Arrân’da İkon Tartışmaları

Abdülmelik döneminde Arrân’da cereyan eden olaylardan biri yine dini zeminde vuku bulan ikon tartışmasıdır. Bir tarafta Hazarların ülkeyi yağmalaması, Doğu Roma’nın dini kullanarak Kafkasya’yı ele geçirme politikası, ülkeni hem ekonomik hem siyasi açıdan etkileyen unsurlardandı.

Doğu Roma İmparatorluğu’nun yapılan dini ıslahatların389 _{bir uzantısı olarak} Arrânlılar ve Ermeniler arasında ikon tartışması390 _{başlamıştı. Tartışmalar önce} Ermenistan’da başlamış ve ikonlara ibadet etmeği küfür sayan kesimler takibe uğramıştı. Arrân’da da Khalkedon (Kadıköy) konsülünün kabul ettiği prensipleri icra etmek için üç şahıs görevlendirilmiş, lakin onlar takip edilerek Girdiman vilayetinin prensi tarafından yakalanmışlardı391_{. Daha sonra ülkede ikon tartışması iyice gerilmiş} ve Arrân dini lideri de aforoz edilerek halife tarafından hapse atılmişti.

3. Varaz Tridat’ın Doğu Romalılar Tarafından Esir Edilmesi ve Abdülmelik’in Arrân Dini Lideri Nerses’i Hapse Attırması

Abdülmelik döneminde Varaz Tridat hilafete, Hazarlara ve Doğu Romalılara vergi ödemekte ve bu durum ülkedeki ekonomik durumu sıkıntıya sokmaktaydı. Özellikle II. Jüstinyan’ın talep ettiği vergi miktarı daha yüksek olduğu için Varaz Tridat 699 senesinde oğulları Hacig ve Vardan ile beraber İstanbul’a gitti. Ancak o İstanbul’a vardıktan sonra hilafetle olan anlaşması yüzünden kendisi ve oğulları bir kalede 704 senesine kadar tutsak edildi392.

Hükümdarın olmadığı beş sene zarfında ülkede dini ihtilaflar yeniden patlak verdi ve Arrân dini lideri Nerses, Khalkedon (Kadıköy) prensiplerini (Diofizit) kabul ederek halk arasında yaymaya çalışmıştı. Nerses, önceleri Girdiman piskoposu makamında iken dini düşüncelerini değiştirmiş, Yeliazar’ın ölümünün hemen ardından Varaz Tridat’ın eşi Sparama’nın da desteğini alarak Arrân dini lideri olmuştu393 _{(689). Görülen o ki, daha Varaz Tridat ülkedeyken mezhep çatışmaları}

389 _{Moses, Alban, s. 258-59.}

390 _{İkon tartışmaları ile ilgili geniş bilgi için bk. Mehmet Aydın, “Bizans Kilisesinde İkonoklast (Tasvir}

Kırıcı) Hareketin Kökenleri”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 13, Konya 2002, s. 5- 14.

391 _{Moses, Alban, s. 256-59.}

392 _{Moses, Alban, s. 281-83; Asohik, İstoriya, s. 72; Bünyadov, a.g.e., s. 134-35; Velihanlı, Arap}

Hilafeti, s. 25.

393 _{Nerses kendisi gibi Diofizit görüşlerini inanç esası olarak kabul eden prenses Sparama’nın desteği}

95

devam etmekte ve Monofizit ve Diofizit taraftarları bir sonuca varamamakta idi. Büyük ihtimalle Varaz’ın kendisi de Nerses’in yaymaya çalıştı yeni dini görüşleri kabullenmiş ve sonra bu görüşünden vazgeçmiştir394_{. Çünkü burada Nerses’in} faaliyetlerini rahat sürdürmesi için devletin desteği de söz konusudur.

Nerses’in icraatlarına protesto etmek için ülkedeki bir takım piskoposlar ve prens Şero (Kheroe) kurultay düzenleyerek Ermeni dini lideri İlya395_{’ya mektup} yazdılar. Mektupta şöyle deniyordu: “Ermeni dini lideri İlya’ya Albanya’nın kilise kurultayından saygılar! Atalarımız sizin atalarınızla birlikte ruhlarının kurtuluşu hakkında düşünerek bir makama bağlıydı. Bizim ülkemiz son zamanlara dek bütün kâinatı viran eden murdar Khalkedon küfründen masundu. Allah’ın sabrından dolayı bu küfür her tarafa yayıldı. Şimdi bizim her daim hayırhah keşiş saydığımız Nerses, canavara dönerek İsa’nın şuurlu dindarlarını parçalamaya başladı. Bundan dolayı senin mukaddes zatına haber gönderiyoruz; buyurun bize gelin ve bizim yaramızı tedavi edin. Allah’ın adıyla selamete kalın!”396

Arrân’dan gelen mektup İlya’nın kendi siyasi çıkarları için işin yaradı ve o yakın irtibatta olduğu Arap valisi vasıtasıyla Halife Abdülmelik’e mektup göndererek Arrân’da durumun iyiye gitmediği ve bu işe el atılması gerektiğini belirtti397_{. Ermeni} dini lideri mektupta şöyle diyordu: “Ermeni dini lideri İlya’dan dünya fatihi müminlerin emiri ve Allah’ın kulu Abdülmelik’e! Hâkimi-mutlak Allah’ın hükmüyle bizim ülke itaatle sizin hâkimiyetinize tabidir. Biz ve Albanlar (Arrânlılar) vahit İsa dinine ibadet ediyoruz. Berzea tahtında oturan şimdiki Arrân dini lideri Doğu Roma imparatoruyla anlaşmaya varıp ibadetlerinde onun adını anıyor ve ülkedeki herkesi, dini itikatta kendisine tabi olmaya zorluyor. İmdi bu size malum olsun ve bu meseleyi dikkatinizden kaçırmayasınız. Çünkü onun bu işte ortağı olan ayanlardan bir kadın da

Arrân dini lideri tayin edildi. Bu mecliste Diofizit akidesi de iman esasları arasında görüldü ve Roma Papası Leon ise aforoz edildi. Daha sonra dini lider taraıfnda piskopos Zekeriya Arrân’ın başpiskoposu makamına getirildi. Nerses’in icraatlarını kabul etmeyen Hazar hakanına ve ayanlarına Hıristiyanlığı kabul ettiren İsrail de piskoposluk vazifesinden uzaklaştırıldı. Nerses’in icraatlarını kabul etmeyen piskoposlar arasında Gebele piskoposu Yovhannes, Arrân prensi Şero da yer almıştı. Bk. Moses, Alban, s. 265-66. Bünyadov bu olaylara değinirken aslında Arrân’da Doğu Roma’nın tebaası olmayı tercih eden bir grubun olduğuna dikkat çekmiştir. Yani aslında onlar Müslümanların tebaası olmamak için bu dini ihtilafı fırsat biliyordu. Bk. Bünyadov, a.g.e. s. 135; Velihanlı, a.g.e. s. 25-6.

394 _{Moses, Alban, s. 265-66; Grousset, a.g.e., s. 299-300; Bünyadov, a.g.e., s. 134-35; Velihanlı, aynı}

yer.

395 _{İlya (Yeğya) Hilafetle siyasi açıdan iyi ilişkileri olan III. Sahak’ın ölümünden sonra Ermenilerin}

dini lideri olmuştur. (703-717) Bk. Rene Grousset, Ermenilerin Tarihi, çev. Sosi Dolanoğlu, Araz, İstanbul 2005, s. 299.

396 _{Moses, Alban, s. 266-67.}

96

vardır. Büyük hükümdar; siz hükmünüzle emir buyurun ki, onlar Allah’a karşı işledikleri günahlardan ötürü hak ettikleri cezaya çarptırılsınlar.”398

Görüldüğü gibi hilafete itaatini arz eden Ermeni dini lideri aslında Arrânın merkezi siyasetini de kapsayacak bir müdahalenin yapılmasını istemiştir. Zaten Doğu Roma ile savaşın eşiğinde olan hilafet için bu mektup bir fırsat idi. Dolayısıyla ilk iş ülkede Doğu Roma’nın siyasi gücünü kırmak oldu399_{. Halife bu mektubu cevapsız} bırakmadı ve İlya’ya cevap mektubu gönderildi. Halife şöyle diyordu: “ Ey Ermenilerin Allah hadimi İlya! Senin samimi mektubunu okudum ve senin yanına sadık memurumu büyük bir orduyla gönderiyorum. Bizim hâkimiyetimize karşı kıyam kaldıran Arrânlılar arasında sizin dininize uygun değişiklik yapılmasını emrettik. Memurumuz bizim hükmümüzü Berzea’da senin gözünün önünde uygulayacaktır. O Nerses’i ve onunla elbir olan kadını (Sparama) zincirleyip sarayıma getirecek ve onlar öyle muhakeme edilecekledir ki, bütün kıyamcılara örnek olacaklardır.”400

İlya mektub kendisine ulaştıktan sonra Arrân’ın başkenti Berzea’ya geldi401 _ve merkez kilisede Nerses’in yakalanarak yanına getirilmesini istedi. Fakat durumdan haberdar olan Arrân dini lideri kaçarak gizlense de prens Şero’nun adamları tarafında bulundu ve İlya’nın huzuruna çıkarıldı. Yapılan mahkemede o kendisinin haklı olduğunu ifade etti ve bu yüzden de işkenceye maruz bırakıldı. Daha sonra prenses Sparama ile Nerses’in ayakları zincirlenerek Şam’a gönderildi. Ancak sekiz gün hiçbir şey yemeyen Arrân dini lideri yolda öldü402 _{ve ölümü esnasında zincirlerle} defnedilmesini istedi. Ayrıca kendisi ile beraber Sparama’nın yakalanmasına sebep olan Şero’ya lanet ederek tüm olanların onun iktidar olma hırsından kaynaklandığını belirtti403.

398 _{Moses, aynı yer.} 399 _{Grousset, a.g.e., s. 300.}

400 _{Moses, Alban, s. 267-68, 277-80; Asohik, İstoriya, s. 74-5; Aydın Memmedov, Kadim ve İndiki}

Abşerona Seyahet, Mütercim, Bakü 2006, s. 21.

401 _{Onunla beraber Muhammed b. Mervân da Berzea’ya gelmiş ve İlya’nın faaliyetlerine destek}

olmuştur. Bk. Bünyadov, a.g.e., s. 135.

402 _{Nerses dini liderlik görevinde 14 yıl beş ay kalmıştır. Bk. Moses, Alban, s. 269.}

403 _{Moses, Alban, s. 268-69; Asohik, İstoriya s. 75; Vardan Velikiy, Vseobşaya İstoriya, çev. Nikita}

97

Daha sonra İlya Berzea şehrinde kilise kurultayı düzenleyerek Arrân dini liderliği makamına Simeon’u seçti404_{. Kurultayda iştirak eden piskoposlar oy birliği} ile Kadıköy konsülündeki dini icraatlar aforoz edildi. Ardından Nerses’in kitapları toplanarak sandıklara konuldu ve şehir yakınındaki Terter (Sürsur) Irmağı’na atıldı405_.

Kurultaydan sonra Arrân’da Şero’nun başkanlığı ile ülkenin ileri gelenlerinin ve ayanlarının mevkileri esas alınarak bir liste hazırlandı. Bu liste Abdülmelik’e göderilecek bir ahitname olup, kurala göre, listedekilerden herhangi bir kimse Nerses’in yolundan giderse ölümle cezalandırılacaktı. Sonuç olarak Arrân’daki bu dini tartışma Abdülmelik’in işine yaramış, ülkedeki Nerses yanlısı dindarlar takip edilmiş, devlet mensuplarından bir ahitname alınarak da Doğu Roma’ya gözdağı verilmişti406_.

Varaz Trdat 705 yılının başlarında ülkesine geri dönse de iki oğlunun esirlik süresi uzatıldı407_{. O döndükten sonra Doğu Roma’ya verilen vergiler askıya alındı ve} sadece hilafete aktarılmaya başladı408_.