıyla pek ilgilenmem.*(23)

.315 .546 .508

Doğa ve hayvanları konu alan kitapları zevkle okurum.(42) .491 .701 .501 Kâğıtları kullandıktan sonra okuldaki geri dönüşüm kutusuna

atarım.(44)

.400 .624 .470

Çevreye zarar veren birini çekinmeden uyarırım.(40) .408 .624 .556 Sokakta yaşayan hayvanları düşünerek onların ulaşabileceği

yerlere su ve yem bırakırım.(35)

.407 .621 .595

Elimdeki çöpü bir çöp kutusu bulana kadar dolaştırırım yine de yol kenarına ya da bir ağaç dibine atmam.(48)

.398 .603 .553

Televizyonda çevreyle ilgili bir programla karşılaşırsam sonuna kadar izlerim.(29)

.352 .592 .559

Her hangi bir yerde gereksiz yere yanan bir ışık fark edersem kendim kapatırım ya da kapatılması için ilgilileri uyarırım. (31)

.306 .496 .559

*Olumsuz Maddeler

KMO=.830

Barlett’s Test Of Sphericity=701,416; p=.000 Faktör 1 Faktör 2

Özdeğer 3,724 1,962

Varyans açıklama oranı (%) Toplam= 40,614 26,597 14,017

Cronbach alfa .758 .751

Faktör yük değeri .30’un altında olan değerler alınmamıştır.

“Bir faktörün özdeğeri, faktörle orijinal değişkenler arasındaki ilişkinin gücünü yansıtır. Özdeğerler, faktörlerce açıklanan varyansı hesaplamada ve faktör sayısına karar vermede kullanılır” (Çokluk ve diğerleri, 2010: 192). “Faktör analizinde, sadece özdeğerleri bir ve birin üzerinde olan faktörler kararlı olarak kabul edilir (Köklü, 2002 ve Pedhazur ve Pedhazur Schmelkin, 1991’den aktaran Çokluk ve diğerleri, 2010: 192).

Bu açıklamaya bakılarak iki faktörlü ölçeğin özdeğerleri 1’in üzerinde olduğundan kararlı olarak kabul edilebilir.

Her bir değişkeninin yük değerinin .32 ve daha üzerinde değerlendirilmesi gerekir (Tabachnick ve Fidel, 2001’den aktaran Çokluk ve diğerleri, 2010: 194).

Comrey ve Lee (1992) göre ise yük değeri;

 .71 olması halinde (Varyansın %50’sini açıklar) “mükemmel”,

 .63 olması halinde (Varyansın %40’sini açıklar) “çok iyi”

 .55 olması halinde (Varyansın %30’sini açıklar) “iyi”

 .45 olması halinde (Varyansın %20’sini açıklar) “vasat”

 .32 olması halinde ise (Varyansın %10’sini açıklar) “zayıf” olarak değerlendirilir (Akt. Çokluk ve diğerleri, 2010: 194). Çevre duyarlılığı ölçeğinde faktör yükleri .496 ile .743 arasında değişmektedir. Yukarıdaki açıklamaya bakılarak yük değerlerinin araştırma kapsamına dâhil edilmesi gereken maddeler olduğunu söyleyebiliriz.

İki faktörün varyansa yaptığı katkının %40.614 olduğu görülmektedir. Ancak faktör sayısına karar verilirken değerlendirilmesi gereken diğer bir husus, her bir faktörün toplam varyansa yaptığı katkıdır. Söz konusu bu iki bileşenin gerek açıklanan toplam varyans tablosu ve gerekse yamaç birikinti grafiği incelenerek, toplam varyansa yaptıkları katkının önemi çerçevesinde değerlendirildiğinde, iki bileşenin varyansa önemli katkı yaptığı görülmüştür. Scherer, Wiebe, Luther ve Adams (1988)’e göre,

“Varyansın açıklama oranına bakıldığında; Sosyal bilimlerde çok faktörlü ölçeklerde açıklanan varyansın %40 ile %60 arasında olması yeterli olarak kabul edilir”

(Tavşancıl, 2005’den aktaran Çokluk ve diğerleri, 2010: 197). Bu çerçevede, tanımlanan faktörlerin toplam varyansa yaptığı katkının yeterli olduğu görülmektedir.

Yapılan AFA sonucunda 14 maddeden meydana gelen, 2 faktörlü bir yapıya sahip olan ölçekte maddelerin faktörlere dağılımı içerik açısından analize tabi tutulmuş ve faktörler isimlendirilmiştir. Birinci faktörde bulunan 7 madde öğrencilerin çevreye karşı olumsuz, duyarsız ve umursamaz görüşleri içermesi nedeniyle çevre duyarsızlık

olarak isimlendirilmiştir. İkinci faktörde yer alan 7 madde ise öğrencilerin çevreye karşı olumlu, duyarlı ve korumacı düşünceleri içerdiği için çevre duyarlılık olarak isimlendirilmiştir.

Sonuç olarak elde edilen çevre duyarlılığı ölçeğinde toplam 14 madde yer almaktadır. Bu maddeleri okuyan öğrenciler kendi düşünce ve görüşlerini yansıtarak,

“kesinlikle katılmıyorum”, “katılmıyorum”, “kısmen katılıyorum”, “katılıyorum” ve

“kesinlikle katılıyorum” seçeneklerinden birini işaretlemişlerdir. Ölçek yapılmadan önce öğrencilerin yapacakları işaretlemelerin doğru veya yanlış yanıt olmadığını, her öğrencinin kendi düşünce ve görüşünü içtenlikle yansıtmaları gerektiği vurgulanmıştır.

Çevre duyarlılığı ölçeğindeki 14 madde Likert Tipi 5’li derecelendirme formatında hazırlanmıştır:

• Kesinlikle katılıyorum 5 puan

• Katılıyorum 4 puan

• Kısmen Katılıyorum 3 puan

• Katılmıyorum 2 puan

• Kesinlikle katılmıyorum 1 puan

Çevre duyarlılığı ölçeğinde her bir maddeye verilen en çevre duyarlılığı lehinde yanıta 5 puan verilirken, en az çevre duyarlılığı lehine olan cevaba ise 1 puan verilmektedir. Böylece, “çevre duyarsızlık” alt boyutunda alınabilecek muhtemel puan sonuçları en az 7 ile en fazla 35 arasında değişmektedir. Aynı şekilde “çevre duyarlılık”

alt boyutunda alınabilecek muhtemel puan sonuçları en az 7 ile en fazla 35 arasında değişmektedir.