Bilgi ve Fikir Alma Özgürlüğü

İfade özgürlüğünden söz edilebilmesi için ilk şart, haber, fikir ve bilgilerin araştırılması, elde edilmesi ve serbestçe öğrenilmesidir. Bir başka ifadeyle, haber, fikir ve bilgiler ifade özgürlüğünün hammaddesini oluşturur²⁷. İfade düşünceden, düşünce de bu unsurlardan oluşmaktadır. Sosyal ve eğitim çevrelerine ilaveten kitle iletişim araçları ve bu kapsamda basın da bilgi ve fikirlerin oluşmasında önemli işleve sahiptir. Bilgi ve fikirlere erişim özgürlüğü, bunları ifade özgürlüğünü tamamlar. Bilgi edinme özgürlüğü, serbest kamusal düşüncenin oluşumunun önemli

24 BİNİCİ, s. 73.

25 ERDOĞAN, Sınırları, s. 27.

26 TANÖR, Siyasi, s. 24.

27 ŞAHBAZ, s. 16; ERDOĞAN, Sınırları, s. 32; İLKİZ, s. 207; SUNAY, İfade Hürriyeti, s. 49;

BİNİCİ, s. 83-84; ÇOBAN, Zübeyir, s. 9; TELLİ, s. 16.

97 bir koşulu olması nedeniyle düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğünden daha aşağıda değildir.

Ancak bilgi ve habere ulaşma konusunda bir takım sorunlar mevcuttur.

Örneğin, tek tip eğitim, medyadaki tekelleşme, farklılıklara, farklı görüşlere ve çok sesliliğe tahammülsüzlük, devletin belli bir ideolojiyi resmileştirme gayreti, bilimsel özerkliğin yok edilmesi gibi sorunlar özgür bir şekilde fikir ve bilgi edinmeyi engellemektedir²⁸. Sözleşme’nin 10. maddesinde ifade özgürlüğünün resmi makamların müdahalesi olmaksızın haber veya fikir almak ya da vermek serbestisini de kapsadığı belirtilerek bu temel şarta işaret edilmiştir²⁹. Sözleşme’de, haber alma ve vermenin ülke sınırları söz konusu olmaksızın geçerli olacağı öngörülmektedir³⁰. Böylece hakkın kapsamı genişletilerek uluslararası bir boyut kazandırılmıştır³¹. Bunun sonucunda, sözleşmeci devletler sadece ulusal basından değil, yabancı basından elde edilecek haber ve bilgileri de engellememe yükümlülüğü altındadır³².

AİHM, Herczegfalvy/Avusturya kararında, disiplin tedbiri maksadıyla dahi bu özgürlüğün engellenemeyeceğini belirtmiştir³³. Karara konu olayda, hapis cezası bulunan akıl hastası faillere mahsus bir kurumda tutulan başvurucu, mahkumiyet sürecinin belirli bir döneminde kendisine bir disiplin tedbiri olarak okuma materyali, radyo ve televizyon sağlanmadığı gerekçesiyle Sözleşme’nin 10. maddesinin ihlal edildiğini ileri sürmüştür. AİHM, hapsedilen kişiye okuma materyali vermeme şeklindeki bilgi edinme hakkına yönelik müdahalenin, kanunda bu tedbirle ilgili

28 MACOVEI, Monica, İfade Özgürlüğü, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 10.

Maddesinin Uygulanmasına İlişkin Kılavuz, Avrupa Konseyi Yay., y.b., 2001, s. 8; İLKİZ, s.

207; BİNİCİ, s. 83-84.

29 İLKİZ, s. 207; BİNİCİ, s. 83-84.

30 ERDOĞAN, Sınırları, s. 32; GÖZÜBÜYÜK/GÖLCÜKLÜ, s. 364; SUNAY, İfade Hürriyeti, s.

50.

31 GÖZÜBÜYÜK/GÖLCÜKLÜ, s. 364; SUNAY, İfade Hürriyeti, s. 50.

32 REDMOND, s. 42; İLKİZ, s. 207.

33 Herczegfalvy/Avusturya, B. No: 10533/83, 24/9/1992, § 94.

98 hüküm bulunsa dahi özellikle takdir yetkisinin ve sınırlarının belirtilmemesi durumunda bilgi edinme hakkının ihlali sayılacağı sonucuna varmıştır³⁴.

Öte yandan AİHM, haber ve bilgi alma hakkının, her şeyden önce duyurulmak istenen bilgi ve düşüncelerin üçüncü kişiler tarafından alınmasının hükümet tarafından engellenmesini yasakladığını açıkça belirtmiştir. Ancak bu konuda devletin pozitif yükümlülüğü yoktur. Burada devletin mükellefiyeti negatif bir nitelik taşımakta olup, bu özgürlüğün kullanılmasına müdahale etmeme esası üzerine kurulmuştur³⁵. Devletin, kişilere, kendisiyle doğrudan ya da dolaylı ilgili olan konularda bilgi sağlama mecburiyeti olmadığı gibi, bunların doğruluğunu garanti etme mükellefiyeti de yoktur³⁶.

Sağlanan korumanın sadece belirli nitelikteki bir grup haber, bilgi, düşünce ya da ifade şekline inhisar ettirilmeyeceğinin; buna karşılık her alanı kapsayacak genişlikte de olmadığının belirtilmesinde yarar vardır. Komisyon, 10. maddede koruma altına alınan bilgi edinme hakkının, sadece herkesi ilgilendiren konularda genel kaynaklara ulaşmayı güvence altına aldığı, buna karşılık kişisel konulardaki bilgilere yönelik genel ulaşılabilirliğin söz konusu olmadığı görüşündedir³⁷. AİHM ise, aynı yönde bilgi alma hakkının sınırı ile ilgili kararlarında, 10. maddenin ilgiliye kendi durumu hakkında bilgi içeren kayıtlara ulaşma hakkını vermediğini ve hükümetin de bunları bildirmekle yükümlü tutulamayacağını belirtmiştir³⁸.

34 Herczegfalvy/Avusturya, § 94.

35 ERDOĞAN, Sınırları, s. 20.

36 ERYILMAZ, M. Bedri, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine Göre İfade Özgürlüğü ve Türk Hukuku: İfade Özgürlüğü v. Türkiye”, Ankara Barosu Dergisi, 2001-1, s. 28, (“İfade Özgürlüğü”).

37 Leander/İsveç, B. No: 9248/81, 26/3/1987, § 74; Gaskin/Birleşik Krallık, B. No: 10454/83, 7/7/1989, § 52; HARRIS/O’BOYLE/WARBRICK, Çeviri, s. 459-460; ERKEŞ, s. 28.

38 GOMIEN/HARRIS, s. 139; Autronic/İsviçre, § 44.

99 2. Kanaat Sahibi Olma Özgürlüğü

Kanaat sahibi olma özgürlüğü, felsefi, dini, siyasi, ekonomik vb. hangi alanda olursa olsun bireyin edindiği bilgiler arasından doğru olduğuna inandığı görüşleri seçebilmesi ve tercih edebilmesi anlamına gelir ki madde içerisinde teminat altına alınan öteki özgürlüklerin ön koşulu sayılarak, mutlak anlamda koruma altına alınmıştır³⁹. Bu hakkın sınırlanması demokratik toplumun doğasına da ters düşer⁴⁰.

Demokratik toplum tekdüze olmayıp; zıtlaşmalar ile düşünsel ve örgütsel düzeyde siyasi çatışmaların sürekliliği içerisinde bir dengeye sahiptir⁴¹. Bu nedenle devletin tek yanlı bilgi yayması, belirli fikirlere sahip bireyleri ötekilere karşı kayırması, kanaat sahibi olma özgürlüğü önünde ciddi ve kabul edilemez bir engel oluşturabilir⁴².

Kanaat özgürlüğü, ifade özgürlüğünün negatif kısmını içeren konuşmama hakkını, yani kişinin inandığı şeyleri açıklamama ya da inanmadığı şeyleri söylememe hakkını da kapsar⁴³. Fertler, özellikle konuşmalarının aleyhlerine kullanılması ihtimalinin söz konusu olduğu ve adil yargılama hakkının kullanılmasının mümkün olmadığı hallerde ifade özgürlüklerini kullanarak konuşmama alternatifini seçebilirler.

Diğer yandan kişiler, daha önce kamuya yapmış oldukları açıklamalara dayanılarak, belirli fikirlerin kendilerine mal edildiği durumlarda muhtemel olumsuz sonuçlara karşı da koruma altındadırlar⁴⁴.

39 ŞAHBAZ, s. 33; BİNİCİ, s. 82.

40 ŞAHBAZ, s. 33; SANCAR, s. 117; İLKİZ, s. 208; SUNAY, İfade Hürriyeti, s. 57; ÇALIŞKAN, s. 27 vd.; BİNİCİ, s. 82; KESKİN, s. 114.

41 ŞAHBAZ, s. 26; ALACAKAPTAN, s. 16; ÇALIŞKAN, s. 27 vd.; KESKİN, s. 114.

42 MACOVEI, s. 8.

43 ERYILMAZ, İfade Özgürlüğü, s. 253; HARRIS/O’BOYLE/WARBRICK, Çeviri, s. 458;

DOĞRU/NALBANT, s. 183.

44 Vogt/Almanya [BD], B. No: 17851/91, 26/9/1995, §§ 59-61.

100 3. Bilgi ve Fikir Açıklama Özgürlüğü

İfade özgürlüğünün en etkin ve dolayısıyla en önemli kısmı düşünceyi açıklama özgürlüğüdür⁴⁵. Devlet ile bireyi karşı karşıya getiren aşama da budur.

Düşünce özgürlüğü, ancak ifadenin açıklanması hakkı tanındığında vücut ve anlamını bulur. Birey, kendi iç dünyasında oluşan düşünceyi açıklayamıyor veya başkalarına iletemiyorsa, düşünce özgürlüğünden bahsedilemez. Demokratik rejimlerde devletin, fikir ve bilgilerin yayılmasını engellememesi gerektiği gibi, başkaları tarafından rahatlıkla ulaşılmasını sağlayacak ferahlatıcı koşulları da sağlaması gerekir⁴⁶. Demokrasilerde düşünce özgürlüğünün ilk koşulu; ifade açıklama hakkının sınırsızlığına bağlıdır⁴⁷. AİHM kararlarında, fikirlerin açıklanması olanağı, kişilerin ve toplumun ilerlemesinin temel koşulu olarak değerlendirilerek, ifadeyi açıklama özgürlüğünün kısıtlanmasının, haber ve fikir akışını durdurarak toplumun statik bir yapıya dönüşmesine neden olacağı ve bunun da her şeyden önce insanın doğasına aykırı olduğu ifade edilmiştir⁴⁸.

Her ne kadar devletin, bilgi edinme konusunda yükümlülüğü yoksa da, düşüncenin açıklanması konusunda negatif ve pozitif yükümlülükleri vardır⁴⁹. Devlet bu özgürlüğün kullanımında yaşam ve malvarlığına yapılan sistematik saldırı ve tehditleri önleme, bu saldırı ve tehditlerin kaynağı ile ilgili gerekli araştırmaları yapma yükümlülüğü altındadır⁵⁰. Ayrıca devlet; gazete, kitap ve diğer yayın

45 TANÖR/YÜZBAŞIOĞLU, s. 163.

46 SANCAR, s. 117; REİSOĞLU, s. 67; BİNİCİ, s. 82-83; KESKİN, s. 114.

47 ALACAKAPTAN, s. 16; ZWAAK vd., s. 35.

48 ERDOĞAN, Sınırları, s. 32; Handyside/Birleşik Krallık, § 49; Nilsen ve Johnsen/Norveç, B. No:

23118/93, 25/11/1999, § 43; Informationsverein Lentia/Avusturya [kk], B. No: 37093/97, 10/1/2002.

49 ŞAHİN, s. 144 vd.; HARRIS/O’BOYLE/WARBRICK, Çeviri, s. 458; LAWSON, Rick, “İfade Hürriyetini Güvenceye Almak: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtihatlarında Üç Eğilim”, Teorik ve Pratik Boyutlarıyla İfade Hürriyeti, Ed. B. Berat Özipek, Liberal Düşünce Topluluğu-Avrupa Komisyonu Yay., Ankara, 2003 içinde, s. 265.

50 Özgür Gündem/Türkiye, B. No: 23144/93, 16/3/2000, § 42-43; DOĞRU/NALBANT, s. 182;

Dink/Türkiye kararında başvuranlar, Fırat (Hrant) Dink’in saldırılara karşı korunamadığını,

101 organlarında ifade edilen fikirlerin dağıtımının engellenmesini önleme adına gerekli tedbirleri almalıdır⁵¹.