Bilimsel tartışma teorileri

Tartışmanın tarihi çok eskiye dayanmakla birlikte 1960 ve 1970’lerde Perelman ve Toulmin, tartışma üzerine araştırma yapan en bilinen isimlerdir. Perelman, insanların kendi fikirlerini karşısındakinin onaylaması için kullandıkları tartışma tekniklerini tanımlamaya çalışmıştır. Hemple-Oppenheimer’in tümdengelim- nomolojik açıklama modeli “Deductive-Nomological Explanation Model” (Hemple, 1965) tartışma uygulamalarına ait bir diğer modeldir. Bu tartışma yapısı, bilimsel açıklamaların nesnelliğini kanıtlamak amacıyla yapılan açıklamalar gibi kullanılır (Duschl ve Osborne, 2002).

Toulmin’e göre (1958) bilim adamları destek ve gerekçelerden ulaştıkları iddiaları ile kanıtları birleştirmek için tartışmayı kullanırlar. Toulmin (1958), bir tartışmanın doğal sürecinde nasıl oluştuğunu açıklamak için “The Uses of Argument” adlı kitabında bilimsel tartışmanın esas öğelerini anlatan ve aralarındaki işlevsel ilişkileri gösteren bir modeli anlatmıştır. Bu model fen dersleri dahil bir çok alanda

tartışmaların analizi için kullanılmaktadır (Erduran ve diğ., 2004; Driver ve diğ., 2000; Newton, 1999).

Toulmin’in bilimsel tartışma modeli Şekil 2.2’de gösterilmiştir.

Şekil 2.2. Toulmin’in Bilimsel Tartışma Modelinin Gösterimi

Toulmin’in modelinde, gerekçeler veriden sonuca doğru gidişatı doğrularken, destekleyiciler de gerekçelerin doğruluğunu ortaya koyan birer varsayımdır (Jimenez-Aleixandre ve Pereiro-Munoz, 2002). Bu modelin temel yapısı; çünkü (veri)…. olduğu için (gerekçe)….. bakımından (destek)…..o nedenle (sonuç) şeklindedir. Bununla birlikte Toulmin daha kompleks tartışmalar için niteleyici ve çürütme terimlerini tanımlamıştır (Driver ve diğ., 2000; van Eemeren, 1996; Jimenez-Aleixandre ve diğ., 2000; Schweizer, 2002; Erduran ve diğ.2004; Simon ve diğ. 2006; Paglieri, 2006).

Toulmin modelinin bileşenleri şunlardır:

Veri; iddiayı desteklemek için başvurulan olgular, kanıt olarak kullanılan durumlardır. İddia; kurulmuş olan değerlerin sonuçları, değer veya var olan durum hakkındaki kanı, öne

sürülen görüştür.

Gerekçe; veri ve iddia veya sonuçlar arasındaki bağlantıyı açıklayan nedenler kurallar, prensiplerdir. Veri ve iddia arasındaki ilişkiyi desteklemek için kullanılan ifadelerdir.

Destekleyici; belirli gerekçeleri doğrulayan temel varsayımlar, varsayımın temelindeki kesin olmayan açıklamalardır.

Niteleyici; iddiaların doğru olarak alındığı belirli durumlardır, bunlar iddiaya sınırlamalar sunar.

Çürütme; iddianın doğru olmadığı spesifik durumlardır. Veri, gerekçe, destek veya niteleyici bir fikirle çatışan durumlardır (Simon ve diğ., 2006; Driver ve diğ., 2000, van Eemeren, 1996).

Toulmin’e göre yeni bilgi iddiaları, verinin bünyesinde verilen gerekçenin kurulmasından dolayı mantıklı kabul edilir. Gerekçeler, destek sağlayan verinin bir yorumuna dayanır. Eğer bir gerekçe yeterli destek ile etkili bir şekilde tartışılabilirse, bir iddia oluşturulur ve gözlenen olaylara nasıl ve ne zaman gerekçe uygulandığının belirtildiği niteliklerle tamamlanır. Toulmin bakışı iddia-kanıt ilişkisini belirlemede yararlıdır (Yerrick, 2000).

Toulmin modelinin uygulamasına bir örnek aşağıda şematik olarak verilmiştir.

Şekil 2.3. Toulmin’in bilimsel tartışma modeli örneği (Schweizer, 2002) Verilen örnekte tartışma öğelerinden çürütme kullanılmamıştır. Başka bir örnek; bisküvide şeker vardır (iddia), bisküvi yerken dilimde tatlılık hissi oluşur (veri), glikoz ve türevlerini içeren besinler tatlıdır (gerekçe), reçel, bal, çikolata ve pasta gibi yiyecekler tatlıdır ve şeker içerir (destek) büyük çoğunlukla ve şekersiz bisküvi değilse (niteleyici) diyet veya diyabet hastaları için hazırlanan yiyeceklerde şeker değil tatlandırıcı kullanılır (çürütme).

Bir bilimsel tartışmada bu öğelerden bazıları tartışmanın yapıldığı alana (tıp, hukuk, fen bilimi) bağlı olarak değişebilir, bazıları ise alandan bağımsızdır. Destek, gerekçe ve veri alana bağlı olabileceği gibi, alandan bağımsız da olabilir. İddia, çürütme ve sınırlayıcılar ise tartışmanın alandan bağımsız elemanlarıdır (van Eemeren ve diğ. 1996). Bu öğelerin dışında farklı alanlardaki tartışmalarda farklı öğeler bulunabilir. Bir tartışmanın kalitesini belirlemek için farklı yöntemler vardır.

İçinde çürütme içeren tartışmalar karşı fikri dikkate aldığı için daha kaliteli olarak değerlendirilmektedir (Erduran ve diğ., 2004).

Toulmin’in tartışma analizi, tartışma yapılarını değerlendirmek için kullanılmasına rağmen, doğruluğu hakkında karar vermeye yol göstermez. Toulmin’in şeması sadece dilsel veya durumsal bağlamları içerir. Gerçek tartışmaların analizinde aşağıda belirtilen bazı faktörlerin dikkate alınması gerekir (Driver ve diğ., 2000).

1. Aynı cümle farklı içeriklerde farklı anlam taşıyabilir, girişim anlamı da dikkate alınmalıdır.

2. Gerekçeler gibi bazı tartışma kısımları açık olarak belirtilmeyebilir, konuşmalarda dolaylı olarak yer alabilir.

3. Konuşmanın doğal akışındaki noktaların ardışık olarak gelişmesi şart değildir ve tartışmanın özelliklerini tanımlama metninin kapsamlı bölümlerinin referans edilmesi gerekir.

4. Tüm tartışma noktaları konuşma üzerine değildir; bazıları nesne gösterme, işaretlerle anlatma gibi özellikle bilimde elle uygulanan materyallerin kullanımı üzerinedir. Ayrıca görüntüler ve grafikler tamamlayıcı değil fakat metinlerin asıl ifade özelliğini taşır.

Bir tartışmada, grupta gelişen sosyal ilişkiler de göz önüne alınmalıdır. Gruplarda öğrenmenin bilişsel ve sosyal faktörlerini anlamak için gerekli olduğu, grup tartışmalarının ürünlerini yorumlamak için her iki boyutun analizinin de ele alınması gerektiğini araştırmalar göstermiştir.

Bilimsel tartışmalar kaliteleri açısından beş seviyede ele alınmıştır. Bu beş farklı kalitedeki tartışmaların sahip olduğu özellikler aşağıda verilmiştir (Zeidler ve diğ., 2002; Erduran ve diğ., 2004).

Seviye 1. Argumanlar basit bir iddiaya karşı karşıt bir iddia veya bir iddiaya karşıt başka bir iddiadan meydana gelir.

Seviye 2. Argumanlar destekler, veriler veya gerekçelerle bir iddiaya karşı oluşturulan başka bir iddiadan meydana gelir, fakat herhangi bir çürütme içermez.

Seviye 3. Ara sıra yapılan zayıf çürütmeler içerir. Veriler, gerekçeler veya destekler vasıtasıyla oluşturulan iddiaların veya karşıt iddiaların bir serisinden meydana gelir.

Seviye 4. Bir çürütme ile oluşturulan bir iddiadan meydana gelir. Böyle bir tartışmada birkaç iddia ve karşıt iddia şart olmasa da bulunabilir.

Seviye 5. Argumanları birden fazla çürütme içeren bir tartışmadır.

En basit tartışma sadece iddiadan oluşur. Bu bazı araştırmacılar için yargıya varmada önem taşımamasına rağmen farklılık yaratmada başlangıç olduğu için önemlidir. İçinde çürütme içeren tartışmalar içermeyenlere göre daha kalitelidir. Çünkü, çürütme içermeyen karşı çıkmalar fikir değişikliğine veya değerlendirmeye sebep olmadan tartışmanın sonsuza kadar sürmesine sebep olabilir (Osborne ve diğ., 2004.a). Tartışma sırasında çürütme yapmak “en karmaşık beceridir”, çünkü çürütme yapmak, hem doğru teoriyi hem de yanlış teoriyi karşılaştırıp orijinal teoriye “doğrudur” demeyi içerir (Kuhn, 1991). Bundan dolayı çürütmeler kaliteli bir tartışmanın temel bileşenidir ve yüksek seviyede tartışmanın bir göstergesidir. Veri, iddia, gerekçe ve çürütme içeren tartışmalar fen sınıflarında yarar sağlaması beklenen seviyedir.

Fen sınıflarında bilimsel tartışmanın kullanımına yönelik çeşitli analiz örnekleri geliştirilmiştir (Osborne ve diğ., 2004.a). Aşağıdaki örnek, bir bölgeye hayvanat bahçesi kurulmasıyla ilgili olarak bir fen sınıfında yapılan tartışmadan alınmıştır. İddia bazı verilerden yararlanılarak oluşturulmuştur.

Ö1: iyi bir hayvanat bahçesinde hayvanlara zarar vereceklerini sanmıyorum (iddia). Ö2: fakat ilaç verilerek sakinleştirilmiş hayvanları görerek korkabilirler (karşı iddia) Bu örnek, çürütme içermeyen bir tartışmadır.

Ö1: hayvanat bahçeleri yararlıdır (iddia), bazı hayvanlar doğada beslenememektedir (veri), çünkü doğada fazla yiyecek yok (gerekçe). (Ayrıca) Hayvanların yaşamak için güvenli yerlere ihtiyaçları var (iddia), çünkü onlar doğada yırtıcı hayvan riski altındalar (veri)(2 iddia 1. iddiayı destekliyor).

Ö2: bu doğal bir şey. … (karşı iddia, zayıf çürütme)

Bu; iddia (veri + gerekçe) + iddia (+veri) zayıf çürütme (+ veri) içeren bir tartışma örneğidir.

M: …A, Ay kendi etrafında döner bu yüzden biz onun her zaman ışık yayan aynı yüzünü görmeyiz(veri)

J: Ay ışık yaymaz.

M: Doğru, bu yüzden A şıkkı yanlış, Bunu nasıl biliyorsun? J: Aslında aydan gelen ışığın kaynağı güneştir (çürütme).

M: J diyor ki; ay güneşten gelen ışığı yansıtır (veri). Bunu nasıl biliyorsun? J: Eğer ayın önüne ….(gerekçe)

Zayıf arguman: ışık ışınları gözümüze geldiği için görebiliriz (iddia). Görmek için ışığa gerek vardır (veri), karanlıkta göremeyiz (gerekçe)

Kuvvetli arguman: ışık gözümüze geldiği için görürüz (iddia). Işık yokken göremeyiz (veri). Gözümüzden ışık çıksaydı karanlıkta bile görürdük (çürütme). Güneş gözlükleri gözümüze bir şey gelmesini önler, gitmesini değil (veri). Bir şeye görmek için o taraftan gelen ışığı yakalama gereği duyduğundan bakmak zorundasın (çürütme) Göz, dışarıya doğru çıkan değil gelen ışığı toplayıp geride kapama yapan ışığa duyarlı bir kameraya oldukça benzer, (gerekçe).

Bilimsel tartışma metinlerinin değerlendirilmesi için çeşitli yaklaşımlar geliştirilmiştir. Blair ve Johnson (1987)’a göre, bir arguman, ilişki (sonuç ve öneriler arasında), yeterlik (sonuç için kanıtlar) ve kabul edilirlik (kanıtların doğru, mümkün veya güvenilir olması) olmak üzere üç ölçütle değerlendirilir. Kuhn (1993) gençler ve yetişkinlerin sosyal konulardaki tartışmaları üzerinde yaptığı araştırmada, teorileri değerlendirme ve tanımlama, alternatif teoriler sunma, karşıt fikirler ve çürütmeler sunma durumlarına göre değerlendirme yapmıştır (Driver ve diğ., 2000; van Eemeren ve Grootendorst, 1996). Cebrin (Aktaran: Marttunen, 1994) ise önerilerini Toulmin’in analizine dayandırmıştır. Bilimsel tartışmalar değerlendirilirken;

a) iddianın açıklığı,

b) desteklerin anlamlılığı ve yeterliliği, c) gerekçelerin anlamlılığı,

d) sonuçlarda istisnalar ve eleştiriler dikkate alınmalıdır (Driver ve diğ., 2000). Toulmin modelinin uygulanmasında bazı sınırlılıklar vardır:

• Önerilen modelde hukuksal alan dikkate alındığından, fen alanı için bazı düzenlemeler ve değişiklikler yapılmalıdır (Mitchell, 1997; Mitchell ve Riddle,2000; Riddle,2000).

• Tartışma elemanlarının tespiti her zaman mümkün olmayabilir (Driver ve diğ., 2000).

• Argumanlar farklı içerikte farklı anlamlar taşıyabilir (Kelly ve Crawford, 1997). • Argumanların duygusal ve görsel boyutunu incelemek mümkün değildir.

Konuşmacılar arasındaki sözel olmayan mesajlar dikkate alınmaz (Paglieri, 2006). • Model, argumanın içeriğinden çok yapıya odaklanmıştır (Paglieri, 2006).