Cinsiyet Roller

Kız çocuklarını okullaştırmayla ilgili önceki yıllarda yapılmış proje ve çalışmalara baktığımızda kadın kısmı okumaz, kadının yeri evidir, nasılsa kocası bakar tarzında cinsiyet rollerinin etkili olduğu görülmektedir (UNİCEF, 2015; Sundur ve Çağlar, 201217). Bingöl’de kız çocuklarının okumasında cinsiyet rolleri ne kadar etkilidir? Sorusuna cevap aramak ve kadına biçilen cinsiyet rollerinin etkisini öğrenmek amacıyla yapılan görüşme ve gözlemler bu başlık altında otaya konmuştur. Görüştüğümüz kız çocuklarından Aslı; “Abim -kızlar okuyup da ne yapacak- diyerek beni okula göndermedi.” Acaba köydeki diğer kızlarda mı okula gitmedi yönlü sorumuza “Bazı arkadaşlarım üniversiteyi bile bitirmiş, böyle bir durum yoktu, isteyen gönderiyordu” (Aslı, 23, Liseye Gitmemiş). Bu cevaptan köyün cinsiyet rolü anlamında genel bir tavrının olmadığı anlaşılmaktadır.

Bir başka liseye gitmeyen kız; “Ailem ortaokulu yeterli görmüyor aslında. Benim ortaokulu bitirdiğim yaz ablam kocaya kaçtığı için ailem de, bu durumdan tedirgin olarak beni liseye göndermedi” (Zeynep, 17, Liseye Gitmemiş). Buna benzer birkaç durum daha gözlenmiştir. Önceki kardeşlerden biri veya yakın çevreden biri ailenin hoşuna gitmeyen bir davranışta bulunmuşsa, diğer aile fertlerine yönelik tutumların daha çok sertleştiği söylenebilir. Kızlardan Esra, ilginç sayılabilecek bir iddiada bulunarak, babasının okula kaydını yapacağını fakat öğretmenlerin buna engel olduğunu belirtiyor. “babam beni liseye kayda götürdü, fakat imam hatipteki hocalar, ortamın bozuk olduğunu, okulun şartlarının kötü olduğunu, öğrenciler arasında bıçaklı sopalı kavgalar olduğunu söylediler, babamda kayıt yapmaktan vazgeçti. Bir eğitimci böyle düşünürse biz ne yapabiliriz ki?” (Esra, 18, Liseye Gitmemiş).

Başka bir kız; “Ailem ortaokulu yeterli gördüğü için değil arkadaş ortamı iyi olmadığı için beni liseye göndermedi” (Leyla, 15, Liseye Gitmemiş). Bu düşünceyle

17 _{Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yürütülen “Özellikle Kız Çocuklarının Okullaşma Oranlarının}

94

velilerde, imam ve muhtarlarda sıkça karşılaşılmıştır. Muhtemelen bir cinsiyet rolü olarak kız çocuğu onların tabiriyle “iyi olmayan arkadaş ortamında” kendisini koruyamaz, kandırılır ve ortama kapılır anlayışı kızların okula gitmemesinde etkilidir.

Kırkağıl köyünde görüşme yaptığımız kızlar, “ailelerimiz çoğunlukla 8. sınıfa kadar okumamızı yeterli görüyor, bundan sonrası için kız gideceğine erkek okula gitsin, diyorlar.” Bunun nedenini sorduğumuzda, ailelerinin “kız çocuğu nasılsa evlenip gidecek”, “bize faydası olmayacak”, “liseye giderse davranışları değişir”, “okuyup ta ne yapacak” şeklinde cevaplar verdiklerini söylüyorlar. Görüşmelerimiz neticesinde köyde 8 yıllık eğitim verildiği için kızların 8. yılın sonunda okulu bıraktığı ve liseye devam eden kız sayısının sadece 2 olduğu görülmüştür. Bu köyle benzer şartlara sahip olan dağ köylerinde ve uzak köylerde (Hacılar ve Çobantaşı gibi) kızların liseye devamlarında benzer sorunların ve bakış açılarının olduğunu söyleyebiliriz.

Görüştüğümüz iki kadın veli de kızların okuma-yazma bilmelerinin yeterli olduğu görüşündedir. “Okuma yazma bilsinler yeterli. Kızlar fakirdir nereye göndereceğiz” (Güllü, 46, Veli). Diğer kadın veli ise “babası; ‘köyde okudu bu yeterli bundan sonra okumasına gerek yok’ dedi” (Esma, 50, Veli) şeklinde ifade etmektedir. Esma, kızı okula göndermeme kararının babasına ait olduğunu söylese de kendisiyle yapılan görüşmenin bütününe baktığımızda onun da bu durumu kabullendiği ve kızının okuryazar olmasını yeterli gördüğü sonucuna varılmıştır.

Velilerden Zülküf; “kızlar ne kadar okusa o kadar iyi, ancak, gelirim yeterli değil, o nedenle gönderemiyorum.”

- Taşımayla gönderebilirsiniz,

- Başarılı değil gidip de başarılı olmazsa bu çok zoruma gider, - Aynı şey erkek için de geçerli değil mi?

- Yok, erkek çocuğum başarılı (Zülküf, 54, Veli).

Zülküf veli, önce kızını liseye göndermeme sebebini maddi imkansızlıklara bağlıyor, ancak biz taşıma ve yatılı okul seçeneklerini ileri sürünce bu seferde kızının başarısız olduğunu okuyamayacağını söylüyor. Erkek çocuğu liseye gönderilirken kız çocuğunun bundan mahrum bırakılması cinsiyet ayrımcılığı olarak değerlendirilebilir.

Okula gitmeyen kızın ağabeyi Musa “okumalarını istiyoruz ancak okul ortamının iyi olmadığını düşündüğümüz için göndermedik” (Musa, 28, Veli) diyor. Bu düşüncede

95

kadın dışarı çıkarsa başına bir kötülük gelebilir (namus anlamında) anlayışı hâkimdir. Aynı veli konuşmanın ileriki bölümlerinde kadının yerinin evi olduğunu dışarıda çalışmasının dini açıdan doğru olmadığını belirtmiştir.

Aynı soruyu yönelttiğimiz kanaat önderi “Toplumda duyarsızlık var, bazı veliler çocuğa kulak asmıyor bu nedenle ihmal ediyor ve göndermeyebiliyor” (Emin, 51, Kanaat Önderi) demiştir. Kulak asılmayan çocuklarının büyük bir kısmının kız çocuğu olması, durumun cinsiyet rolleriyle ilişkili olduğunu düşündürmektedir.

Görüştüğümüz imamlardan biri “bence kızların ortaokulu bitirmeleri yeterli görülüyor, düşüncesi etkili değil” (İmam 1, 47, Solhan) derken, diğer iki imam bu fikrin tamamen etkili olduğunu ifade etmiştir (İmam 2, 25, Merkez) (İmam 4, 33, Merkez). Görüştüğümüz dördüncü imam; “Kız çocuğunu ortaokuldan sonra okula göndermeyen aileler, bu eğitimi kız çocukları için yeterli görüyor diyebiliriz” (İmam 3, 23, Merkez). Fikirlerine başvurduğumuz dört imamdan üçü kızların ortaokulu bitirmeleri ya da okuryazar olmaları toplum tarafından yeterli görülmektedir, demiştir. Mesaisinin büyük bir kısmını halkla iç içe geçiren imamların sahip olduğu kanaatlerin, toplumdaki düşünceyi önemli ölçüde yansıttığı söylenebilir.

Müfettişe yönelttiğimiz “Kız çocuklarının, ortaokulu bitirmeleri (okuryazar olmaları) yeterli mi görülüyor?” sorusuna “bence temel neden bu değil, toplumun değer yargıları bunda daha etkilidir. Belirli bir yaştan sonra kız çocuklarının erkeklerle iç içe okuması dinen ve ahlaken hoş karşılanmıyor. Okulda öğrenciler belirli bir yaştan sonra kendi inancına uygun olmayan ortamlarda bir arada kalıyor” (Müfettiş, 42).

Öğretmenler, ailelerin kızlarının okuryazar olmalarını yeterli gördüklerini ancak, aynı şeyin erkekler için geçerli olmadığını ifade etmişlerdir. Bu durum katı bir cinsiyet ayırımının olduğunu düşündürmektedir. Görüşülen dört öğretmen/idareci, kızların ortaöğretime devam düzeylerinin düşük olduğu köylerde görev yapmakta ve bu sorunla çoğu zaman karşı karşıya gelmektedir. Öğretmenler, yaptıkları veli toplantılarında ve aile ziyaretlerinde, sorunu dile getirdiklerini ve ailelerin fikirlerini aşağı yukarı bildiklerini belirtmektedir. “Okuryazar olmak bu toplumda yeterli görülüyor, okumasına çok gerek duyulmuyor, ailenin kız için koyduğu hedefler başka” (Serdar, 48, Öğretmen). “Ortaokulu bitirsin, daha gitmesin, evlendiririz gibi bazen konuştuklarını duyuyorum” (Okul Müdürü 1, 28). “Genelde yeterli görülüyor” (Erdal, 30, Öğretmen). “Çoğu zaman yeterli görülüyor” (Okul Müdürü, 2, 43).

96

Yaptığımız odak grup görüşmesinde (Odak Grup, EML, 11. Sınıf), kızların ortaokulu bitirmeleri yeterli mi görülüyor? Yönlü sorularımıza aşağıdaki cevaplar verilmiştir;

Katılımcı 1: “bence ailesi için yeterli görülüyor. Bırak evinde otursun annesine yardım etsin diyenler var.”

Katılımcı 2: “Aileler, kızlar okumadığında nasılsa kocaları onlara bakar diye düşünüyor. Ancak erkeklere baskı yapılıyor, mecbur okuyacaksın diye.”

Katılımcı 3: “Bazıları karma eğitimden dolayı kızını okula göndermeyi ayıp olarak görüyor.”

Katılımcı 4: “Bence kızlara imkân verilse onlar daha çok okur ve daha başarılı olur. Ancak evde her tür iş yapıyorlar.” Kadına evde, okuma rolü değil çalışma rolünün verilmiş olduğu dile getirilmektedir.

Katılımcı 5: “Tanıdığımız, ortaokulda okuyan bir kız kaçmış o yüzden fazla okutmuyorlar. Aile, kızım okuldan kaçabilir diye bakıyor.”

Aileler, çocukları evde kalırsa dışarı çıkmazsa onları dış tehlikelere karşı koruyabileceklerini, düşünüyor. Kanaatimizce, sorun erkeklerle aynı ortamı paylaşmakla ilgili gibi gözükmektedir. Çünkü köyün erkekleriyle de aynı ortamda yaşıyorlar, düğünlerde beraber oynuyorlar, ilk ve ortaokulu beraber okuyorlar. Burada sorunun, lise ortamını bilmedikleri tanımadıkları bir ortam olması ve öğrencilerin çoğunu tanımamalarından kaynaklandığını söyleyebiliriz. Öğrencilerin tanıdık olması ailelere güven veriyor. Araştırmanın ileriki bölümlerinde “köyünüzde lise olsa çocuğunuzu gönderir miydiniz?” sorusuna çoğu katılımcı evet demiştir. Bu cevabı vermelerinde bildiği tanıdığı insanlar, yakınlık ve çevre etkilidir kanaatindeyiz. İnsanların tanıdık olması bir güven unsuru oluşturmaktadır.

Kızların ortaokulu bitirmeleri yeterli mi görülüyor? sorusu muhtarlara da sorulmuştur. Kadri; “Bence kızların en azından liseyi bitirmeleri lazım, diplomalarını almaları lazım, lise diplomaları olursa dikiş nakış kursu hocalığı yapabilirler mesela. Liseyi bitirirse daha kolay sigortalı bir iş sahibi olabilir. Ancak çoğu ana-baba kız çocuğunun okuma-yazma bilmesini yeterli görüyor. Kız başka ne yapacak ki, evlenip bir yabancının evine gidecek şeklinde düşünüyorlar” (Kadri, 48, Muhtar). Bu son cümlede ifade edilen

97

“evlenip bir yabancının evine gidecek” durumu, bir cinsiyet rolü olarak görüşme yaptığımız tüm yerleşim yerlerinde görülen etkili bir anlayıştır.

Kadri, konuşmanın başka bir bölümünde “Çoğu veli, ‘kızdır, gidip kime yar olacak’ diye bakıyor. Ama erkek olsa diyor ki gitsin hayatını kurtarsın.” Erkek çocukların da çoğu

üniversiteyi kazanamıyor ifademize “doğru ama yinede veli erkek çocuğunu gönderiyor.”

diye cevap veriyor. Bu söylemler cinsiyet rolünün etkili olduğunu göstermektedir. Ahmet isimli muhtar;

- Köylü vatandaş kızının okur-yazar olmasını yeterli görüyor. - Yani daha fazla okumasına gerek yok,

- İmkanı olmadığı için öyle düşünüyor,

- İmkan derken maddi imkanlardan bahsediyoruz,

- İmkandır tabi, mesela orda okul olsa, dedim ya ben Bingöl’de olduğum için okutuyorum. Tek ben değil herkes öyle, yani köylü olup Bingöl’de oturanlar okutuyor. Böyle olup okumuş, öğretmen olmuş değişik meslek sahibi olmuş kişiler var.

- Yani köylerde okuryazar olmak yeterli mi görülüyor?

- Bak bir örnek verdim, bizim köyde medrese var kızların hepsi oraya gidiyor okumak, bilgi sahibi olmak istiyorlar. Şimdi eskisi gibi değil herkes bilgi sahibi olmak istiyor. - O zaman dini eğitim verilmediği için mi okumuyorlar, liseye gitmiyorlar?

- Yok liseye imkan yok, orda bir lise olsa, - Her gün git gel zor yani,

- Tabi olmaz.

Köyde lise olmadığı için veliler, çocuğunu uzak olan şehre okula göndermek istememektedir. Şehirdeki vatandaş ise, genellikle daha duyarlı olduğu ve okula yakın olduğu için çocuğunu okula göndermektedir. Sosyal bir varlık olan insan, çevresine uyduğu için şehir ile köy arasında farklılıklar oluşabiliyor. Bir yöredeki toplumsal yapı aileleri ve bireyleri birbirine yakın tutumlar sergilemeye yönlendiriyor.

Cinsiyet rollerinin etkisini ölçmeye çalıştığımız bu alt başlıkta, yaptığımız görüşme ve gözlemler neticesinde, cinsiyet rollerinin kadını ekonomik ve sosyal birçok alandan mahrum bıraktığı gibi eğitimden de mahrum bırakmaya devam ettiği görülmüştür. Yukarıda ifade bulan “kadın kısmı okumaz”, “nasılsa kocası bakar”, “evlenip ele gidecek”,

98

“okuryazar olması yeterli”, “kadın dediğin çocuk büyütür” tarzında, daha da çoğaltabileceğimiz ifadelerde yerini bulan cinsiyet ayırımcılığı, geçmişe oranla azalmakla beraber halen etkisini devam ettirmektedir. Yapılan görüşmelerde katılımcıların dördü hariç, diğerleri cinsiyet rollerinin etkili olduğunu belirtmiştir. Bu verilerden hareketle uzunca bir müddet daha cinsiyet rollerinin etkisinin devam edeceği öngörülmektedir. Görüştüğümüz 15 kızın 13’ü ve tüm veliler, cinsiyet rollerinin etkisine ve belirleyiciliğine vurgu yapmıştır. Bir imam ve kısmen de müfettiş cinsiyet rollerinin etkisinin az olduğunu belirtmiştir.

Buna göre; “cinsiyet rolleri kızların eğitime katılımını düşürmektedir” varsayımının doğrulandığı ifade edilebilir.