Anayasa‟nın 148. maddesinin 3. fıkrasındaki “Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin…” ifadesi ile bireysel baĢvurunun konusu belirtilmektedir. Her ne kadar Anayasa‟da zikredilmediyse de 6216 sayılı yasa, Avrupa Ġnsan Hakları
546
SözleĢmesine ek Türkiye‟nin taraf olduğu protokollerde düzenlenmiĢ olan temel hak ve hürriyetlerin de bireysel baĢvuruyakonu olabileceğini belirtmiĢtir. 6216 sayılı yasanın protokollerdeki hakların da koruma kapsamında olduğunu belirten hükmü, Anayasa‟daki hukuk normunun yorumlanması Ģeklindedir. Amaçsal yorum teorisi açısından baktığımızda, Anayasa Mahkemesi‟ne bireysel baĢvuru hakkının getirilmesinin en önemli amacının Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesindeki dosya ve ihlal sayısını azaltmak olduğu görülecektir.Bu açıdan 6216 sayılı yasadaki düzenleme olmasa dahi sözleĢmeye ek protokollerden Türkiye‟nin taraf olduğu protokollerle korumaya alınmıĢ temel hak ve hürriyetlerin, Anayasa Mahkemesi‟ne bireysel baĢvuru hakkı kapsamında kabul edilmesi gerekecekti. Neyse ki yasa koyucu, yorum farklılıklarına ve bir takım olası mağduriyetlere yol açmamak için 6216 sayılı yasa ile ek protokollerde düzenlenen temel hak ve hürriyetlerin koruma kapsamında olduğunu açıkça düzenlemiĢtir.
Kanaatimizce 6216 sayılı yasa Anayasa‟daki düzenlemenin sınırlarını geniĢletmemekte bilakis daraltmaktadır. AĠHS‟ne ek protokoller sözleĢmenin bir parçasıdır. Hukukumuz açısından ek protokollerden hangilerinin koruma kapsamında olduğuna dair bir görüĢ birliği yoktur. Çünkü Türkiye, AĠHS‟ne ek 14 protokolden 9 tanesini imzalamıĢ ve iç hukuk açısından yürürlüğe sokmuĢtur. Ancak 4 adet protokol imzalanmasına rağmen hali hazırda yürürlüğe girmiĢ değildir. 10. Protokol ise Türkiye tarafından henüz imzalanmamıĢtır.
Hâlihazırda Türkiye‟nin imzaladığı ancak onaylayarak yürürlüğe sokmadığı 4 protokol (4, 7, 9 ve 12. protokoller) çerçevesinde koruma altında bulunan hakların Anayasa Mahkemesi‟ne bireysel baĢvuruya konu edilip edilemeyeceği hususu açıklık kazanmamıĢtır.
Anayasa Mahkemesi‟ne bireysel baĢvuru yapabilmek için, ihlal iddiasında bulunulan hakkın hem AĠHS‟nde hem de Anayasa‟da düzenlenmesi gerekmektedir. Özellikle 4. ve 7. Protokollerde düzenlenen temel hak ve özgürlüklerin Anayasa‟da karĢılığı bulunmaktadır. Bu protokollerin Türkiye açısından bağlayıcı olup olmadığı durumuna göre Anayasa Mahkemesi‟ne bireysel baĢvuru konusu olup olamayacağı netleĢecektir.
Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi‟nin zorunlu yargılama yetkisinin ne zaman baĢladığı hususunda 1989 yılında Yağız-Türkiye davasında bir uyuĢmazlık ortaya çıkmıĢtır. Mahkemenin zorunlu yargılama yetkisinin Türkiye açısından 22 Ocak 1990 tarihinde yapılan onaylama iĢlemi ile mi yoksa mahkemenin zorunlu yargılama yetkisinin kabul edildiğinin 27 Eylül1989 tarihli resmi gazetedeki yayımı tarihinde mi baĢladığı baĢvurucunun maruz kaldığını iddia ettiği ihlaller için önem arz etmekteydi. Mahkeme, Türkiye açısından zorunlu yargılama yetkisinin baĢlangıç tarihini, Türkiye‟nin Genel Sekreterlik makamına onay iĢlemini bildirim tarihi olarak kabul etmektedir. Gerçekten de Türkiye‟nin imzaladığı ve henüz yürürlüğe koymadığı ek protokolleri incelediğimizde Genel Sekreterlik makamına bir bildirimde bulunulmadığı için Türkiye açısından iĢbu protokollerden bir sorumluluk doğmadığı kanaatine varabiliriz. Mahkeme, 22 Aralık 1989 tarihinde gerçekleĢtiği iddia olunan iĢkence sebebiyle yapılan baĢvuruda, henüz Türkiye‟nin taraf olmadığından bahisle baĢvuruyu reddetmiĢtir547
.
Her ne kadar Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi‟nin bu görüĢü, sözleĢmenin sağladığı etkin hukuki korumanın kapsamının daraltılması olarak değerlendirilebilecekse de, sözleĢmenin bağlayıcı hale geldiği tarih açısından önemli bir karar olmuĢtur. Bu açıdan, Türkiye‟nin imzaladığı ama yürürlüğe koymadığı protokollerde düzenlenen temel hak ve özgürlüklerin Anayasa Mahkemesi‟ne bireysel baĢvuruya konu olmasının mümkün olmayacağını düĢünmekteyiz.
Doktrinde bireysel baĢvuruya konu olabilecek hakların hem AĠHS‟nde hem de Anayasa‟da yer almasının zorunlu olması,vatandaĢ açısından karıĢıklıklara yol açabileceği gerekçesiyle eleĢtirilmiĢtir. Bu eleĢtiriye katılmakla beraber, bireysel baĢvuruya konu temel hak ve özgürlükleri tablo halinde listelemekte fayda görüyoruz.
Avrupa Ġnsan Hakları Bireysel BaĢvuru Kapsamında
547
SözleĢmesi ve Ek Protokollerde Yer Alan Temel Hak ve Özgürlükler548
Korunan Temel Hak ve Hürriyetlere ait Anayasa‟da Yer Alan Düzenleme
AĠHS 2.md – YaĢama hakkı Anayasa 15/2md., 17/1-4, md. 38/10.md.
AĠHS 3.md – ĠĢkence ve kötü muamele yasağı
Anayasa md. 15/2, Md 17/3, md. 41/3
AĠHS 4.md – Kölelik ve zorla çalıĢtırma Yasağı
Anayasa 18.md - Zorla çalıĢtırma yasağı,.72.md – Vatan hizmeti
AĠHS 5.md – KiĢi özgürlüğü ve güvenlik hakkı
Anayasa 19.md – KiĢi hürriyeti ve güvenliği
AĠHS 6.md – Adil yargılanma hakkı
Anayasa md. 36 – Hak arama hürriyeti, 37.md – Kanuni hâkim güvencesi, md.38/4-5-6, 138.md – Mahkemelerin bağımsızlığı, 139.md – Hâkimlik ve savcılık teminatı, 140.md – Hâkimlik ve savcılık mesleği, 141.md - DuruĢmaların açık ve kararların gerekçeli olması, 142.md – mahkemelerin KuruluĢu
AĠHS 7.md–Suç ve Cezaların Kanuniliği
Anayasa 15/2, md.38/1.2.3.md
AĠHS 8.md – Özel hayatın ve Anayasa 20.md – Özel hayatın
548
aile hayatının korunması gizliliği,21md. – Konut dokunulmazlığı, 22.md – HaberleĢme hürriyeti
AĠHS 9.md – DüĢünce, vicdan ve din özgürlüğü
Anayasa 15/2, md.
24.md – Din ve vicdan hürriyeti, 25.md – DüĢünce ve kanaat hürriyeti
AĠHS 10.md – Ġfade özgürlüğü Anayasa 26.md. – DüĢünceyi açıklama ve yayma hürriyeti,
27 md.- Bilim ve sanat hürriyeti 28 md. 29. md. 30.md. 31.md. 32.md (md. 28‟den 33‟e kadar – Basın ve yayımla ilgili hükümler),
133md.- Radyo ve Televizyon Üst Kurulu, radyo ve televizyon kuruluĢları ve kamuyla iliĢkili haber ajansları
AĠHS 11.md – Dernek kurma ve toplantı özgürlüğü
Anayasa 33.md., 34.md (Toplantı hak ve hürriyetleri) 51.md – Sendika kurma hakkı, 53.md, 54.md (Toplu iĢ sözleĢmesi, grev hakkı ve lokavt)
AĠHS 13.md – Etkili baĢvuru hakkı
Anayasa 36. md – Hak arama hürriyeti, 40.md – Temel hak ve hürriyetlerin korunması
AĠHS 14.md – Ayrımcılık yasağı
Anayasa 10. md – Yasa önünde eĢitlik
AĠHS 15.md – Olağanüstü hallerde yükümlülüklerin askıya alınması
Anayasa 15.md – Temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasının durdurulması, 119.md. 120, md. 121, md.122. md.(Olağanüstü yönetim usulleri)
AĠHS 16. md– Yabancıların siyasal etkinliklerinin kısıtlanması
Anayasa 16.md – Yabancıların durumu
AĠHS 17.md – Hakların kötüye kullanılmasının yasaklanması
Anayasa 14.md – Temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılmaması
AĠHS 1 Nolu Ek Protokol Md. 1 – Mülkiyet hakkı
Anayasa 35.md – Mülkiyet hakkı, 46.md KamulaĢtırma, 47.md DevletleĢtirme ve özelleĢtirme
AĠHS 1 Nolu Ek Protokol Md.2 – Eğitim ve öğrenim hakkı
Anayasa 42.md – Eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi
AĠHS 1 Nolu Ek Protokol Md.3 – Serbest seçim hakkı
Anayasa 67md.,75. md. 76 md. 77. md., 78.md,79.md
AĠHS 13 Nolu Ek Protokol Md.1 – Ölüm cezasının kaldırılması
AĠHS‟nin 12. maddesinde düzenlenen evlenme hakkının Anayasa‟da yer almadığı açıktır. Kanaatimizce bu hakkın ihlali durumunda Anayasa Mahkemesi‟ne bireysel baĢvuru yapılamaz.