Birinci Türk Tarih Kongresi

Birinci Türk Tarih Kongresi, 2-11 Temmuz 1932 tarihleri arasında Ankara’da Halkevinde düzenlenmiştir. Kongreye 198’i lise ve ortaokul öğretmeni, 18’i akademisyen, 25’i Türk tarih tetkik Cemiyeti üyesi olmak üzere 241 katılımcı katılmıştır. Türk tarih tezi kongrenin temel tartışma konusu olmuş ve tez eksenli sunumlarla bir yandan tez ülke genelinde kabul görür hale getirilmeye çalışılırken bir yandan da teze yönelik eleştirilerin dinlenilip cevaplandırılması sağlanmıştır231_.

Kongre bildirilerinde dikkatten kaçmaması gereken en önemli husus, konuşmaların tarih öğretmenlerinden müteşekkil geniş bir kitlenin önünde yapılıyor oluşudur. Bu öğretmenler bir yıl kadar önce (1931 senesi Eylül’ünde) okullarda okutulmaya başlayan Tarih ders kitaplarını derslerinde öğrencilerine okutan, dolayısıyla Türk tarih tezinin hedeflerinin pratiğe geçirilmesinde fiilen uygulayıcı olup hayata geçiren kişilerdir.

Kongre öğretmenlerin teze hâkim olmasını ve benimsemesini ne kadar önemsiyorsa onlardan gelecek eleştiriler de aynı derecede önemsiyordu. Konya Kız Ortaokulu öğretmenlerinden Ferit Bey’in; Tarih ders kitaplarının öğrenciler için ağır olduğu eleştirisi bu duruma en açık örnektir. Her ne kadar bu eleştiriye divan reisi Yusuf Akçura tarafından fazla bilginin zararlı olmayacağı ve derli toplu bir kitabın

elzem ve faydalı olduğu cevabını verilmiştir.232 _{Bir sonra ki yıl Tarih ortaokullar için}

sadeleştirilip üç cilt olarak yayınlanacak, ortaokullarda eğitime onunla devam edilecektir233_.

Genel hatlarıyla Kongre bildirilerine baktığımızda konuşmacıların büyük çoğunluğunun tezi bir noktasından yakalayıp anlatmaya çalıştığını görebiliriz. Bununla birlikte pek çok konuşmacı tebliğlerine başlarken neden tarih tezinin ortaya konduğuna dair söz söylemek istemesi de dikkate şayandır.

Bahsi geçen manada Kongrenin açılışını yapan Esat Bey Türk tarih tezi ile milli gururun yeniden kurulmak istendiğini söylemiştir. Muallim İhsan Şerif Bey, 45 yıllık tarih okutmanlığında en büyük sıkıntıyı Selçuklulardan evvel Türk tarihi anlatacak bir şey bulamamasından çektiğini ve Türk tarih tezinin bu sorunu ortadan kaldırdığını anlatır234. Kongrenin daha ilk gününde Osmanlı tarihçiliğinden kaynaklanan bir yetersizliğin vurgulanması eski-yeni tarih görüşü ayrımının yapılacağının ortaya konması adına bir girişim olarak düşünülebilir. Aynı doğrultuda, konferansta söz alan Halil Nimetullah Bey’de Osmanlı dönemini, milli şuurdan yoksun bir idraksizlik, bihaberlik devri olarak tanımlayarak söze başlayıp, kongrenin bahsedilen yönünü ön plana çıkartmıştır235_.

Kongre’de sunulan bildirilerde geçen iki ifade, katılımcıları içinden geçilen dönemi tanımlamaları bakımından önem arz eder. Bunlardan ilki Reşit Galip Bey’in “Türk tarihi Ergenekon’dan çıkacak” ifadesidir236_{. Türklüğe ait böylesine önemli bir}

destanın ismen dahi kullanılmış olması bir merhale olarak görülebilecekken, Ergenekon’un Türklüğün bağımsızlığı ve mukadderatının açıklığını sembolize ediyor oluşu ile Türk tarih yazıcılığının benzer bir açıklığa giriyor oluşunun ifade edilmesi daha da önemlidir. İkinci olarak, Maarif Vekili Esat Bey’in yaşanan tarih devrimini “Türk Rönesans’ı”237 _{olarak okuması gerçekleştirilmek istianen değişimin Batı}

232_{Birinci Türk Tarih Kongresi Konferanslar, Müzakere Zabıtları, Ankara 2010. Eser BTTK şeklinde}

geçecektir.

233 _{Büşra Ersanlı, a.g.e., s. 126.} 234_{BTTK, s. 282.}

235_{BTTK, s. 328.} 236_{BTTK, s. 161.} 237_{BTTK, s. 627.}

tarihinden ve Batı’nın düşünce dünyasından bir kavram ile açıklanması noktasında dikkate değerdir.

Tebliğlere bakıldığında; Afet Hanım’ın “Tarihten Evvel ve Tarihin Fecrinde” ve “Orta Kurun Tarihine Umumi Bir Bakış” adlı tebliğleri, Samih Rıfat Bey’in “Türkçe ve Diğer Lisanlar Arasında İrtibatlar ve Kablettarih Medeniyetin Menşei Hakkında” tebliğleri, Reşit Galip Bey’in “Türk Irk ve Medeniyet Tarihine Umumi Bir Bakış” tebliği, Hasan Cemil Bey’in “Ege Medeniyetinin Menşeine Umumi Bir Bakış” tebliği, Yusuf Ziya Bey’in “Mısır Din ve İlahlarının Türklükle İlgisi” adlı tebliği, Şevket Aziz Bey’in “Türklerin Antropolojisi ve Ano’da Yapılan Hafriyat Hakkında” tebliğleri ve kongrenin tek yabancı katılımcısı olan Mösyö Zayti Frenc’in “Hint Akraba Kavimleri Arasında” adlı tebliği, kongre süresince öne çıkan ve doğrudan Türk tarih tezinin biçim verdiği tebliğler olarak söylenebilir.

Bu tebliğlerde Türk prehistoryası ve Türk eskiçağı, tezin söylemlerinin içini dolduracak bir anlatıyla kurgulanmıştır. Bunlardan ilki, Afet Hanım’ın “Tarihten Evvel ve Tarihin Fecrinde” adlı tebliği, Türklerin anayurdu olarak Arta Asya yaylasını işaret etmiş, milattan en az 9000 yıl evvelinde Türklerin bölgenin yerli halkı olduğunu söylemiştir238_{. İşaret edilen bu halk, tarih öncesi devirlerde yaptıkları}

göçlerle Ön Asya’da, Mısır’da, Akdeniz Havzasında, Kıta Avrupa’sında ve Çin’de medeniyeti başlatan unsur olmuşlardır. Özellikle ilk olma vasfı üzerinde Afet Hanım tarafından ehemmiyetle durulmuştur239_{. Tebliğ boyunca Afet Hanım Jacques de}

Morgan, Eugene Pittard ve Andre Berthelot’tan uzun pasajlar alıntılamıştır. Bahsi geçen antropologlara dayandırdığı konuşma metninin bir yerinde de bu isimlerden, ilimlerine hürmet edilmesi gereken âlimler olarak bahsetmiştir240_.

Tarih kongresinde Türk tarih tezinin ana çerçevesini çizen ikinci kült konuşma ise, Reşit Galip Bey’in “Türk Irk ve Medeniyet Tarihine Umumi Bir Bakış” adı konuşmasıdır. Konuşmanın ilk kısmında antropolojik terminolojiye bağlı kalınarak bir ırk tasnifi ortaya konularak, Türklerin bu tasnif içinde brekisefal beyaz ırkın

238 _{BTTK, s. 30.} 239 _{BTTK, s. 35.} 240 _{BTTK, s. 35.}

‘Alplı’ adlı zümresine dâhil olduğu söylenmiştir241_{. Konuşmanın devamı bahsedilen}

brekisefal beyaz ırkın mensuplarının, Türklerin atalarının, önemli medeniyet merkezlerine göçleri ve orada kurulan medeniyete yaptıkları katkılar, en çokta başlatıcı özellikleriyle, anlatılmıştır. Örneğin Sümerler ve Sümer medeniyeti için önce Orta Asya’dan gelmişlerdir denilirken daha sonra bir ifadede doğrudan doğruya Türk denilmiştir242_{. Benzer şekilde Mısır ve Girit medeniyetleri}243_{ve Hititlerde Türk}

asıllı sayılmıştır. Özellikler Hititler için seçilen “öz yurdumuz Anadolu’nun medeni simasını yükselten ilk büyük medeniyeti ve ilk büyük imparatorluğu kuran haşmetli atalarımız”244 _{ifadesi tezin maksatlarını karşılar niteliktedir.}

Afet Hanım ve Reşit Galip Bey’e ait bahsedilen tebliğler, kongrede eleştirilere dayanan iki önemli tartışmanın da doğmasına neden olmuştur. Bunlardan ilki Afet Hanım’ın tebliğinin prehistorya ile alakalı bölümlerine “bahsi geçen devirlerle alakalı sarih, ilmi çalışmaların Avrupa’da bile çok yeni olduğu dolayısıyla Türkler hakkındaki iddialar için çok erken olduğu”245 _{görüşüdür. Fuad Bey’in eleştirisi Afet}

Hanım ve Hasan Cemil Bey tarafından cevaplandırılmıştır.

İkinci bir eleştiri ise Zeki Velidi Bey tarafından Reşit Galip Bey’in “Türk Irk ve Medeniyet Tarihine Umumi Bir Bakış” adlı tebliğine yöneltilmiştir. Zeki Velidi, Orta Asya’daki Türk göçlerinin kaynağının bölgede ki bir kuraklık hadisesinden ileri geldiğini söyleyen Reşit Galip Bey’e246_{, Orta Asya’da bir kuraklık olmadığı}

yolundaki çıkışıyla itiraz etmiş247_{, ikili arasındaki diyalog 7 Temmuz günü}

gerçekleşen oturumda tekrar canlanmıştır. Burada Sadri Maksudi Bey’inde dâhil olduğu tartışma Zeki Velidi aleyhinde bir hal ile son bulmuştur248_.

241 _{BTTK, s. 110.} 242 _{BTTK, s. 117.} 243 _{BTTK, s. 120-123.} 244 _{BTTK, s. 131.} 245 _{BTTK, s. 42-43} 246 _{BTTK, s. 30.} 247 _{BTTK, s. 167-176.}

248 _{Zeki Velidi ile Reşit Galip Beyler arasındaki tartışma 8 Temmuz 1932 de Zeki Velidi’nin}

Darülfünundaki görevinden istifa ederek Viyana’ya gitmesi ile neticelenmiştir. (Bkz. Mustafa Oral,

a.g.e., s.308-309) Tartışmanın bu noktaya gelmesinde Zeki Velidi’nin ısrarla itirazlarını sürdürmek

Türk tarih tezinin ortaya konuluşunda gerekçeler açıklanırken söylenilen; Milli Türk kimliğinin yaratılması ve laik politikaları uygulamada besleyecek tarihsel bir söylem oluşturma isteği ile birlikte üç temel unsuru oluşturan Batı karşıtlığı ve Batıya Batının diliyle cevap verme isteği de kongrede sunulan bildiriler üzerinden izlenebilmektedir. Henüz kongrenin açılış konuşmasında Esat Bey, Orta Asya yaylasında Türklerin Avrupalılardan 5000 yıl önce yontma taş devrine girdiğini söylemiştir249_{. Yusuf Akçura’da Avrupalıların ortaya koyduğu Ari ırk-Turan ırkı}

ikililiğinin, bu ikisi ırk arasında ortaya konmak istenen farkların –tabi ki bu ifadeler Batı’yı üstün çıkartmaktadır- geçersizliğini savunmuştur250_.

Batı’nın sorgulanması ve Batı eleştirisi noktasında en sert cümleler ise Afet Hanım’dan gelmiştir. “Tarihten Evvel ve Tarihin Fecrinde” adlı tebliğinde, tarihi devirlerin başlangıcında Avrupa’nın çok geride kaldığı ve yazıyı çok geç benimsediği, Orta Asya’da insanlar bir medeniyet kurmuşken Avrupa’da “insana yakın ama tam manasıyla insan denilemeyecek mahlûklar” olarak tanımladığı

elinde tutamamış, konunun “tarih öncesi devirlerdeki göçlerin varlığından, Orta Asya’dan göç olup olmamıştır iddiasına” getirilmesine müsaade etmiş, değişen tartışma ekseninde çelişen sözler söyleyen biri konumuna düşmüştür. Stein’e dayandırdığı iddialarını camii avlusunda yapılmış bir sohbete dayandırması bu noktada yapılmış bir başka stratejik hatadır. (Bkz. BTTK, s. 178) 7 Temmuz günü aynı konuda tekrar alevlenen tartışma, Reşit Galip’in Zeki Velidi’yi Stein’in İnner Most Asia adlı eserini okumadan okumuş gibi davranmakla suçlaması (Bkz. BTTK, s. 385) ve “Arkadaşlar esefle ifade etmeliyim ki Zeki Velidi Bey’in Darülfünunda ki kürsüsü önünde talebe olarak bulunmadığıma çok şükrediyorum. (…) Genç neslin asıldan esastan mahrum, en basit mantık esaslarından uzak usuller ile kafalarının bulanmasına, muhakemelerinin sakatlanmasına asla dayanamayız. Türkiye Cumhuriyeti darülfünun kürsüsü bu kadar hafif malumat ve bu kadar eski metotlarla işgal edilecek kıymetsiz bir mevki değildir.” sözleriyle devam etmiştir. (Bkz. BTTK, s. 388-389) Reşit Galip Bey’den sonra söz alan Sadri Maksudi ise, Zeki Velidi Bey’in kullandığı Barthold’a ait Orta Asya

Seyahati Hakkında Bir Maruza isimli kitabın alıntı yapılan 17. sayfasını tamamen okumuş ve aslında

bahsi geçen yerde alıntılanan gibi bir bilgi olmadığını söylemiştir. (Bkz. BTTK, s. 392) Benzer bir çarpıtmanın Barthold’un İslam Ansiklopedisindeki “Balasagun” maddesinde de yapıldığını söyleyerek bu durumun müderrislik şerefine ve ilmi ciddiyete yakışıp yakışmadığını sorarak konuşmasını bitirmiştir. (Bkz. BTTK, s. 397) Zeki Velidi’yi “Resmi Tez’e” karşı çıkıyor oluşu nedeniyle sahiplenip, eleştirilerine ve karşı karşıya kaldığı duruma çalışmalarında yer veren yazanların (Bkz. Büşra Ersanlı, a.g.e., s154; Mustafa Göleç, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Tarih Politikaları 1876-1950, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, İstanbul 2010, s. 192-195; Nadir Özbek, “Türk Tarih Tezi ve Zeki Velidi Togan”,

Toplumsal Tarih, S. 45, 1997, s.26.) Zeki Velidi’nin, karşıtlarına kendi eliyle verdiği açıkları

görmezden gelmeleri dikkate şayandır.

249_{BTTK, s. 6.} 250_{BTTK, s. 617.}

Neandertal’lerin var olduğu ve Orta Asya’dan göçler ile muhtelif bölgelerde medeniyet gelişirken Avrupa’nın “her yerin en zavallısı olduğu” şeklinde yorumlarda bulunmuştur251_{. Bir yandan Batının özelliklerini taşıdığı brekisefal alpin ırkın içine}

hatta merkezine Türkleri dâhil etmek isterken, aynı anda Avrupa’nın tarihi devirlerin başında ki iddia olunan acziyetinin ısrarla tekrar edilmesi ancak işgali yaşamış olmanın psikolojisi ve Avrupa’ya içten içe duyulan öfkenin açığa çıkması şeklinde yorumlanabilir. Memmi’nin önemli tespiti ve eleştirisi içinde yer alan “Avrupalılar dünyayı fethetti çünkü doğaları buna eğilimliydi, Avrupalı olmayanlar sömürgeleştirildi çünkü doğaları onları buna mahkûm etmişti.”252_{önermesi ve}

önyargısı da sanılır ki neden Türklerin ısrarla beyaz ırktan olduklarını kanıtlamaya çalıştıklarını açıklayacaktır. Bir daha asla sömürge konumuna düşmemek ve hatta düşme tehlikesini yaşamanın korkusu bile Türk araştırmacıları ve ideologları bu minvalde söylem üretmeye itmiş olmalıdır.

Tezin hedefleri arasında saydığımız laikleşen ve laikleşmeye devam edecek gibi görünen Türkiye’nin, tarihinin de laik ifadelerle kurgulanmak istendiği kaygısı, tebliğlere yansımıştır. Özellikle Afet Hanım’ın insanı tabi bir varlık olarak tanımlaması ve dünyanın oluşumu bahsinde dini hiçbir referansı kullanmaması253_,

Dr. Şevket Aziz Bey’in “Dünyada insanın bir tekâmül mahsulü olduğu ve bu tekâmül silsilesinin hayvanlardan insana kadar geldiği malumdur.”254sözleri ile Yusuf Hikmet Bey’in doğunun geri kalmışlığını İslam’ın muhafazakarlığına dayandırması255 _ve

Yusuf Akçura’nın “ Ahdiatik hikâyeleri maddi deliller önünde duramadı”256

değerlendirmeleri bu keyfiyete emsal oluşturmuştur. Böylece genç Türkiye’nin laik düşüncesi tarih yazımında ve tarihi söylemler içinde bir somutlaşma imkânı bulmuştur.

Kongre süresince Sadri Maksudi Bey’e ait olan “Tarihin Amilleri” ve Akçuraoğlu Yusuf Bey tarafından verilen “Tarih Yazmak ve Tarih Okutmak

251_{BTTK, s. 18-41.}

252_{Albert Memmi, Sömürgecinin ve Sömürgeleştirilenin Portresi, İstanbul 2014, s. 121.} 253_{BTTK, s. 18-22.}

254_{BTTK, s. 48.} 255_{BTTK, s. 501.} 256_{BTTK, s. 585.}

Usullerine Dair” adlı tebliğler ise tarihte bir metodoloji aramaları ve nispeten daha işinin ehli kişilerce verilen tebliğler olmaları hususuyla diğer tebliğlerden ayrılmaktadır257_.

Kongre boyunca İslam öncesi Türk tarihi devirlerine doğrudan temas edilen sadece bir tebliğ olmuştur. O tebliğ, Afet Hanım tarafından verilmiş olan “Orta Kurun Tarihine Umumi Bir Bakış ’tır”258_{. Burada Avrupa Hunları, Göktürkler}

(Göktürk-Bizans münasebetleri de ele alınarak), Avarlar, Bulgarlar ve bir Türk kavmi olarak Macarlar ele alınmıştır. Anlatıda siyasi tarihe dair öğeler daha fazla tercih edilmiş olmakla beraber işaret ettiğimiz sahalarda söylenen sözler, Tarih II ders kitabının kronolojisi ile birebir uyuşmakta, ana çerçevesini ondan almış görünmektedir. Kongre boyunca prehistoryanın ağırlıkta kalması tarihi devirler ve İslam öncesi dönem üzerine anekdotlardan başka söz söylenilmemiş olmasının başlıca nedenidir.

Kongrenin kapanışında söz alıp bir konuşma yapmış olan İzmir Erkek Lisesi tarih muallimi olan Mithat Bey “Yetiştireceğimiz devletçi, milliyetçi, tarihçi yeni Türk nesli insaniyeti kurmuş olan atalarının yine aynı yolda ki varisleri olacaklardır”259_{demiştir. Mithat Bey’in sözleri kongrenin adeta hülasası olmuştur.}

Devletçi, milliyetçi, tarih olma vasıfları güncel siyasal söylemlerde bile görülen, inkılabı yapan kadronun sahip olduğu ve herkesten beklediği özelliklerdir. İnsaniyeti kurmuş olan ataları ifadesi medeniyetin ortaya çıkışında Türklere başrolün biçildiği Türk tarih tezinin benimsetmek istediği ilk olguydu. Konuşmada genç nesil atalarıyla aynı yolu izleyecektir deniliyordu. Bu ifadeyle genç cumhuriyetin sahip olduğu idealizm ortaya konulmaktaydı. Son olarak ‘varis sayılan günün gençleri’ ifadesiyle; emperyalizmin anavatana yöneltebileceği olası tehditlerin önüne set çeken bir kavram yaratılırken aynı anda medeniyeti kuranların torunu olma şerefini gençlere kazandırarak Türk kimlikleri ile gurur duymaları amaçlanıyordu.

257_{Büşra Ersanlı, a.g.e., s. 170.} 258 _{BTTK, s. 405-444.}

Kongre bildirilerinin tez açısından anlamı bu şekilde tasvir edilebilecekken, kongre sürecinde teze yöneltilen eleştiriler de kongrenin, tezin, Türk tarih yazıcılığının seyrine etki etmiştir.