Demeter Tapınağı Betimli Sikkeler

Nikomedeia sikkelerinde temsil edilen tanrıça Demeter‟in şehrin baş tanrısı olduğuna dair en önemli bilgileri Geç Antik Çağın önemli Yunan hatiplerinden biri olan Libanius‟tan öğrenmekteyiz⁵⁷⁷. Libanius, Nikomedeia‟da bir okul açarak burada uzun yıllar kalmış ve MS 344-345 yılları arasında İmparator II. Iulianus‟a (MS 360-363) hocalık yapmıştır⁵⁷⁸. Libanius eserlerinde Nikomedeia‟ya sıkça değinir ve Orationes adlı eserinde Nikomedeia‟yı “Demeter‟in Kenti” olarak nitelendirmektedir (Libanius.

Orationes, LXI 7; 1. 48). Nikomedeia, Bithynia Bölgesi‟nin bir ticaret merkezi idi.

Bunun başlıca dört nedeni vardı; eyaletin baş şehir unvanına sahip olması, kentin etrafındaki verimli topraklar, doğu ve batı arasındaki ticaret yollarının üzerinde olması ve önemli bir limana sahip olması. Sikkelerde sıkça görülen, bereketi ve bolluğu simgeleyen Demeter tasvirleri de bu nedenle olmalıdır.

Neokorosluk tapınakları, sunu heykellerinin dikilmesi için önemli birer mekân olmuşlardır. Nikomedeia‟daki neokor lejandlı sikkelerde de tapınak tasvirleri içerisinde kentin baştanrıçası Demeter‟e ayrıca yer verilmiştir. Sikkelerde görülen tanrıça Demeter tapınağı tasvirlerinde cephe sütunları ve mimari düzen veya tapınağın sikke dairesindeki konumu farklılık göstermektedir. Bu dönemde İmparator Marcus Aurelius, Lucius Versus ve Commodus adına darbedilen sikkelerdeki tapınak tasvirleri bu durumu açıklayıcı niteliktedir. Demeter tapınağını altı sütunlu olarak tasvir eden sikke serilerinden ilki bir Marcus Aurelius bronzunun arka yüzünde yer almaktadır (Kat. No.

86). Tasvirde, tapınağın hexastylos ön cephesinin merkezinde orta sütun aralığı geniş tutularak Demeter‟e ait kült heykeli yerleştirilmiştir. Tapınak sütunlarıyla hemen hemen aynı boyutta resmedilen tanrıça Demeter sağ elinde mısır demeti, sol elinde bir asa tutmaktadır. Alınlıkta bir clipeus yer alır ve akroterler kanatları açık kartal biçiminde

577 Bosch 1935: 245; Ruge 1936a: 468-492.

578 Ross 2007: 100.

134 şekil almıştır. Tapınak üç basamak üzerinde, korint tarzında sütunlarla yükselmektedir.

Tapınak podyumunun altına ise NEIKOMHΓ lejandı yerleştirilmiştir. Commodus Dönemi sikkede ise yine hexastylos ön cephede Demeter figürü işlenmiş olduğu görülür (Kat. No. 87). Burada yer alan tasvirde kült heykeli duruş özellikleri bakımından bir önceki seri ile aynıdır. Korint düzeninde tasvir edilen tapınağın alınlık kısmında kanatları açık kartal figürünün resmedildiği görülmektedir. Kartal figürü burada Nikomedeia kentinin kuruluş mitine atıfta bulunuyor olmalıdır ⁵⁷⁹ . İmparator Macrinus‟un oğlu Diadumenianus Caesar (MS 217) adına darbedilen seride ise hexastylos tapınak cephesi ve alınlık figürleri Commodus sikkesindeki tasvir özellikleri açısından pek farklılık göstermemektedir (Kat. No. 88). Burada alınlık ve köşe akroterleri hurma dalı biçiminde süslenmiş ve alınlık yüzeyinde kanatları açık kartal betimlenmiştir⁵⁸⁰.

Nikomedeia sikkeleri üzerinde işlenen Demeter tapınakları çoğunlukla hexastylos olmakla birlikte nümismatik bir kural olan sütun kısaltma yöntemiyle farklı sütun sayıları ile de gösterilmiştir. Bunlardan biri Lucius Versus dönemine ait bir sestertiusta görülmektedir (Kat. No. 89). Burada cepheden tasvir edilen tapınakta Sabina sikkelerindeki tapınak tasvirlerinde olduğu gibi ön cephede dört sütun gizlenmiş ve böylelikle kült figürü olan tanrıça Demeter heykeline yer açılmıştır. Tasvirde geniş verilmiş orta sütun aralığından elinde başak demeti ve meşale tutan Demeter figürü görünmektedir. Marcus Aurelius Dönemi‟nde darbedilen diğer bir seride ise Demeter tapınağı bu defa distylos olarak karşımıza çıkmaktadır⁵⁸¹ (Kat. No. 90). Tapınak kompozisyonu son derece basitleştirilmiştir. Heykelin teşhiri için bütün cephe sütunları kaldırılmış, geriye kalan kenar sütunları ise kalın bir blok halinde resmedilmiştir.

Alınlığın ortasında bir büst ve iki yanında yuvarlak çelenk bulunmaktadır. Alınlıkta kullanılan büst silüetinin kime ait olduğu belirgin olmasa da bunun imparatorluk imgesi ile bir geçişkenlik gösterdiği düşünülebilir. İmparatorluk büstleri genellikle kamusal

579 Astakos sırtlarında kurban edilen bir hayvanın kutsal sunakta yanması sırasında gökten bir kartal inerek yanmakta olan hayvanı alır. Bu sırada bir yılan da hayvana sarılır. Yılan karadan, kartal havadan Nikomedeia'nın temellerinin atılacağı yerde bulunurlar. Kâhinlerce, tanrı şehrin buraya kurulmasını istemiştir. Böylece Nikomedeia'nın temelleri atılır (Sölch 1925b: 146).

580 Boyana 2006: 183.

581 RG 1910: 527: No. 83, Pl. XCI/6.

135 bağlamlarda sergilenmiş ve tapınakların içine veya alınlıklarına yerleştirilmiştir⁵⁸². Bu nedenle büstün olasılıkla bir imparatoru temsil etmekte olduğu söylenebilir.

Tüm bu sikke tasvirlerinde gösterilen Demeter tapınağının varlığına açıklık getirecek belkide en önemli hususlardan biri Nikomedeia‟da Demeter‟den önce Ana Tanrıça olarak tapınım gören, Magna Mater yani Tanrıça Kybele‟dir. Anadolu‟da kökeni binlerce yıl öncesine dayanan tanrıça Kybele, Romalılar tarafından da benimsenmiştir. Ancak Bithynia‟da Kybele kültü bu dağlık bölgeye daha geç geldiği için, Bithynia‟daki tanrıçaya sunulan adaklar kırsal kesimde daha çok görülmektedir⁵⁸³. Nikomedeia‟da bu kültün varlığını ve tapınağın lokasyonuna ait ipuçlarını Bithynia Valisi Plinius‟tan öğreniyoruz. Demeter tapınağının inşa tarihi ile ilgili ipucu verebilecek olan Genç Plinius‟un mektuplarından birinde söz konusu Kybele Tapınağı‟nın taşınma işlemine değinmektedir⁵⁸⁴. Plinius bu konuyla ilgili şöyle demektedir: “Efendim, Nicomedialılar benim buraya gelişimden önce, eski foruma ek olarak bir yenisinin yapımına başlamışlar, bunun bir köşesinde Mater Magna’ya adanmış, çok eski bir tapınak bulunuyor. Bunun onarılması ya da başka yere taşınması gerekiyor; özellikle şimdi yükselmekte olan yapıdan daha yüksek olmasından ötürü”⁵⁸⁵. Plinius‟un verdiği bu bilgiler ışığında Nikomedeia‟da Ana Tanrıça Demeter‟den önce tapınım gören Magna Mater yani Kybele kültüne ait tapınağın daha sonra kentin ana tanrıçası olarak tapınım gören Demeter kutsal alanına çevrilmiş olduğu tahmin edilmektedir⁵⁸⁶. Bir başka değişle Kybele Tapınağı olasılıkla kentin merkezinde, Demeter Tapınağı‟nın yapıldığı yerde bulunmaktaydı⁵⁸⁷. Ancak Demeter kutsal alanına yer açmak için Kybele tapınağı kaldırılınca Demeter kültü Magna Mater kültünün yerine geçmiş olduğu düşünülmektedir.⁵⁸⁸. Plinius‟un Bithynia valiliğine MS 111 yılında atandığını dikkate alınırsa Demeter tapınağının inşa tarihi bu tarihten sonra olmalıdır. Ayrıca C. Bosch‟un Libanius‟tan aktardığı bilgiye göre cephesi altı sütunlu Demeter tapınağı Nikomedeia tiyatrosunun hemen yakınında yer almaktadır⁵⁸⁹ (Bosch 1937: 30). Ayşe Çalık Ross tarafından yapılan arkeolojik ve yüzey araştırmalarında ise

582 Price 2004: 295.

583 Ross 2007: 101.

584 Plin. Epist. X. 49; Bengisun 2010: 61.

585 Plin. Epist. X. 49.

586 Bosch 1937: 252.

587 Bosch 1937: 251.

588 Bosch 1937: 252.

589 Libanius, Orationes LXI 7-I 48.

136 Nikomedeia tiyatrosunun sütunlu cadde ile aynı aksta yer aldığı ve liman yönünde olduğu anlaşılmıştır⁵⁹⁰. Bölgede daha önce araştırma yapan Pogodin ve Wulf adlı araştırmacıların tiyatro yakınlarında, agoranın bulunduğu yerde ele geçirdikleri tapınak kalıntıları⁵⁹¹ Libanius‟un Nikomedeia‟da yer alan Demeter tapınağının tiyatro yakınında bulunduğu yönündeki tezini desteklemektedir. Bu tapınak daha sonra imparator tapınağı haline getirilip üçüncü neokor sikkelerinde yeniden gösterilmiştir⁵⁹². Çünkü Elagabalus Dönemi‟nde imparatorluk kültü ile ve Demeter kültlerinin birleştirilmiş olduğu bilinmektedir⁵⁹³. Zira Demeter tapınağının lokasyonu, imparator tapınaklarını gösteren neokor lejandlı sikkeler ele alındığında daha iyi anlaşılacaktır.