Büyükşehir Belediyelerinin Mali Yapıları

162

163 taşınmaz mal gelirleri ve büyükşehir belediyelerine ait iktisadi teşebbüslerin safi hasılatları da büyükşehir belediyelerinin diğer önemli öz gelirlerini oluşturmaktadır.

Büyükşehir belediyeleri sınırları içerisinde tahsil edilen, genel bütçe vergi gelirlerinin (Özel Tüketim Vergisi 1 sayılı listedeki vergiler hariç) % 6’sı ve genel bütçe vergi gelirleri toplamı üzerinden büyükşehir ilçe belediyelerine aktarılan % 4,50’lik payın % 30’u da büyükşehir belediyelerine verilmektedir¹³⁹. Bunların dışında, kamu kurumları ve özel kişi ve kuruluşlardan büyükşehir belediyeleri tarafından alınan şartlı ve şartsız bağışlar da söz konusu olabilmektedir.

Tablo 31: Büyükşehir Belediye (BŞB)’lerin Gelir Yapıları (1000TL)

2010 2011 2012 2013 2014 2015

Vergi Geliri 286.067 333.122 256.984 325.508 446.920 488.616 Vergi Geliri / BŞB’ lerin

Toplam Geliri 2,15 2,14 1,49 1,57 1,50 1,47

Toplam Öz Gelir 4.650.915 5.224.550 5.304.191 6.703.442 9.764.184 8.004.780 Toplam Öz Gelir /

BŞB’ lerin Toplam Geliri 34,91 33,58 30,79 32,35 32,74 24,12

Merkezi Yönetim Payı 8.636.472 10.256.767 11.874.411 13.952.531 19.911.610 24.894.872 Merkezi Yönetim Payı /

BŞB’ lerin Toplam Geliri 64,83 65,92 68,92 67,34 66,76 75,03

BŞB’ lerin Toplam Geliri 13.322.111 15.560.584 17.228.427 20.719.833 29.823.555 33.181.095 BŞB’ lerin Toplam Geliri /

Yerel Yön. Toplam Geliri 24,86 24,53 24,87 24,85 34,21 33,96

BŞB’ lerin Toplam Geliri /

Kamu Kesimi Top. Geliri 3,41 3,29 3,21 3,31 4,31 4,15

BŞB’ lerin Top. Geliri /

GSYİH 1,21 1,19 1,21 1,32 1,70 1,69

Kaynak: Muhasebat Genel Müdürlüğü Mahalli İdareler Bütçe İstatistikleri ve Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü Genel Faaliyet Raporları verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır

Büyükşehir belediyelerinde öz vergi geliri / toplam gelir oranı 2010 yılında % 2,15 iken, 2015 yılına gelindiğinde bu oran % 1,47 seviyesine düşmüştür. Yine Büyükşehir belediyelerinde öz gelirler / toplam gelir oranı ise 2010 yılında % 34,91 iken, 2015 yılında % 24,12 seviyesine düşmüştür. Söz konusu oranlarda yaşanan harcamalarına katılma payları büyükşehir belediyeleri tarafından tahsil olunur (5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu madde:23/g).

139 Bu gelirlerin dağıtım kriterleri için, bu çalışmanın “Türkiye’de Uygulanan Transfer Sisteminin Yapısı” başlığına bakılabilir

164 düşüşler, kayda değer ve dikkate alınması gereken bir düşüşlerdir. Büyükşehir belediyelerinin gelirleri içinde merkezi yönetimin payı ise 2010 yılında % 64,83 iken, 2015’te % 75,03 seviyesine çıkmıştır. Buna göre, büyükşehir belediyelerinin merkezi yönetime bağımlılık dereceleri, diğer belediyelere göre, daha yüksektir ve giderek te artmaktadır.

2.3.2.2. Büyükşehir Belediyelerinin Görevleri ve Harcamaları

Büyükşehir belediyelerinin görevleri - 5393 sayılı Belediye Kanunu’nda tüm belediyeler için sayılanlar da dahil olmak üzere - 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu’nda sayılmış¹⁴⁰ görevlerden oluşmaktadır. Kerimoğlu ve arkadaşları (2005:

15)’na göre, büyükşehir ilçe belediyeleri ile bu belediyelerin bağlı oldukları büyükşehir belediyeleri arasında, birçok konuda görev ve yetki çatışması yaşanmaktadır. Söz konusu bu durum da, büyükşehir ilçe belediyelerinin hizmetlerinde etkinsizlik ve işlevlerinde zayıflamaya neden olmaktadır.

5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu’ nun 7. Maddesine göre, büyükşehir belediyeleri proje, yapım, bakım ve onarım işleriyle ilgili her ölçekteki imar planlarını, parselasyon planlarını ve her türlü imar uygulamasını yapar ve ruhsatlandırırlar. Ayrıca, büyükşehir belediyeleri bunlardan uygun gördüklerini, belediye meclisinin alacağı bir karar ile ilçe belediyelerine devredebilir veya onlarla birlikte ilgili hizmeti sunabilirler. Büyükşehir belediyeleri, ilçe belediyeleri tarafından yapılan imar uygulamalarını denetlemeye yetkilidirler.

Büyükşehir belediyeleri ayrıca: Büyükşehir ulaşım ana planını yapmak; kendi yetki alanlarında bulunan meydan, bulvar, cadde ve ana yolları yapmak, bunların bakım ve onarımını sağlamak; kalkınma ilkesi çerçevesinde çevrenin, tarım

140 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu, madde:7/b

165 alanlarının ve su havzalarının korunmasını sağlamak; gıda ile ilgili olanlar dahil birinci sınıf gayrisıhhi müesseseleri ruhsatlandırmak ve denetlemek; kültür ve tabiat varlıkları ile tarihi dokunun ve kent tarihi bakımından önem taşıyan mekanların ve işlevlerinin korunmasını sağlamak, bu amaçla bunların bakım ve onarımlarını yapmak; su ve kanalizasyon hizmetlerini yürütmek, bunun için gerekli baraj ve diğer tesisleri kurmak; mezarlıklar tesis etmek, işletmek, defin ile ilgili hizmetleri yürütmek görev ve yetkilerine sahiptir¹⁴¹ (Yılmaz, Emil ve Kerimoğlu, 2012: 56-57).

Aşağıdaki tabloda büyükşehir belediyelerinin harcama toplamları gösterilmektedir.

Tablo 32: Büyükşehir Belediye (BŞB)’lerin Harcamaları (1000TL)

2010 2011 2012 2013 2014 2015

Toplam Harcama 13.836.250 15.570.973 16.837.380 22.681.953 30.376.234 35.130.964 Toplam Harcama /

Yerel Yön. Top. Har. 26,49 24,91 23,79 25,28 36,08 35,25

Toplam Harcama /

Kamu Kesimi Top. Har. 3,27 3,26 3,05 3,56 4,32 4,39

Toplam Harcama /

GSYİH 1,25 1,19 1,18 1,44 1,73 1,79

Kaynak: Muhasebat Genel Müdürlüğü Mahalli İdareler Bütçe İstatistikleri ve Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü Genel Faaliyet Raporları verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır Türkiye’de belediye birimleri içerisinde, yatırımlara yönelik “sermaye harcamaları” nın toplam harcamalarına oranı en yüksek olan birimler büyükşehir belediyeleridir. Öyle ki, Türkiye’de bütün belediyelerin sermaye harcamaları toplamının, toplam yerel harcamalara oranı 2010 yılında % 27,27; 2015 yılında ise % 30,23’ tür. Büyükşehir belediyelerinin sermaye harcamalarının toplam harcamalarına oranı ise, 2010 yılında % 41,23; 2015 yılına ise % 39,80 olarak gerçekleşmiştir¹⁴². Bu

141 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu, Madde:7/d-z

142 Bu oranlar 2015 yılında, il belediyeleri için % 22,45 iken, ilçe ve belde belediyeleri için % 20,76’dır.

166 verilerden hareketle, Türkiye’de yatırımlar bağlamında yerel kalkınmanın öncülüğünü büyükşehir belediyelerinin yaptığı söylenebilir.

2.3.2.3. Büyükşehir Belediyesi Bağlı İdarelerinin Gelir ve Harcamaları 20.11.1981 tarihinde kabul edilen 2560 sayılı İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun ile İstanbul’da büyükşehir belediyesine bağlı olarak içme suyu temini ve kanalizasyon atıklarının uzaklaştırılması görevlerini yerine getirmek üzere, ayrı bütçesi olan ve kamu tüzel kişiliğine haiz su ve kanalizasyon idaresi (İSKİ) kurulmuştur. 5.6.1986 tarihli ve 3305 sayılı Kanun ile 2560 sayılı Kanun’a eklenen bir madde ile de (ek 5. madde) bu kanun hükümlerinin diğer büyükşehir belediyelerine de uygulanacağı hükme bağlanmıştır.

2560 sayılı Kanunun 2. maddesinde su ve kanalizasyon idarelerinin görev ve yetkileri sıralanmıştır. Bu görev ve yetkilerin önemli nitelikte olanlarından bazıları;

- İçme, kullanma ve endüstri suyu ihtiyaçlarının sağlanması ve ihtiyaç sahiplerine dağıtılması için; gerekli olan tesisleri kurmak veya kurdurmak, kurulu olanları devralıp işletmek,

- Kullanılmış sular ile yağış sularının yerleşim yerlerinden uzaklaştırılması veya bu sulardan yeniden yararlanılması için tesisler kurmak ya da kurdurmak;

kurulu olanları devralıp işletmek,

- Bölge içindeki su kaynaklarının, deniz, göl, akarsu kıyılarının ve yeraltı sularının yasa dışı yollarla kullanımını ve kullanılmış sularla ve endüstri artıkları ile kirletilmesini önlemek, bu konuda her türlü teknik, idari ve hukuki tedbiri almak,

167 - Su ve kanalizasyon hizmetleriyle ilgili tesisleri doğrudan doğruya yahut diğer kamu veya özel kuruluşlarla ortak olarak kurmak ve işletmek, bu maksatla kurulmuş veya kurulmakta olan tesislere iştirak etmek, şeklinde sıralabilir.

Su ve kanalizasyon idarelerinin yanında ayrıca İstanbul’da İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel İşletmeleri Genel Müdürlüğü (İETT), Ankara’da Ankara Elektrik Havagazı ve Otobüs İşletme Müessesesi Genel Müdürlüğü (EGO) ve İzmir’de İzmir Elektrik Su Havagazı Otobüs ve Troleybüs Genel Müdürlüğü (ESHOT) bağlı idareleri de kurulmuştur.

Aşağıdaki tabloda, Türkiye’de büyükşehir belediyelerine bağlı idarelerin son yıllardaki toplam gelir ve harcama yapıları gösterilmiştir.

Tablo 33: Büyükşehir Belediyesi Bağlı İdarelerinin Gelir ve Harcama Yapıları

2010 2011 2012 2013 2014 2015

Gelirler 7.459.228 9.581.186 10.257.480 11.527.223 16.510.393 17.165.883 Gelirler /

Toplam Yerel Gelir

13,92 15,10 14,80 13,82 18,94 17,56

Harcamalar 7.730.938 8.463.086 9.527.802 11.537.832 13.635.014 17.958.472 Harcamalar /

Toplam Yerel Harcama

14,80 13,87 13,74 13,17 16,19 18,01

Harcamalar /

GSYİH 0,70 0,65 0,67 0,73 0,77 0,91

Kaynak: Muhasebat Genel Müdürlüğü Mahalli İdareler Bütçe İstatistikleri ve Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü Genel Faaliyet Raporları verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır Tablo 33 incelendiğinde, bağlı idarelerin gelirleri toplamının yerel yönetimler toplam gelirleri içindeki payı ve yine bağlı idarelerin harcama toplamlarının yerel yönetimler toplam harcamaları içindeki payı yıllar içerisinde istikrarsız bir değişim gösterseler de son iki yılda önemli oranda artmışlardır. Benzer şekilde, bağlı idarelerin harcama toplamlarının GSYİH içerindeki payı da 2013 ve öncesinde % 0,70’ler seviyesinde iken, 2015 yılında % 0,90’lara kadar yükselmiştir. Bu oran artışlarının temelinde, 6360 sayılı yasa ile büyükşehir belediyelerinin yapılarının ve

168 sınırlarının genişletilerek, il sınırlarını kapsayan “bütünşehir” haline getirilmeleri yatmaktadır. Zira sınırları ve görev alanları genişleyen büyükşehir belediyelerinin en önemli organlarından olan su ve kanalizasyon idarelerinin de görev alanları genişlemiş, buna bağlı olarak bu kurumların gelir ve harcamalarında önemli oranda artışlar yaşanmıştır.