Önceki aç›klamalar›m›zda da belirtti¤imiz gibi, kamu ekonomisinde kamusal arz ve talebin belirlenmesinde fiyat sürecinin yetersizli¤i karfl›s›nda ayr› bir mekaniz-maya, “siyasal süreç”e gerek duyulmufltur. Demokratik sistemlerde, egemenli¤in gerçek sahibi olarak halk kabul edildi¤inden, kamusal kararlar›n da ço¤unlukla halk taraf›ndan al›nmas› gerekmektedir. Halk, belirli bir zamanda ve yerde birlik-te yaflayan insan toplulu¤udur. Bu insan toplulu¤u, günümüzde eski zamanlarda oldu¤u gibi s›n›rl› say›da insan toplulu¤u de¤ildir. Bu nedenle de halk›n kamusal kararlara do¤rudan do¤ruya ifltirak etmesi (do¤rudan demokrasi) güç olmaktad›r.
Zaten bu nedenledir ki temsilî demokrasi ve yar› do¤rudan demokrasi kavramlar›
ortaya ç›km›flt›r.
Günümüzde temsilî demokrasilerde, kamu ekonomisine iliflkin kararlar, halk›n seçti¤i “temsilciler” arac›l›¤›yla al›nmaktad›r. Ancak temsilî demokraside temsilcile-rin (milletvekilletemsilcile-rinin) ço¤unlukla toplum üyeletemsilcile-rinin (seçmenletemsilcile-rin) tercihletemsilcile-rini yans›tmamalar› söz konusu olmaktad›r. Bunun bir nedeni, kamusal kararlar› al-makla görevli siyasal partilerin ço¤unlukla çeflitli ç›kar ve bask› gruplar›n›n etkisi ve bask›s› alt›nda kalmalar›d›r. Bunun yan› s›ra siyasal partilerin kararlar›n› uygu-lama durumunda olan bürokrasi de çeflitli ç›kar gruplar›ndan etkilenmektedir. Bu durum bireysel tercihler ile toplumsal tercihler aras›nda önemli farkl›l›klar meyda-na getirmektedir.
fiimdi önce demokratik sistemlerde siyasal sürecin unsurlar›n› inceledikten son-ra, siyasal süreçteki etkileflim ve tercihlerin belirlenmesindeki sapmalar› ele alal›m.
Demokratik sistemlerde siyasal süreç bafll›ca dört unsurdan oluflur: Seçmenler, si-yasal partiler, bürokrasi ve ç›kar gruplar›.
S O R U
D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
S O R U
DÜfiÜNEL‹M
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T
1
Seçmenler:Bir toplumda bireylerin kamu ekonomisi kararlar›na kat›lmalar›
çeflitli flekillerde olabilir. Bunun en basit flekli oy kullanmad›r. Oylama ile bireyler (seçmenler) en fazla yarar sa¤layacaklar›n› umduklar› siyasal partiye oy verirler.
Seçmen olma d›fl›nda bireyler, parti, dernek ve sendikalara üye olma, grev, boykot, gösteri yapma gibi de¤iflik eylemlerle kamusal kararlar›n kendi istekleri do¤rultusunda al›nmas›na çal›flabilirler.
Seçmenler siyasal karar alma sürece kat›lmalar›, ço¤unlukla bir ç›kara dayal›d›r.
Seçmenlerin kamusal kararlara kat›lmalar› ancak, kat›lma sonucu elde edecekleri net faydan›n pozitif olmas› sonucu gerçekleflir (Buluto¤lu, 1988: 122):
Seçmenin siyasal karara aktif olarak kat›lmas› (partiye üye olma, aday olma vb.), bu kat›lma sonucu elde edilen faydan›n siyasal karara kat›l›m sonucunda kat-lanaca¤› maliyetten fazla olmas›na ba¤l›d›r. Ayn› flekilde seçmenin pasif bir flekil-de karar alma sürecine kat›lmas› da yine oyunu kullanmas› sonucu umdu¤u fayda-n›n oy kullanma maliyetinden (seçim sand›¤›na gitme maliyeti) fazla olmas›na ba¤-l› olacakt›r. Matematiksel olarak izah edecek olursak (Buluto¤lu, 1988: 134); seç-men ‹’nin oylamaya kat›lmakla bekledi¤i fayda Fi, oylamaya kat›lman›n maliyeti Mi, vazgeçti¤i faaliyetin de¤eri Fioise;
Fi– (Fio+ Mi) > 0
oldu¤u zaman seçmen oylamaya kat›lacakt›r.
Bunun d›fl›nda seçmenlerin oylamaya kat›lma oranlar› baflka birçok faktörlerin de etkisi alt›nda olabilir. Örne¤in; siyasal partilerce oylamaya kat›lan bireylerin mü-kafatland›r›laca¤›, kat›lmayanlar›n ise cezaland›r›laca¤›n› (iktidara gelen partilerin oy vermeyenlere fazla hizmet vermemesi gibi) bilmesi hâlinde bireylerin kat›lma oran-lar› fazla olur. Bazen de bireyler bunoran-lar›n d›fl›nda kat›lmay› bir vatandafll›k görevi olarak yerine getirme düflüncesindedirler. Bu durumda formül flu flekli alacakt›r:
(Fi+ Öi+ Oi+ Ci) – Fio+ Mi> 0
Burada seçmen ‹’nin oy vererek seçim sonuçlar›n› etkilemeden bekledi¤i fayda Fi, kendisine sand›¤a gitmesi için sa¤lanan özel ç›kar Öi, oy verme eyleminden duydu¤u tatmin (vatandafll›k görevi) Oive cezaland›rman›n gerçekleflmesine ba¤-lad›¤› a¤›rl›k ise Ciolarak gösterilmifltir.
Öte yandan seçmen tercihlerinin rasyonel olmas›, uygulanacak politika seçe-nekleri konusunda do¤ru bilgilendirilmelerine ba¤l›d›r. Ancak bu sayede seçmen tercihlerinden toplumsal tercihlere ulafl›labilir. Fakat Anthony Downs, rasyonel seçmenin kullanaca¤› oylarla ilgili olarak çok iyi bilgilendirilmeyi pek önemseme-yece¤ini belirmifltir. Nedeni, basitçe seçmenin refah›n›n artmas›nda at›lan oyun et-kisinin çok az olaca¤›d›r. Aç›kças› seçmenler bunun her zaman fark›nda olmufllar-d›r. Seçmenlerin bilgisi üzerine yap›lan ampirik çal›flmalar, onlar›n tamamen ko-nuyla ilgilenmediklerini göstermifltir. Dahas›, seçmenlerin bu genel bilgisizli¤i si-metrik de¤ildir. Seçmen herhangi bir özel ç›kar noktas› do¤rultusunda bilgili olma durumundad›r. Üstelik organize ç›kar gruplar› propagandalar› ile seçmenleri bu ç›-kar alanlar›na çekmek için güç sarfedeceklerdir. Ayr›ca seçmen, yaln›zca kötü bir flekilde bilgilendirilmekle kalmay›p, sahip oldu¤u bilgi de ya tamamen kendisiyle ilgili olacak ya da ilgisinin d›fl›nda kalacakt›r (Tullock, 1997: 106).
Siyasal Partiler:Demokratik sistemlerde kamusal karar alma mekanizmas›nda en etkili rol oynayan siyasal partilerdir. Amerikal› iktisatç› Anthony Downs, siyasal partilerin siyasal süreçteki rollerini fiyat sürecinde firmalar›n oynad›¤› rollere
ben-zer bir flekilde analiz etmeye çal›flm›flt›r. Downs’a göre siyasal partiler, marjinal ver-gi art›fl› nedeniyle kaybedilen oy say›s›n›, kamu harcamalar›ndaki art›fl nedeniyle kazan›lan oy say›s›na eflitlemeye çal›fl›rlar. Baflka bir deyiflle siyasal partiler bir ka-mu harcamas›na, bundan yararlananlar›n getirdi¤i marjinal oy say›s›n›n bunun fi-nansman›n›n sebep oldu¤u marjinal oy kayb›na eflit oldu¤u miktara kadar devam eder (Downs, 1957: 73-74).
Siyasal partilerden oylama sonucu en fazla say›da oyu alarak yönetime gelen iktidar partisi, kamu ekonomisinde karar alma yetkisine sahiptir. Muhalefet parti-lerinin ise karar almada do¤rudan do¤ruya bir rolleri yoktur. Ancak muhalefet par-tilerinin kendi seçmenlerini memnun edecek tarzda çeflitli kanun teklifleri yapma ve iktidar partisince al›nan kararlar› tenkit etme imkânlar› mevcuttur.
Hemen belirtelim ki siyasal karar alma sürecinde en önemli fonksiyon siyasal partilerdedir. Seçmenlerin ço¤unlukla tek tek kamusal kararlar› etkileme olana¤›
yoktur. Bask› ve ç›kar gruplar›n›n da siyasal süreçte önemli fonksiyonlar› olmakla birlikte, bu konuda en fazla görev siyasal partilere düflmektedir.
Siyasal partiler iktidara gelmek için toplum üyelerinin ço¤unlu¤unu ilgilendiren sorunlarla ilgilenmek durumundad›rlar. Bu bak›mdan da seçim beyannamelerinde oylar›n› maksimize edecek politikalar› almaya gayret gösterirler. Siyasal partiler ik-tidara geldiklerinde seçim beyannamelerinde yer alan politikalar› uygulamak du-rumundad›r. Aksi hâlde bir sonraki seçimde tekrar seçilememeleri söz konusudur.
Vadetti¤i politikalar› uygulamad›¤› hâlde yeniden seçimi kazanmas› ancak seç-menlerin verilen vaatleri unutmas›na ba¤l›d›r.
Bürokrasi: Kamu ekonomisinde karar alma sürecinde bürokrasiye de önemli görevler yüklenmifltir. Bürokrasi, siyasal iktidar›n alm›fl oldu¤u kararlar›n bizzat uygulay›c›s›d›r. Bürokrasi, siyasal partilerden farkl› olarak çeflitli konularda uzman kadrolara sahiptir. Bu bak›mdan siyasal partiler, bürokrasiden, kararlar› uygula-mak d›fl›nda “karar alma” konular›nda da yararlanuygula-maktad›r.
Demokraside, bütçeler üzerindeki temel kararlar› seçilen politikac›lar verir. Fa-kat bu kararlar, atanm›fl bürokratlar taraf›ndan uygulan›r. Bürokratlar da bir fayda maksimizasyonu içerisindedirler ve karfl› karfl›ya olduklar› s›n›rlamalar dahilinde, kendileri için en iyi avantaj› korumaya çal›fl›rlar. Onlara konulan s›n›rlar içinde, bü-rokratlar kamu harcamalar›n› geniflletmeye çal›flacaklard›r. Kariyerlerinde ilerleme, kamu harcamalar›n›n büyüklü¤üne ba¤l›d›r ve bu durum, devlet bürokrasisini cez-beder (Buchanan ve Flowers, 1987: 138).
William A. Niskanen, bürokratlar›n kendi dairesinin hacmini maksimuma ç›kar-maya çabalad›¤›n› belirtmifltir. Bürokratlar “ayl›klar›, büro eflyas›, yan gelirleri, ka-muoyunda flöhret, güç, birilerini ifle yerlefltirme gibi hepsi sorumlu olduklar› daire-nin büyüklü¤ü ile ilgili faktörlerle ilgilidir. Bu görüfle göre bürokrat, bir firman›n kendi piyasa pay›n› art›rmak istemesi gibi çeflitli yollarla bürosunun faaliyetlerini büyütmeye çabalar. Bürokrat, kamu fonlar›ndan pay kapmak için di¤er bürokrat-larla rekabet eder. Bürokratik rekabet piyasa rekabetinin yerine geçer (Stiglitz, 1994: 251).
Ç›kar ve Bask› Gruplar›: Siyasal partiler ve bürokrasiden ayr› olarak siyasal karar sürecini çok önemli ölçüde do¤rudan ve dolayl› olarak etkileyen ç›kar ve bask› gruplar›d›r. Ç›kar gruplar›, ortak ekonomik ve sosyal ç›karlara dayal›, etkin bir flekilde organize olmufl kurulufllard›r. Ç›kar gruplar›n›n ortaya ç›kmas›ndaki te-mel mant›k, siyasal karar alma sürecinde bireysel olarak etkin olman›n güçlü¤ü ve ortak ç›karlara sahip bireylerin ortak hareket ederek bu süreçte daha etkin olabil-meleridir. Ç›kar gruplar›, amaçlar›na göre farkl› flekillerde örgütlenmektedirler.
Ör-Ç›kar gruplar›, ortak ekonomik ve sosyal ç›karlara dayal›, etkin bir flekilde organize olmufl ve bu flekilde siyasal karar alma sürecinde daha etkin olmaya çal›flan gruplard›r.
ne¤in; amaç piyasada kâr maksimizasyonu sa¤lamak ise çeflitli flirketler kendi ara-lar›nda birleflerek bir ç›kar grubu oluflturabilirler. Bunun yan› s›ra ç›kar gruplar›, ifl-çi ve iflveren sendikalar› fleklinde örgütlenerek de karar alma sürecinde etkin ola-bilirler. Bunlar›n d›fl›nda demokratik sistemlerde karar alma sürecinde etkin ç›kar gruplar›ndan birisi de mesleki teflekküller ve odalard›r. Bu ç›kar gruplar› da kendi meslek üyelerini ç›karlar› için siyasal süreçte aktif rol almaya gayret ederler.
Ç›kar gruplar›, “kanun simsarlar›” vas›tas›yla siyasal partileri etkilemeye çal›fla-rak bask› gruplar› hâline gelirler.
Bir k›s›m siyasal bilimciler ç›kar ve bask› gruplar› fleklindeki örgütlenmeleri toplumsal istek oluflumu için oldukça yararl› ve gerekli bulmaktad›r. Onlara göre ç›kar ve bask› gruplar›, demokrasinin kaç›n›lmaz ögelerinden birisidir. Buna kar-fl›n bir k›s›m siyasal bilimciler ise ç›kar ve bask› gruplar›na, toplumsal istek oluflu-munu kendi ç›karlar›na göre yönlendirerek rant kollama e¤iliminde olduklar› için karfl› ç›kmaktad›rlar.