Belediyelerin Mali Yapıları

Türkiye’de yerel halk tarafından en fazla bilinen ve tanınan yerel yönetim birimleri belediyelerdir. Belediye sayılarında yakın zamana kadar, hızlı artışlar yaşanmıştır. Belediye sayılarında yaşanan bu hızlı artışın temel nedenlerinden birisi, Türkiye’de belediye statüsüne sahip olmanın, merkezi yönetimden mali kaynak sağlayabilmenin önemli yollarından birisi olmasıdır (Güner, 2006: 72). 1923 yılında 421 olan belediye sayısı, 2012’ye gelindiğinde 2951’e yükselmiştir. 2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı Kanun ile belediye sayısı 1397’ye düşürülmüştür. Belediyelerin 708’inin nüfusu 10.000’in altındadır. Yani toplam belediyelerin yaklaşık yarısı oldukça düşük nüfuslu belediyelerden oluşmaktadır. Sınırlı öz gelir kaynaklarına sahip olan bu belediyeler, harcamalarını karşılama konusunda önemli oranda merkezi yönetimin desteğine muhtaç durumdalardır.

2.3.1.1. Belediyelerin Gelirleri

Türkiye’de vergi resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler yasama organı tarafından çıkarılan kanunlarla konulmakta, değiştirilmekte veya kaldırılmaktadır.¹¹⁵ Anayasaya göre kanun yapma yetkisi de TBMM’nin elinde bulunmaktadır. Buna göre, yerel yönetim birimleri kanun yapma yetkisine sahip olmadıkları için, siyasi özerkliğe de sahip değillerdir. Bu durumda, Türkiye’de merkezi yönetim, başta

115 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Madde: 73

158 belediyeler olmak üzere, yerel yönetim organlarının kamusal mali kaynaklarının belirlenmesi konusunda tam yetki sahibidir.

Belediyelerin gelir kaynakları: öz gelirler¹¹⁶, merkezi idare vergi gelirlerinden ayrılan pay ve ödenekler¹¹⁷ ve ayrıca alınan yardım ve bağışlar şeklinde ana başlıklara ayrılabilir. Merkezi idare vergi gelirlerinden ayrılan pay ve ödenekler, belediyelerin toplam gelir kaynakları arasında en yüksek gelir kalemini oluştururken, vergi ve vergi dışı öz gelirler ikinci sırada yer almaktadır. Alınan yardım ve bağışlar da, belediyelerin bütçelerine ayrıca katkı yapmaktadır. Belediyelerin gelirleri şu şekilde sıralanabilir:

1-Vergi ve vergi dışı öz gelirleri

Vergiler¹¹⁸, harçlar¹¹⁹, harcamalara katılma payları¹²⁰, ücretler¹²¹, taşınır ve taşınmaz mal gelirleri ve teşebbüslerin faaliyetlerinden elde edilen gelirlerdir¹²².

2- Merkezi idare Vergi Gelirlerinden Alınan Paylar

Genel bütçe vergi gelirlerinden belediyeler için ayrılan pay¹²³. Ayrıca, denkleştirme ödeneği payı¹²⁴.

116 Korlu ve Çetinkaya (2015: 105), belediyelerin gelirlerini ekonomik sınıflandırmaya göre şöyle sıralamışlardır: V - Vergi Gelirleri, T - Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri, B - Alınan Bağış ve Yardımlar ile Özel Gelirler, S - Sermaye Gelirleri, P - Faizler, Paylar, Cezalar , (P1-Genel Bütçe Vergi Gelirlerinden Alınan Paylar), A - Alacaklardan Tahsilatlar. Bu sınıflandırmaya göre, belediyelerin öz gelirlerinin toplamı: V + T + S + (P-P1) + A şeklinde formüle edilebilecektir.

117 Bu gelir kaynağı bütçe gelirlerinin ekonomik sınıflandırılması tablosunda, “merkezi idare vergi gelirlerinden alınan paylar” şeklinde yer almaktadır.

118 Emlak Vergisi, İlan ve Reklam Vergisi, Eğlence Vergisi, Haberleşme Vergisi, Elektrik ve Havagazı Tüketim Vergisi, Yangın Sigortası Vergisi, Çevre Temizlik Vergisi’dir. Emlak Vergisi ayrı bir kanun ile düzenlenmiş iken (29.07.1970 tarih ve 1319 sayılı Kanun), diğer vergiler 2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu (Madde:12)’nda düzenlenmiştir.

119 Kaynak Suları Harcı, İşgal Harcı, Tatil Günlerinde Çalışma Ruhsatı Harcı, Tellallık Harcı, Hayvan Kesimi Muayene ve Denetleme Harcı, Bina İnşaat Harcı, Ölçü ve Tartı Aletleri Muayene Harcı, İmar İle İlgili Harçlar, İş Yeri Açma İzni Harcı, Muayene, Ruhsat ve Rapor Harcı, Sağlık Belgesi Harcı, Plan ve Proje Tasdik Harcı, Yapı Kullanma İzin Harcı, Parselasyon Harcı, Zemin Açma İzni ve Toprak Hafriyatı Harcı gibi çeşitli harçlardır. (2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu, madde: 52)

120 Yol Harcamalarına Katılama Payı, Su Tesisleri Harcamalarına Katılama Payı, Kanalizasyon Harcamalarına Katılama Payı’dır. (2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu, madde: 86)

121 Belediyelerin sunduğu özel nitelikli hizmetlerden yararlanmak isteyenlerin ödedikleri bedellerdir.

122 Belediyelerin kira gelirleri ve girişim ve iştiraklerinin faaliyetleri sonucu elde ettikleri gelirleridir.

159 3- Alınan Bağış ve Yardımlar

Çeşitli kamu kurumları ile özel kişi ve kuruluşlardan alınan bağış ve yardımlardır¹²⁵.

Aşağıdaki tabloda Türkiye’de belediyelerin gelir yapıları gösterilmektedir.

Tablo 29: Türkiye’de Belediyelerin Gelir Yapıları¹²⁶ (1000TL)

2010 2011 2012 2013 2014 2015

Vergi Geliri 5.568.499 6.545.018 6.975.453 7.870.743 8.836.724 10.350.401 Vergi Geliri /

Belediyelerin Top. Geliri¹²⁷ 26,62 25,99 25,0 23,69 26,97 26,48

Toplam Öz Gelir 12.018.000 14.427.000 16.100.000 19.242.000 17.558.179 20.433.620 Toplam Öz Gelir /

Belediyelerin Top. Geliri 57,47 57,30 57,70 57,93 53,58 52,29

Merkezi Yönetim Payı 8.696.000 10.482.000 11.565.000 13.617.000 14.201.000 17.384.135 Merkezi Yönetim Payı /

Belediyelerin Top. Geliri 41,58 41,63 41,44 41,00 43,34 44,48

Belediyelerin Top. Geliri 20.911.000 25.178.000 27.902.000 33.211.000 32.765.000 39.076.293 Belediyelerin Top. Geliri /

Yerel Yönetim Top. Geliri 39,02 39,20 39,86 39,83 37,58 39,99

Belediyelerin Top. Geliri /

Kamu Kesimi Top. Geliri 5,36 5,32 5,20 5,31 4,74 4,89

Belediyelerin Top. Geliri /

GSYİH 1,90 1,94 1,96 2,11 1,87 2,00

Kaynak: Muhasebat Genel Müdürlüğü Mahalli İdareler Bütçe İstatistikleri ve Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü Genel Faaliyet Raporları verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır Tablo 29 incelendiğinde, Türkiye’de büyükşehir belediyesi dışındaki belediyelerin kendi öz vergi gelirlerinin toplam gelirlerine oranı yıllar itibariyle pek değişmemiş ve % 26 düzeylerinde kalmıştır. Fakat, belediyelerin öz gelirlerinin toplam gelirlerine oranı özellikle son iki yılda giderek azalmış (2013’de % 57,93

123 Genel bütçe vergi gelirlerinin % 1,50’ lik payı büyükşehir dışındaki tüm belediyeler arasında çeşitli kriterlere göre dağıtılır. Detaylı bilgi için çalışmanın, “Türkiye’de Uygulanan Transfer Sisteminin Yapısı” başlığına bakılabilir

124 Denkleştirme ödeneği: genel bütçe vergi gelirlerinden % 0,1 oranında nüfusu 10.000’in altında olan belediyelere dağıtılmak üzere ayrılan paydır.

125 Bu tür gelirler arasına: Merkezi yönetim bütçesine dahil idarelerden alınan hazine yardımı; genel ve özel bütçeli idarelerden ve Sosyal Güvenlik Kurumu’ndan alınan cari ve sermaye nitelikli yardım ve paylar ve özel kişi ve kuruluşlardan alınan yardımlar gibi çeşitli gelir kalemleri girmektedir.

126 Burada söz konusu olan belediyeler: Büyükşehir dışı il belediyeleri ile, ilçe (büyükşehir ilçe belediyeleri dahil) ve belde belediyeleri toplamıdır.

127 Bu tabloda ve devem eden tablolarda yapılan bu şekildeki oranlamaların sonuçları yüzde (%) şeklinde bir sonuç elde edebilmek amacıyla 100 ile çarpılmıştır.

160 iken, 2015’te % 52,29’ye düşmüş); buna paralel olarak ta, merkezi yönetimin belediyelere yaptığı gelir aktarımlarının payı ise giderek artmıştır (2013’de % 41 iken, 2015’te % 44,48’ye yükselmiştir). Belediyelerin toplam gelirlerinin yerel yönetimler toplam gelirlerine oranı istikrarlı bir tablo izlerken, kamu kesimi toplam gelirine ve GSYİH’ye oranı ise son iki yılda bir miktar düşüş kaydetmiştir. Buna göre, Türkiye’nin başlıca yerel yönetim birimi olan belediyelerde öz gelirler oldukça sınırlı düzeyde kalmaktadır. Tablo 30, Arıkboğa (2016: 292) ve Korlu ve Çetinkaya (2015: 103)’nın çalışmalarıyla birlikte değerlendirildiğinde, Türkiye’de gelir bakımından belediyelerde “mali özerklik” derecesinin zamanla azaldığı ve bu kurumların mali açıdan gittikçe merkezi yönetime daha bağımlı hale geldikleri söylenebilir.

2.3.1.2. Belediyelerin Görevleri ve Harcamaları

Türkiye’de, diğer yerel yönetim birimleri gibi belediyelerin de görev ve harcama sorumlulukları, kanun yapma yetkisini elinde bulunduran, merkezi yönetim tarafından belirlenmektedir. Bu kapsamda çıkarılan 5393 sayılı Belediye Kanunu, Türkiye’de belediyelerin sahip oldukları görev ve sorumlulukları açıkça tanımlamıştır¹²⁸. Söz konusu kanunda yer alan ilgili hükümlere göre belediyeler mahallin müşterek nitelikteki ihtiyaçlarından: ulaşım, imar gibi kentsel altyapı; çevre ve çevre sağlığı temizlik ve katı atık; su ve kanalizasyon; şehir içi trafik;

ağaçlandırma, park ve yeşil alanlar; itfaiye, zabıta, acil yardım, kurtarma ve ambulans; defin ve mezarlıklar; sosyal hizmet ve yardım; meslek ve beceri kazandırma, gençlik ve spor, kültür; nikah sanat, turizm ve tanıtım; ekonomi ve ticaretin geliştirilmesi gibi hizmetleri gerçekleştirmektedirler.

1285393 sayılı Belediye Kanunu, madde: 14

161 Belediyeler ayrıca, devlete ait her derecedeki okul binalarının inşaatı ile bakım ve onarımını yapabilir veya yaptırabilir; yine bu okulların her türlü araç gereç ve malzeme ihtiyaçlarını giderebilir; kent tarihi bakımından önem taşıyan mekanlarla birlikte, kültür ve tabiat varlıkları ile tarihi dokunun korunmasına yönelik tedbirler alabilir; sağlıkla ilgili her türlü tesisi açarak işletebilir. Gerekli durumlarda, amatör spor kulüplerine ve öğrencilere ihtiyaçları olan malzemeleri vererek destek sağlayabilir. Ayrıca, gerek yurt içi gerekse de yurt dışı müsabakalarda üstün başarı gösteren veya dereceye giren sporculara belediye meclisinin kararı ile ödül verebilir.

Bunların yanında gıda bankacılığı da yapabilir.

Bunların dışında belediyeler; kendi kanunlarına uygun olacak şekilde yönetmelik çıkarmak, izin ve ruhsat vermek, kamulaştırma yapmak, yetkili olduğu konularda denetim yapmak, kaynak sularını işletmek ya da işlettirmek, borç almak, bağış kabul etmek gibi birtakım yetki ve imtiyazlara da sahiptirler¹²⁹.

Tablo 30: Türkiye’de Belediyelerin Harcama Yapıları (1000TL)

2010 2011 2012 2013 2014 2015

İl Belediyeleri 3.872.080 4.901.245 5.607.952 7.078.819 4.358.653 5.153.172 İlçe ve Belde Belediyeleri 16.801.958 20.716.418 24.663.322 30.480.918 28.971.669 34.489.640 Toplam Harcama 20.674.038 25.617.663 30.271.274 37.559.737 33.330.322 39.642.812 Toplam Harcama / Yerel

Yön. Toplam Harcaması 39,58 41,98 43,68 42,88 39,59 39,77

Toplam Harcama / Kamu

Kesimi Top. Harcaması 4,89 5,36 5,49 5,89 4,74 4,96

Toplam Harcama /

GSYİH 1,88 1,97 2,13 2,39 1,90 2,02

Kaynak: Muhasebat Genel Müdürlüğü Mahalli İdareler Bütçe İstatistikleri ve Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü Genel Faaliyet Raporları verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır

129 5393 sayılı Belediye Kanunu, madde: 15

162