A. VELİD B YEZİD – YEZİD B VELİD – İBRAHİM B VELİD
4. Beylegan İsyanı
Arrân’da en etkili isyanlardan birisi Müsâfir b. Kassâb’ın başından durduğu Beylegan isyanı olmuştur486. Şöyle ki, vali Asım küçük bir orduyu Beylegan’a
Azerbaycan, C. II, s. 148. Bünyadov’un belirttiği üzere Hazarlar Abbâsîler devrinin başlangıcına kadar hilafetin tebaası durumuna düştü. Ancak Emevîler devrilince Hazarlar ülkelerindeki hilafet âmirlerini öldürerek kendilerini yeniden bağımsız ilan edeceklerdi. Bk. Bünyadov, a.g.e., s. 143. Mervân b. Muhammed’in Kafkasya’da Türklere karşı başarılı zaferler elde ettiğini belirten Welhausen, onun döneminde İslâm ordusunun tektik açıdan geliştiğini ve bu sayede güç kazandığını ifade etmiştir. Bk. Welhausen, aynı yer.
482 İbnü’l-A’sem, Kitâbü’l-Fütûh, C. VIII, s. 263; el-Belâzürî, aynı yer; Ghewond, aynı yer;
Artamanov, a.g.e., s. 264; Bünyadov, aynı yer; Velihanlı, a.g.e., s. 35; Edisyon, aynı yer.
483 Edisyon, Azerbaycan, C. II, s. 147-48; Apak, a.g.e., C. III, s. 230. 484 Edisyon, aynı yer.
485 İbnü’l-A’sem, Kitâbü’l-Fütûh, C. VIII, s. 306; el-Belâzürî, Fütûh, s. 206-7; Ghewond, History, s.
120
göndermiş ve hilafete karşı halkı kışkırtan Ebân b. Me’mûn ve Kuteybe b. Sadaka’yı yakalatarak hapse attırmıştı. Versan487’da bulunan Müsâfir ise durumu haber alır almaz bir gece yarısı isyancılarla beraber yola çıkmış ve şehre yaklaşmıştı. Nitekim onlar kaleye tırmanarak güvenlikçiyi öldürdü ve şehre girmeye muvaffak oldu488. Daha sonra valinin adamını yakalayarak hapishanenin yolunu öğrendiler ve oraya vararak yakalanan isyancıları hapishaneden çıkardılar. Vali kısa süre önce Berzea’ya geri dönmüş ve bu durum isyancıların Arrân’ın birçok yerinden hızlıca Beylegan’a gelmesini kolaylaştırmıştı. Dolayısıyla bunun sonucunda büyük bir isyancı topluluğu oluştu. Hilafete karşı direnen isyancılar başlarındaki Müsâfir komutasında Arrân’ın Yûnân489 bölgesine geldi. Vali Asım durumdan haberdar olduktan sonra Berzea’dan çıktı ve Sursur (Terter) Nehri yakınına gelerek mevzilendi. Bu arada onun adamlarından birisi yakalanarak Müsafir’in yanına getirilmiş ve Âsım’ın nerede olduğuna dair bilgi alınmıştı. İsyancılar bir gece yarısı tekbir sedaları ile saldırı düzenledi ve Asım da dâhil birçok kişi öldürdüler. Sağ kalanlar Asım’ın oğlu Züfer ile beraber kaçarak Berzea’ya geldi. Müsâfir galibiyetinin ardından şehre geldi ve Asım’ın sancağını alarak şehri ele geçirdi. Daha sonra Beylegan’a geri dönen isyancılar sonraki savaş için hazırlık yapmaya başladı490.
Durumu haber alan Halife II. Mervân çok üzüldü ve Arrân’a Abdülmelik b. Müslim el-Ukeylî’yi vali tayin etti. O Abdülmelik’e bölgedeki haracı toplamasını ve en önemli görev olan isyancıları bastırmasını emretti. Yeni vali Şam’dan büyük bir orduyla ilerleyerek ülkeye geldi ve Berzea’ya yerleşti. Savaş hazırlıklarının yapılmasından sonra şehirden çıkarak “Cisr el-Hacer” (Taş Köprü) denen yerde ordugâh kurdu. Abdülmelik’e Âsım’ın sağ kalan orduları da katılmış ve neticede Berzea ile Yûnân arasında bir mevkide savaş başlamış oldu. Uzun süren savaş
486 el-Belâzürî isyanın liderinin Haricî olduğunu belirtmektedir ki, buna binaen Beylegan isyanına
Hâricî isyanı dersek yanılmış olmayız. Zira isyan lideri Müsâfir ed-Dahhâk el-Hâricî tarafından Derbend’e gönderilmişti. Halife Velid b. Yezîd’in öldürülmesinden sonra Mervân’a isyan eden Sabit b. Nuaym el-Cüzâmî’nin yanına varan Müsâfir aynı fikirde olduğunu belirtmiş ve birbiriyle ittifak etmişlerdir. Dolayısıyla Sabit Müsâfir’i Arrân ve Azerbaycan valisi olarak tanımıştır. Ancak bu şahsın kimin adına Müsâfr’i vali yaptığını bilmemekteyiz. Çünki, müellif bununla ilgili bir ipucu vermemiştir. Müsâfir gizli bir şekilde Erdebil’e gelmiş ve kendisiyle aynı görüşte olan Hâricîlerle biraraya gelerek Bâcervan’a gitmiş, ardından Versan’a ilerleyerek oradan da Beylegan’a geçmişti. Bk. el-Belâzürî, Fütûh, s. 207.
487 Azerbaycan’ın en son hududu olup, Beylegan ile arasındaki mesafe yedi fersah idi. İbnü’l-A’sem,
Kitâbü’l-Fütûh, C. VIII, s. 307
488 Kaleye ilk tırmanan İsmet b. Müslim el-Beylegânî idi. Bk. İbnü’l-A’sem, aynı yer.
489 Berzea ve Beylegan arasında yer alan bir şehir olup her iki şehirden de yedi fersah uzaklıkta idi. Bk.
İbnü’l-A’sem, aynı yer.
121
sonucunda Abdülmelik öldürüldü ve komutayı kardeşi İshâk b. Müslim aldı. Ancak savaşta herhangi bir netice elde edilememiş ve bu durum Ebû Müslim el-Horasânî’nin siyah bayraklı ordusunun gelmesine kadar devam etmiştir491. Savaşın nasıl sonuçlandığına dair bir ipucunun olmaması ise her iki tarafın da berabere kalarak ayrıldığını göstermektedir.
Sonuç olarak Emevîlere karşı süregelen isyan dalgaları hilafeti iyice zayıflattı ve Abbâsî ihtilali sonucunda son Emevî halifesi Mervân’ın öldürülmesi ile Arrân’da iktidar Abbâsîler hanedanının eline geçti492.
491 İbnü’l-A’sem, Kitâbü’l-Fütûh, C. VIII, s. 308; el-Belâzürî, aynı yer; el-Usâmî, Sumtu’n-Nücûm, C.
III, s. 364.
122 SONUÇ
İslâm’ın ilk dönemlerinde fetih harekâtının Kafkasların ötesine ilerlemesinde Arrân’ın önemli bir geçit hüviyetine sahip oluşu, bölgede askerî garnizonların artmasına sebep olmuştur. Sâsânî İmparatorluğu’na bağlı özerk bir ülke sayılan Arrân (Albaniya) Kâdisiye, Nihavend savaşlarında Müslümanların karşısında yer aldı. Sâsânîlerin ağır mağlubiyeti ve tarih sahnesinden çekilmesinin ardından Arrân ülkesi de Arap-İslâm kuvvetlerine karşı dirense de bunun boşuna bir güç kaybı olduğunu görerek anlaşma yapmak zorunda kalmıştır. Şöyle ki, Hz. Ömer döneminde bölgeye gönderilen komutanlar arasında Habîb b. Mesleme ve özellikle de Hz. Osman döneminde bölgenin birçok bölgesinin fethinde önemli sorumluluklar yüklenen Selmân b. Rebîa el-Bâhilî’nin başarılı seferleri sonucunda Arrân tamamen ele geçirildi. Bazı şehirlerin ileri gelenleri Müslümanlara karşı direnseler de mağlup olarak anlaşma yapmak zorunda kaldı. Fakat Arrân yerli hükümdarının bölge çapında anlaşma gereği hilafete vergi ödemeği kabul etmesi bölgenin özerkliğinin hilafete bağlı olduğu sürece devam etmesine neden olmuştur. Hz. Ömer ve Hz. Osman dönemlerinde sadece yaoılan anlaşmalarla Arrân fethedilmiştir. Hz. Osman’ın öldürülmesi ve Hz. Ali ve Muâviye arasındaki iktidar olma mücadelesi, bölgeye yapılan seferleri aksamış ve fethedilen Arrân’da anlaşmalar bozulmuş, bölge Hazar saldırılarına da neden olmuştur.
Emevîlerin hâkimiyete gelişinden sonra Arrân’a yeni fetih seferleri düzenlenmiş ve Hz. Ömer ve Hz. Osman döneminden farklı olarak bölgede kalıcı makamlar ihdas edilmiştir. Bölgeye gönderilen valiler artık kendi adamları vasıtasıyla bölgeyi kontrol altında tutmaya başlayınca ülke hükümdarının önemli salahiyetleri kısıtlandı. Hıristiyan ağırlıklı bölgede zaman zaman Doğu Roma kaynaklı mezhepsel kavgalar yaşansa da hilafetin siyasi başarıları sayesinde bunların üstesinden gelinmiştir. Emevîlerin ilk dönemlerinde hilafetin Doğu Roma İmparatorluğu ile yaptığı anlaşma ve Hazarların bu imparatorlukla yaptığı ittifak sonucunda Arrân’a Hazar akınları yapılmıştır. Bölge Hazar hâkimiyetine girse de hilafetin yeniden Hazarlar üzerine seferler düzenlemesi bu akınları durdurmuştur. Bundan sonra Arrân uzun süre devam edecek olan Arap-Hazar mücadelelerine sahne olmuştur.
Emevîlerin ilk dönemlerinde hilafetle anlaşma yaptığından Doğu Roma kaynaklı suikast neticesinde öldürülen Arrân hükümdarından sonra bölgede istikrar sağlanamamıştır. Ermeni dinî liderinin ve onun destekleyen ileri gelenlerin baskısı
123
sonucunda Arrân, devlet olma hüviyetini kaybetmiş ve bölge artık Arap komutanları tarafından idare edilmeye başlamıştır. İslâm’dan önce ve İslâm’ın ilk dönemlerinde varlığını sürdüren ve Kafkasya’da önemli bir stratejik bölge olan Arrân, Emevîlerin sukutuna kadar hilafetin önemli askerî bölgesi olmaya devam etmiştir.
124 KAYNAKÇA
ABDÜLBERR, Muhammed b. Âsım en-Nemerî, el-İstîâb fî Ma’rifeti’l-Ashâb, C. II, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1992.
ABDÜ’L-HAK, Abdü’l-Mü’min, Merâsidü’l-İtlâ’ ale’l-Esmâi’l-Emkineti ve’l-Bikâi, Dârü’l-Cîl, C. I, III, Beyrut h. 1412.
ABÛ’L-FARAC, Gregory (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, C. I, çev. Ömer Riza Doğrul, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
AGATANGELOS, İstoriya Armenii, çev. Edisyon, İzdatelstvo Nairi, Erivan 2004. ALITMAN, Moisey Semenoviç, İstoriçeskiy Oçerk Goroda Gandji, İzdatelistvo Akademii Nauk azerbadjansky SSR, Bakü 1949.
ANONİM, Hudûdü’l-Âlemi mine’l-Meşriki ve’l-Mağribi, ed-Dârü’s-Sekâfiyye, Kahire h. 1423.
ANONİM, el-Uyûn ve’l-hedâiki fî ahbâri’l-hakâik, C. III, Ömer es-Sâidî, Dımaşk 1972.
ANONİM, Kartlis Tskhovrebe (İstoriya Gruziya), İzdatelistvo Artanudje, Tiflis 2008. ANONİM, Letopis Kartlis, çev. Givi Vasilieviç Sulaya, İzdatelıstvo Metsniereba, Tiflis 1982.
ANONİM, Tarihi Derbendname, Nağıl Evi, Bakü 2011.
ASOHİK (Stepanos Taroniskiy) Vseobşaya İstoriya, çev. Nikolay Fyodoroviç Emin, Tipografii Lazareviskogo İnstituta, Moskova 1864.
AŞHARATSUİTS, Armyanskaya Geografiya VII Veka, çev. Kerope Petroviç Patkanov, Tipografiya İmperatorskoy Nauk, Petersburg 1877.
AYRİVANKSKİY, Mhitar (Ayrivanetsi), Kronografiçeskaya İstoriya, çev. Kerovbe Patkanov, SPB., ? 1869.
el-AZÎZÎ, Hasan b. Muhammed el-Muhallebî, el-Mesâliki ve’l-Memâlik, yy., ty. BAKIHANOV, Abbaskulu Ağa, Gülüstani İrem, Medeniyet ve Turizm Nazirliyi, Bakü 2010.
el-BAKÜVİ, Abdürreşid, Kitab Telhis el-Asar ve Acaib el-Melik el-Kahhar, çev. Ziya Bünyadov, Şur Neşriyatı, Bakü 1992.
el--BEKRÎ, Abdülazîz b. Muhammed, el-Mesâliki ve’l-Memâlik, C. I, Dârü’l-Garbi’l- İslâmî, ? 1992.
el-BELÂZÛRÎ, Ahmed b. Yahya b. Câbir Dâvud, Fütûhu’l-Büldân, Mektetü’l-Hilâl, Beyrut 1988.
125
BUZAND, Favstos, İstoriya Armenii, çev. Ter Mkrgchyan, Akademii Nauk Armyanskoy SSR., Erivan 1953.
ed-DIMAŞKÎ, Ebû Zür‘a Abdurrahmân b. Amr b. Abdillâh, Târîh, Mecmau’l- Lugati’l-Arabiyyeti, Dimeşk ty.
ed-DÎNEVERÎ, Ebû Hanîfe Ahmed İbn Dâvûd, el-Ahbâru’t-Tivâl, Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabî, Kahire ty.
EBÜ’L-FELLÂH, Muhammed İbnü’l-İmâd el-Akrî, Şezerâtü’z-Zeheb fî ahbâri men zeheb, C. I, II, Dâru İbn Kesîr, Beyrut 1986.
EBÜ’L-FİDÂ, İmâdü’d-Dîn İsmâîl, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, C. I, el- Matbaatü’l-Huseyniyyeti’l-Mısriyye, Kahire ty .
EBÎ HAYSEME, Ebû Bekir Ahmed İbn, et-Târîhü’l-Kebîr, C. III, el-Fârûku’l- Hadîsetü li’t-Tabâati ve’n-Neşr, Kahire 2006.
EBÎ TÂLİB, Ali b., Nehcü’l-Belağa, Merkezü’l-Hukûk el-Akâidî, Kum 1998. ez-EZDÎ, Muhammed b. Hasan b. Düreyd, el-İştikâk, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1991.
FEOFAN, İspofednik, Khronografiya, çev. Vasiliy Oblenskiy, Filipp Ternoviskiy, İmperatorskogo Obşestva İstorii i Drevnostey Rossiyskih pri Moskovskom Universtete, Moskova 1888.
GANDZAKETSİ, Kirakos, İstoriya Armenii, çev. L. A. Hanlaryan, Akademiya Nauk S.S.R., Moskova 1976.
el-GÂZÎ, Kâmil İbn Hüseyin İbn Muhammed el-Halebî, Nehru’z-Zehebi fî Târîhi Haleb, C. III, Dâru’l-Kalem, Halep h. 1419.
GHEWOND, Vardapet, History, çev. Robert Bedrosian, Long Branch, New Jersey 2006.
el-HADRAMÎ, Ebû Muhammed et-Tayyib İbn Abdullah İbn Ahmed el-Hicrânî, Gilâdetü’n-Nehri fî Vefeyâti A’yâni’d-Dehr, C. I, Dâru’l-Minhâc, Cidde 2008.
el-HAMEVÎ, Yâkût, Mu’cemü’l-Büldân, C. I, II, III, Dâru Sâdir, Beyrut 1995.
HORENATSİ, Movses, İstoriya Armeii, C. III, çev. Gagika Sarkisyana, Ayastan, Erivan 1990.
--- Armyanskaya Geografiya VII Veka, Ermeniceden Rusçaya çev. K. P. Patkanov, Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk, Sans Petersburg 1877.
İBN ABDÜRRABBİH, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Habîb el- Kurtubî el-Endelüsî, el-‘İķdü’l-Ferîd, C. I, Dâru’l-Kütübi’l-İlmî, Beyrut h. 1404.
126
İBN ASÂKİR, Ebû Muhammed Bahâüddîn el-Kâsım b. Alî b. el-Hasen ed-Dımaşkî , Târîhu Dimeşk, C. XXI, Dâru’l-Fikr, ? 1995.
İBN HALDÛN, Abdurrahman b. Muhammed, Dîvânü’l-Mübteda ve’l-Haber fî Târîhi’l-Arab, C. II, III, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1988.
İBN HAVKAL, Ebü’l-Kâsım, Sûratü’l-Arz, C. II, Dâru Sâdir, Beyrut 1938. İBN HAYYÂT, Ebû Amr Halîfe, Târîh, Dâru’l-Kalem, Dimeşk 1977.
İBN HURDÂZBEH, Ebü’l-Kâsım Ubeydullâh İbn Abdullah, el-Mesâliki ve’l- Memâlik, Dâru Sâdir, Beyrut, 1889.
İBN KUTEYBE, Ebû Muhammed Abdullah İbn Müslim ed-Dîneverî, el-Maârif, el- Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Ammetü li’l-Kitâbi, Kahire 1992.
İBN RÜSTE, Ebû Ali b. Ahmed b. Ömer, Kitâbü’l-A’lâki’n-Nefîse, Matbaatu Berya, Paris 1892.
İBN SA’D, Ebû Abdullah Muhammed, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, C. VII, Dâru’l-Kütübi’l- İlmî, Beyrut 1990.
İBNÜ’L-ADÎM, Kemâlü’d-Dîn, Zübdetü’l-Haleb fî Târîhi Haleb, Dâru’l-Kütübi’l- İlmî, Beyrut 1996.
İBNÜ’L-A’SEM, Allâme Ebû Muhammed Ahmed el-Kûfî, Kitâbu’l-Fütûh, C. II, VII, VIII, Dâru’l-Edvâ, Beyrut 1991.
İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el- Bağdâdî, el-Muntazam fî Târîħi’l-Mülûk ve’l-Ümem, C. IV, VI, VII, Dâru’l-Kütübi’l- İlmî, Beyrut 1992.
İBNÜ’L-CEVZÎ, Sıbt, Mir’âtü’z-Zamân fî Tevârîhi’l-A’yân, C. V, Dâru’r-Risâleti’l- Âlemî, Dimeşk 2013.
İBNÜ’L-ESÎR, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Kâmili fi’t-Târîh, C. II, IV, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1997.
--- Üsdü’l-Gâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, C. II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmî, Beyrut 1994.
İBNÜ’L-FAKÎH, Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. İshâk, el-Büldân, Âlemü’l- Kütüb, Beyrut 1996.
İBNÜ’L-KESÎR, Ebü’l-Fidâ İsmâil İbn Ömer, el-Bidâye ve’n-Nihâye, C. VII, IX, Dâru’l-Fikr, ? 1986.
İBNÜ’L-VERDÎ, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer, Harîdetü’l-‘Acâib, Mektebetü Sekâfeti İslâmî, Kahire 2008.
127
el-İDRÎSÎ, Muhammed b. Muhammed b. Abdullah, Nüzhetü’l-Müştâk, C. II, Âlemü’l- Kütüb, Beyrut h.1409.
el-İSTAHRÎ, İbrâhîm b. Muhammed, el-Mesâliki ve’l-Memâlik, Dâru Sâdir, Beyrut 2004.
KAEGİ, Walter, Bizans ve İlk İslâm Fetihleri, çev. Mehmet Özay, Kaktüs Yayınları, İstanbul 2000.
el-KALKAŞENDÎ, Ahmed İbn ali İbn Ahmed el-Fizârî, Subhu’l-A’şâ fî Sınâati’l- İnşâ, C. IV, Dârü’l-Kütübi’l-İlmî, Beyrut ty.
KAZVİNİ, Hamdallah, Nuzhat al-Kulub, çev. Petruşevskiy, Bünyadov, Elm, Bakü 1983.
el-KAZVÎNÎ, Zekeriya b. Muhammed b. Mahmud, Âsârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-İbâd, Daru Sâdir, Beyrut ty.
KUR’ÂN-I KERÎM, Diyanet İşleri Başkanlığı Dinî Yayınlar Dairesi Başkanlığı, Ankara 2005.
el-MAKDÎSÎ, Muhammed b. Ahmed, Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm, Mektebetü Medbûlî, Kahire 1991.
el-MAKDÎSÎ, Mutahhar b. Tâhir, el-Bed’u ve’t-Târîh, C. VI, Mektebetü’s- Sekâfeti’d_Dîniyye, ? t.y
MAŞDOTSA, Koryun Jitie, İstoriya, çev. Edisyon, , Akademia Nauk Armyanskoy SSR., Erivan 1962.
MİSKEVEYH, Ahmed İbn Muhammed İbn Yakub, Tecârübi’l-Ümem ve Teâkibi’l- Himem, Suruş, Tahran 2000.
MOSES, Kalankatlı, Alban Tarihi, çev. Ziya Bünyadov, Selenge Yayınları, İstanbul 2006.
el-MES’ÛDÎ, Ebü’l-Hasan Hüseyin b. Ali, Mürûcü’z-Zehebi ve meâdini’l-cevheri, C. I, Mektebetü’l-Asrî, Beyrut 2005.
---et-Tenbîh ve’l-İşrâf, Dâru Sâvi, Kahire ty.
ÖMER el-BEKRÎ, Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer b. el-Kureşî el-Maarrî, Târîh, C. I, Dâru’l-Kütübi’l-İlmî, Beyrut 1996.
el-ÖMERÎ, İbn Fazlullah, Mesâliki’l-Ebsâr ve’l-Memâliki’l-Emsâr, C. V, el- Mecmeu’s-Sekâfî, Abu Zabi h. 1423.
SEBEOS, History, Td. Robert Bedrosian, Sources of the Armenian Tradition, New York 1985.
128
es-SEM’ÂNÎ, Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî, el-Ensâb, Meclisü Dâireti’l-Maârifi’l-Usmânî, Haydarabad 1962.
es-SÜYÛTÎ, Celâlü’d-Dîn, Târîhu’l-Hülefâ’, Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, ? 2004.
et-TABERÎ, Muhammed b. Cerîr, Târîhu’r-Rusulü ve’l-Mülûk, C. III, IV, VI, VII, Dâru’t-Türâs, Beyrut 1967.
TAĞRÎBERDÎ, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. el-Atâbekî, en-Nücûmü’z- Zâhire fî Mülûkî Mısır ve’l-Kâhire, C. I, Dâru’l-Kütüb, Kâhire ty.
et-TEMÎMÎ, Ebü’l-Arab Muhammed b. Ahmed b. Temîm, el-Mihan, Dâru’l-Ulûm, Riyad 1984.
el-USÂMÎ, Abdülmelik İbn Hüseyin İbn Abdülmelik el-Mekkî, Sumtu’n-Nücûmu’l- Avâlî fî Enbâi’l-Evâili ve’t-Tevâli, C. II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmî, Beyrut 1998.
el-VÂKIDÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Eslemî el-Medenî, el- Megâzî, C. I, Dâru’l-A’lamî, Beyrut 1989.
el-YA’KÛBÎ, Ahmed b. İshâk b.Ca’fer b. Vehb b. Vâzih, el-Büldân, Darü’l-Kütübi’l- İlmî, Beyrut h. 1422.
---Târîh, C. II, Şirketü’l-A’lâmî, Beyrut 2010.
el-YÂFİÎ, Abdullāh b. Es‘ad b. Alî b. Süleymân, Mir’âtü’l-Cenân ve ibretü’l-yakzân fî ma’rifeti havâdisi’z-zamân, Dâru Kütübi’l-İlmî, Beyrut 1997.
YEGİŞE, Vardapeta, İstoriya, çev. P. Şanşiev, Tipografii Kanselyarii Namestnika Kafkazskogo, Tiflis 1852.
ez-ZEHEBÎ, Şemsü’d-Dîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymâz, el-İber fî Haberi men Ğaber, C. I, VII, Dâru Kütübi’l-İlmî, Beyrut ty.
……… Siyerü A’lâmi’n-Nübelâ, C. II, Dâru’l-Hadîs, Kahire 2006.
ez-ZİRİKLÎ, Muhammed b. Alî b. Fâris ed-Dımaşkī, el-A’lâm, C. II, III, Dâru’l İlmi li’l-Melâyîn, Beyrut 2002.
ARAŞTIRMALAR
ADİLOV, Memmed, Azerbaycan Paleografiyası, Elm, Bakü 2009. AĞASIOĞLU, Firudin, Azer Halkı, Çaşıoğlu Neşriyat, Bakü 2000.
ALİYAROV, Süleyman, Yaqub Mahmudov, Azerbaycan Tarihi Üzre Kaynaklar, Azerbaycan Universiteti Neşriyatı, Bakü 1989.
ALİYEV, Kemal, Antiçnaya Kafkaskaya Albaniya, Azerbaydjanskoe İzdatelıskogo- Poligrafiçeskoe Obıedinenie, Bakü 1992.
129
ALİYEV Salih Muhammedoğlu, “Derbend”, mad., DİA, C. IX, İstanbul 1994, s. 164- 66.
ALITMAN, Moisey Semenoviç, İstoriçeskiy Oçerk Goroda Gandji, İzdatelistvo Akademii Nauk azerbadjansky SSR, Bakü 1949.
ALKHATEEB, Firas, Kayıp İslâm Tarihi, çev. Mustafa Alican, Timaş Yayınları, İstanbul 2016.
APAK, Âdem, İslâm Tarihi, C. II, Ensar Neşriyat, İstanbul 2014. ---İslâm Tarihi, C. III, Ensar Neşriyat, İstanbul 2013. ---İslâm Tarihi, C. IV, Ensar Neşriyat, İstanbul 2013.
ARTAMANOV, Mihail İllarionoviç, Hazar Tarihi, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2008.
AŞURBEYLİ, Sara, Şirvanşahlar Tarihi, Avrasiya Press, Bakü 2006. ---Bakı Şeherinin Tarihi, Avrasiya Press, 2016.
ATHAMİNA, Khalü, “Emevî Hilafeti Döneminde Arap İskânı”, çev. Szim Yılmaz, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 2, Sakarya 2000, s. 208-11.
AVCI, Casim, İslam-Bizans İlişkileri, Klasik Yayınları, İstanbul 2003.
AVŞAROVA, PİRGULİYEVA, İrade, Genire, Kafkas Arkeologiyası, Bakü Üniversitesi Neşriyatı, Bakü 2010.
AYAN, Ergin, “Kafkasya: Bir Etno-Kültürel Tarih Çözümlemesi”, ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaaları Dergisi, C. I, S. 2, Ordu 2010. AYCAN, İrfan, Saltanata Giden Yolda Muâviye, Ankara Okulu, Ankara 2010.
---“Muâviye b. Ebû Süfyân”, mad., DİA, C. XXX, İstanbul 2005, s. 333-34. AYDIN, Mehmet, “Bizans Kilisesinde İkonoklast (Tasvir Kırıcı) Hareketin Kökenleri”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 13, Konya 2002, s. 5- 14.
AYDIN, Mustafa, “Şeki”, mad., DİA, C. XXXVIII, İstanbul 2010, s. 204.
AZİMLİ, Mehmet, Dört Halifeyi Farklı Okumak-2 Hz. Ömer, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2013.
---Dört Halifeyi Farklı Okumak-3 Hz. Osman, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2013.
BALCI, İsrafil, Hz. Ömer Döneminde Diplomasi, Ankara Yayınları, Ankara 2006. ---İlk İslâm Fetihleri Savaş-Barış İlişkisi, Pınar Yayınları, ? 2011.
BARTHOLD, Vasiliy Vladimiroviç, Halife ve Sultan, çev. İlyas Kamalov, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2006.
130
---Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Çev. İsmail Hakkı Dursun, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1990.
---Müslüman Kültürü, trc. Fatih Karakaya, İdea Yayınları, İstanbul 2013. --- “Azerbaycan ve Ermenistan”, çev. İsmail Aka, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. VIII-XII, S. 14-23, Ankara 1975, s. 77-87.
---Orta Asya, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2010.
BEBEL, Auguste, Hz. Muhammed ve Arap Kültürü, çev. Veysel Atayman, Alan Yayıncılık, ? 1997.
BELYAYEV, Yevgeniy Aleksandroviç, Arabı İslam i Arabskiy Halifat v Rannee Srednevekovie, İzdatelistvo Nauko, Moskva 1966.
BOSWORTH, Clifford Edmund, Doğuşundan Günümüze İslam Devletleri, Kaktüs Yayınları, İstanbul 2005.
BOURNOUTİAN, George, A Concise History of Armenian People, Mazda Publishers, Costa Mesa, California 2006.
BRAUDEL, Fernand, Uygarlıkların Grameri, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Kitapevi, Ankara 1996.
BROCKELMANN, Carl, İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, C. I, çev. Neşet Çağatay, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1964.
BROSSET, Marie Felikite, Gürcistan Tarihi, Hrand çev. Andreasyan, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2003.
BÜNYADOV, Ziya, Azerbaycan VII-IX Asırlarda, Şark-Garb, Bakü 2007.
---“İz İstorii Kafkazskoy Albanii VII-VIII vv.”, Vapros İstorii Kafkazskoy Albanii, Akademia Nauk Azerbaydjanskoy SSR İnstitut İstorii, Bakü 1962, s. 68.
el-CÂBİRÎ, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Siyasal Aklı, çev. Vecdi Akyüz, Kitabevi, İstanbul 2001.
CAVAHİŞVİLİ, İvan, Oçerki iz İstorii Gruzii Abhaziya s drevneyşih vremen do naşih dney, İzdatelistvo İntelekti, Tiflis 2009.
CEBİYEV, Gafar, Girdiman Tarihi, (IV-IX Asırlar), Şark-Garb, Bakü 2010.
CUANŞERİANİ, Cuanşeria, Vahtanga Gorgasala, çev. Givi Sulaya, İsdatelistvo Metsniereba, Tiflis 1986.
131
DEMİRCİ, Mustafa, “Abbâsîler ile Hazarlar Arasında İlişkiler (VIII-IX. Y. Y.)”, Tarihin Peşinde UluslarArazı Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 5, Konya 2011, s. 109-24.
---Abbâsilerde Toprak Sistemi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2001.
DEMİRKENT, Işın, Bizans Tarihi Yazıları, Dünya Yayıncılık, İstanbul 2005.
DİEHL, Charles, Bizans İmparatorluğunun Tarihi, çev. Göke Bozkurt, İlgi Yayınları, İstanbul 2006.
DOSTİYEV, Tarih, “2005-2010 Yıllarda Şemkirin Şeher Yerinde Aparılmış Arkeoloji Tedkikatlar”, Şemkir Arkeoloji İrsi Tarihi Mimarlığı, Çaşıoğlu, Bakü 2010. DURÎ, Aziz, İlk Dönem İslam Tarihi, çev. Hayrettin Yücesoy, Endülüs Yayınları, İstanbul 1991.
DÜMA, Aleksandr, Kafkas, Kafkas, Bakü 2010.
DRASHANAKERTSİ, Ovannes İstoriya Armenii, çev. Margarita Darbinyan, y.y., Erivan 1986.
EDİSYON, Azerbaycan Etnografiyası, C. I, Şark-Garb, Bakü 2007. EDİSYON, Azerbaycan Tarihi, C. II, Elm Neşriyat, Bakü 2007.
EDİSYON, Azerbaycan Tarihi Ali Mektebler Üçün Derslik, C. I, Apostrof, Bakü 2014.
EDİSYON, Gebele Arkeoloji Ekspedisiyasının Hesabatları 2005-2010, Seba Neşriyatı, Bakü ty.
EDİSYON, Nahçivan Tarihi, C. I, Ecemi, Nahçivan 2013.
EDİSYON, İlk Dönem İslâm Tarihi, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim fakültesi Yayınları, Eskişehir 2016.
EDİSYON, İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, C. I, çev. Edisyon, Umut Matbaacılık, İstanbul 1997.
EDİSYON, Povremennoye İzdaniye Imperatorskogo Obshchestva İstorii i Drevnostey Rossiyskikh Moskovskom Universiteta, Moskova ty.
ELÇİBEY, Ebülfez, “İbn el-Esîr Hazarlar Hakkında” çev. Muhammet Kemaloğlu, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 18, Pamukkale 2014, s. 57-8.
el-ESTAL, Abdü’l-Kâdir Cebbâre Muhammed, Mesleme b. Abdü’l-Melik Hayetihî ve Cihâdihî, Gazze İslâm Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazze 2007.
132
EZİZOVA, Elnure, “İslamın Azerbaycana Gelişi ve Yayılışı”, Azerbaycanda Enenevi