Banker Olayları

1970’li yılların ikinci yarısında enflasyonun giderek hızlanması, banka mevduat ve tahvil faizlerini negatif hale getirmiştir. Örneğin 1979 yılı enflasyon oranı %64 iken tahvil faizleri %30 civarındadır. Sermaye piyasası yasası olmadığı için ortaya çıkan Bankerler “ikinci piyasada” tahvil ve mevduat sertifikalarını pozitif faizle halka satmaktadırlar. Böylece Bankerler halkın tasarruflarını çekmeyi ve

bankaları aşmayı başarmışlardır.608

24 Ocak Kararları ile finansal sistemde serbestleşme, 1980 Temmuzunda vadeli mevduat ve kredi faizlerinin serbest bırakılmasıyla başlamıştır. Küçük bankalar ve çoğalan bankerler arasında bir faiz yarışı başlamıştır. Bankerler mevduat sertifikalarını ve holding tahvillerini kendi borç senetleriyle birlikte pazarlayarak sadece kasaya giren yeni parayla eski taahhütlerini karşılamak zorunda kalmışlardır.(

Batıda Ponzi finansmanı denen yöntem)609

Banka- Banker rekabeti sonucu kısa vadeyle para toplayıp uzun vadeli yatırımlara paraları aktaran bankerler zor durumda

kalmıştır. Bu kez riski çok yüksek alanlara para aktarmaya girişmişlerdir.610

Sistemde aksaklıkların sinyallerini vermeye başlamasına rağmen 12 Eylül askeri müdahalesini izleyen günlerin hemen ardından bile neredeyse bütün bankalar ve bankerler gazetelerde büyük ilanlarla faiz reklamı yapmaya devam etmişlerdir.

Akbank’ın “ mevduat sertifikası ve yüksek faiz reklamı ”611

Ekonomik Yatırımlar ve 607İktisadi Rapor, s. 2-3. 608Tokgöz, a.g.e, s. 205. 609Boratav, a.g.e, s. 151. 610Tokgöz, a.g.e, s. 205-206. 611Hürriyet, 16 Eylül 1980.

148

Bankerlik Kuruluşu olan Eko-Yatırımın “Hisarbank garantisiyle vadeli mevduatlara

verilecek faiz oranları” 612bunlardan bir kaçıdır.

Bankerler ve faiz konusunun artık Özal’ın başkanlığındaki Para Kredi Kurulu’nda da gündeme gelmeye başladığı zaman bir toplantıda bankerlerin hiç vergi ödemedikleri söz konusu olmuştur. Bankerler haksız kazanç sağlayıp, kanunlara aykırı davranmaktadırlar. Gelirler Genel Müdürü Ahmet Senvar Doğu tarafından bir inceleme yapılması için Özal’dan izin istendiğinde şöyle demiştir: “

Yahu Ahmet, bu konuda bu kadar katı olma. Bak, tasarruflar hızla artıyor. Şimdi dala konmuş kuşu kaçırmanın sırası mı? Sen vergi incelemeni bir yaptır bakalım…”613

Böylece temmuz bankacılığı denen faizlerin serbest bırakılması kararı ile bir banker dramı ortaya çıkmıştır. Çok sayıda küçük tasarruf sahibinin milyarları aşkın

küçük servetleri bankerlerin elinde yok olmuştur.614

Bu olaylara karşı önlem olarak MGK ilk defa Eylül 1981’de bankerlerin faiz oranlarının Maliye Bakanlığınca denetim altına alınması ihtiyacını hissetmiştir. Aynı günlerde konuyla ilgili başka çevrelerde de hareketlilikler gözlenmiştir. Tasarruf sahiplerini uyarmak ve bankerler arasında meslek dayanışmasını sağlamak amacıyla Ankara’da Bankerler Birliği Derneği kurulmuştur. Bankalar Birliği’nde yapılan toplantıda bütün bankalar bir “centilmenlik anlaşması” imzalayarak, reklam harcamalarını % 50 oranında sınırlamışlardır. Merkez Bankası bankerlerin televizyon

ve gazete reklamlarının sınırlarını açıklamıştır. 615

12. Bankalar arası toplantı sonucunda bankaların 1 ay vadeli mevduata % 25 faiz vermesi kararlaştırılmıştır. Maliye Bakanlığı’nın yayımladığı tebliğle

bankerlerin mevduat sertifikası satması yasaklanmıştır.616

Maliye Bakanı Kaya Erdem’in bazı bankerler için halkı uyararak “Paranızı tehlikeye atmayın” demesi üzerine piyasada bir huzursuzluk baş göstermiştir. Bu açıklamadan sonra halkın birikmiş parasını toplayan bankerler ya kaçmışlar, ya da intihar etmişlerdir. Yaşanan bu gelişmelerden sonra nihayet Maliye Bakanlığı banker

olmayı koşullara bağlamıştır. Bu günlerde bankerzedelerin dramı devam etmiştir. 617

612Hürriyet,15 Eylül 1980.

613Çölaşan, a.g.e, s. 219-220.

614Çavdar, Yüz Yıllık Pahalılık, s.133. 615

Cumhuriyet Ansiklopedisi 4 ( 1981-2000) s. 36. 616

A.g.e, s. 38.

617

Banker Servet Acar’ın arkasında yaklaşık 450 milyon TL borç bırakarak intihar ettiği söylenmiştir. Banker Piyale adıyla bilinen Ekber Tongur 39 milyon lirayla ortadan kaybolmuştur. Banker Ayhan ve Orhan Avşar kardeşler halktan topladıkları yaklaşık 2 milyar lirayla ortadan kaybolmuştur. Tasarruf sahiplerinden topladığı 300 milyon TL ile ortadan kaybolan banker Yalçın Doğan’ın Ankara Kızılay’daki bürosu 22 Aralık akşamı bankerzedeler tarafından ateşe verilmiştir. Kastelli ve Bantaş

149

Bankerlikle ilgili faaliyetlerin yeniden düzenlenmesi amacıyla MGK “2279 sayılı Ödünç Para Verme Yasası”nda değişiklik öngören bir tasarıyı benimseyerek

yasalaştırmıştır.618

Ödünç Para Verme İşleri Yasası’nın nasıl uygulanacağını gösteren Maliye Bakanlığı tebliği, tasarruf sahiplerini korumaya yönelmiş bir önlemdir. Bankerlerin vereceği faizi, banka faiz oranları ile sınırlayan tebliğin amacı devam eden faiz yarışını bir ölçüde yavaşlatmaktır. Enflasyonun %100’ü aştığı dönemlerde mevduat sahibinden düşük faizle para toplayıp, yerine iş çevrelerine düşük faizle kredi verilişi, kazanç oranlarını akıl almaz ölçülerde artırmış ve “enflasyon zenginleri” yaratmıştır. Faiz oranlarının enflasyon hızı göz önüne alınarak belirlenmesi sonucu” para talebi” durmayıp, arttığına göre yine “kazanç oranları” eskisi gibi olmasa bile, şu ya da bu ölçüde korunmuştur. Banker faizlerinin sınırlandırılması bankerler açısından “serbest rekabeti” önlemektedir. Faizden para kazanmak için ödünç para verme işleriyle uğraşanların bankalara verilmiş görevleri yapmaktan yasaklanmaları, adlarına “piyasa bankerleri” denen para alışverişi ile uğraşan kişi ve kuruluşları, serbest rekabet yarışından alıkoymaktadır. Tebliğ, tasarruf sahibi yurttaşı korumaktadır. Ancak bu zamana kadar uygulanan “istikrar tedbirleri” nin mantığına ters düşmektedir. Dolayısıyla bu tebliğ, “serbest piyasa ekonomisinin” gereği gibi

işlemediğinin ilk resmi kabulüdür.619

1981 yılının son ayında bankaların mevduat sertifikalarını faiz kuponlu olarak düzenleyemeyecekleri ve ihraç edemeyecekleri ile ilgili düzenleme resmi gazetede yayınlanmıştır. Ayrıca bankalar, bankerler veya diğer üçüncü şahıslar aracılığıyla

mevduat sertifikası pazarlayamayacaklardır.620

Yaşanan olaylar sonrası tutuklanarak Türkiye’ye getirilen ünlü banker Abidin Cevher Özden’in, dolandırıcılık ve emniyeti suiistimal suçlamalarıyla yapılan ilk duruşmasında, ağlayarak verdiği ifadeyi dinleyen yargıç olayın “ Kastelli ile bankaların değil, hukuku laubalileştiren bir dönemin hesabı” olduğunu söylemiştir. 15 ay hapis cezasına çarptırılan, ancak kararın Yargıtay tarafından bozulması üzerine yargılanmasına yeniden başlanarak Mayıs 1983’te serbest bırakılan Banker

Kastelli’nin Ocak 1984’te yapılan duruşmasında beraat kararı verilecektir.621

adlı bankerlik bürolarının da bulunduğu 10 katlı binanın, Banker Yalçın’ın bürosunun bulunduğu 7. katı yangından büyük zarar görmüştür. A.g.e, s. 18-54.

618

Cumhuriyet,12 Eylül 1981.

619Cumhuriyet,18 Eylül 1981.

620Resmi Gazete, 17 Kasım 1981.

621Banker Kastelli diye bilinen ve kendisini “paranın Lüks Nermin’i” olarak tanımlayan Abidin Cevher Özden, halktan topladığı paraların faizini ödeme güçlüğüyle karşılaşınca 22 Haziran’da İsviçre’ye kaçmış, oradan da Tunus’a geçmiştir. 1978’de 500 bin lirayla başlayıp 3 yıl içinde iş hacmini 100 milyar liranın üstüne çıkaran Özden, daha sonra Tunus’ta tutuklanarak Türkiye’ye getirilerek cezaevine konacaktır. Cumhuriyet Ansiklopedisi 4 (1981-2000) s. 47.

150

Banker olayları ile ilgili gelişmeleri pek de üstüne alınmayan Özal, Kastelli’nin batması ile ilgili şöyle söylemiştir. “Kastelli’nin batmasının sebebi

mevduat sertifikası satması değil… Bugün Amerika’da bile yapıyorlar bunu… Bizden öğrendiler hatta… Kastelli’nin hatası, aracılık edeceğine, kredi veriyor, üstelik inşaat gibi uzun vadeli yatırımlara aktarıyor elindeki fonları. Yani geri ödeme gecikirse iş biter kopar…”622

Banker Kastelli’nin kasalarına el konulup, 70 banker ve banka yöneticisinin yurt dışına çıkışının yasaklandığı günlerde bir grup alacaklı tarafından kurulan Banker Alacaklıları Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği ( BAY-DER) Genel Başkanı Sefa İzgi, Turgut Özal ile Kaya Erdem’in istifasını istemiştir.Ocak 1983’te yayımlanan kanun gücünde kararname ile %51’i batık bankere ait olan şirketlerin

tasfiye edileceği açıklanacaktır. 149 000 bankerzedenin toplam 54 milyar alacağı623

için çözüm aranmaya, batık bankerlerin nakit ve mal varlıklarının 37 milyar olduğu için, aradaki farkın kapatılması amacıyla yöntem aranmaya başlanmıştır. 1982’de ortaya çıkan banker krizinden sonra Maliye Bakanlığınca bankalar kesiminde yoğun ve gizli bir denetim başlatılmıştır. Bankalar Yeminli Murakıplarının hazırladığı raporlar arasında Hisarbank ve İstanbul Bankası ile ilgili raporların her iki bankanın mali bünyelerinin zayıflamakta olduğuna ilişkin bilgiler içermesi üzerine bankaların yöneticileri Ankara’ya çağrılarak uyarılmışlar ve kendilerine çeki düzen vermeleri için süre tanınmıştır. Bu süre içinde faaliyetleri izlenen her iki bankanın da verilen talimatları yerine getirmediği kanısına varan Maliye Bakanlığı, sonunda maliye bakanının yetkisini kullanmasına karar vermiştir. Bankalar Operasyonu, bankacılık ve iş çevrelerinde olumlu, kaçınılmaz ve geç kalınmış bir karar olarak

değerlendirilmiştir.624

Alınan kararla geçici yönetim kurulları ile yönetilen İstanbul Bankası T.A.Ş, Hisarbank A.Ş ve Ortadoğu İktisat Bankası A.Ş’nin mali bünyelerinin güçlendirilmesine imkân bulunmadığından bütün aktif ve pasifleri ile Ziraat

Bankası’na devredilmesine karar verilmiştir.625

Yayınlanan resmi gazetede mevduat sertifikalarının bankalar dışında ve bankerler aracılığıyla pazarlanamayacağı ve satılamayacağı hükme bağlanmıştır.

Bankalar müşterilerine hiçbir şekilde hediye veremeyecektir.626

Kontrol edilemeyen yüksek faiz uygulamasının yol açtığı facia ve kamuoyunun baskısı karşısında Milli Güvenlik Konseyi Maliye Bakanı Kaya Erdem’in istifasını isteyince, ani bir kararla Turgut Özal da Temmuz 1982’de

622Barlas, a.g.e, s. 34. 623

15 Ocak 1983 tarihli Cumhuriyet gazetesine göre 150 000 bankerzede 75 000 000 TL lik alacak için beklemektedir.

624Cumhuriyet Ansiklopedisi 4 (1981-2000), s. 59-86.

625Resmi Gazete, 24.11.1983.

151

görevinden istifa etmiştir.627

İstifalar çeşitli yorumlara sebep olmuştur. Daha gerçekçi olduğu düşünülen bir yoruma göre Özal ve Erdem’in istifaları için şöyle denmiştir: “

24 Ocak 1980’de uygulanmaya başlayan ekonomi politikaları giderek kendisinden beklenen ve baştan beri öngörülen sonuçlara ulaşmıştır. 1982 yılı başından itibaren de istikrar programını eleştirenler arasına iş adamı, Bakanlar Kurulu’nun bazı üyeleri ve MGK çevrelerinden de katılmalar olmuştur. Bu arada yaşanan banker iflasları ve bankalarla büyük işletmelerin benzer güçlüklerinin ortaya çıkması eleştirilerin dozunun artmasına sebep olmuştur. İstifalarla ilgili çeşitli yorumlar yapılmış olmasına karşın açık olan 24 Ocak sonrası uygulamaların, baş mimarının istifasını gerektirecek ölçüde tıkanmış olmasıdır.” 628

Özal da zaten işin tükenme noktasına geldiğini, daha ileri gitmelerinin mümkün olmadığını, gidilirse

kendilerinden kaybedeceklerini düşünmektedir.629

Boratav, skandal boyutlarıyla kamuoyunu çalkantılara sürükleyen ve askeri yönetimi sarsan bu çöküşün, liberal

iktisat politikalarının ilk büyük fiyaskosu olduğunu düşünmektedir.⁶³⁰ Turgut Özal’ın

yerine Sermet Refik Pasin, Kaya Erdem’in yerine Adnan Başer Kafaoğlu ve Şerif Tüten’in yerine de Ahmet Samsunlu atanmıştır. MGKurulu eski Maliye Bakanı

Kaya Erdem hakkında soruşturma açılmasını kararlaştırmıştır. 631

Yeni Maliye Bakanı Adnan Başer Kafaoğlu da esas olarak, eski politikanın dış dünya ile

bütünleşmeye yönelik çizgisini izlemeye devam edecektir.632

Bu krizin getirdiği tek olumlu sonuç 10 yıldan beri engellenen 2499 sayılı

Sermaye Piyasası Yasası’nın 28.07.1981’de çıkmasını kolaylaştırmış olmasıdır.633

Sermaye Piyasası Yasası’nın konusu, amacı ve kapsamı resmi gazetede şöyle belirlenmiştir: “ Bu kanunun konusu, tasarrufların menkul kıymetlere yatırılarak halkın iktisadi kalkınmaya etkin ve yaygın biçimde katılmasını sağlamak amacıyla; sermaye piyasasının güven, açıklık ve kararlılık içinde çalışmasını, tasarruf

sahiplerinin hak ve yararlarının korunmasını düzenlemek ve denetlemektir.634

24 Ocak döneminin kahramanı Banker Kastelli’nin kültürel ve ekonomik izleri ise yaşayacaktır. Bir zamanlar çok önemli olan sanayileşmek artık geçmişe terk edilmiştir. Fabrika bacaları bir simge olmaktan çıkmıştır. “Sanayiciyim, veya sendikacıyım” diyebilmek övünme konusu değildir. Açıkgöz tacir gözdedir. Bu

627Tokgöz, a.g.e, s. 206.

628Yankı, Sayı: 590-591, 19 Temmuz-1 Ağustos 1982, s. 10.

629Barlas, a.g.e, s. 34. 630 Boratav, a.g.e, s.151-152. 631 Cumhuriyet Ansiklopedisi 4 (1981-2000), s. 60. 632Kongar, a.g.e, s. 198. 633Tokgöz, a.g.e, s. 206.

634Kanunun kapsamına göre; Menkul kıymetlerin halka arzı ve bu yolla satışı, bunları çıkaran anonim ortaklıklar ve sermaye piyasasında faaliyet gösteren yardımcı kuruluşlar bu kanun hükümlerine tabidir.” Menkul kıymetlerin halka arzı için Kuruldan bu kanun uyarınca izin alınması gerektiği, kanun hükümlerine aykırı davranılması durumunda cezayı gerektirecek haller de açıkça belirtilmiştir.

152

açıkgözlüğün, kurnazlığın simgesi ve kahramanı Kastelli’dir. Yeni dönemin örnek insanı bu yoktan var olabilmiş, kurnazlık ve beceri ile en üste tırmanabilmiş halk çocuğudur. Şimdi herkes birer Kastelli olmaya çalışacak, tasarrufunu doğru

değerlendirecek, zahmet çekmeden, faiz sayesinde kazanacaktır.635

Kastelli’nin bu kültürel yansımalarından biri şöyle ifade edilmiştir: “Çocukların oyunlarına sahip olma dürtüsü bulaşmış, çocuklar tüm şehirli arsızlığıyla istemeyi öğrenmiş, bisiklet, Barış Manço kasedi, Reebok ayakkabı, Mikasa top, kumandalı araba, pilli bebek, Amiga bilgisayar istenmiştir. BMX, Commodore, Sony Walkman, Ibanezgitar, Yamaha org, Philips müzik seti, Levi’s kot istenmiştir. Yalnız ve doyumsuz bir nesil, kendini markalarla var etmeye

çalışırken giderek yok olmuştur.”636

Bu ilk yansımaların toplumda bundan sonra yaşanacak sosyo- kültürel değişimin ilk işaretleri olduğu düşünülmektedir.

4.4. 1983 Yılı Gelişmeleri

Yeni anayasanın halkoyuna sunulup kabul edilmesinden sonra, 22 Nisan 1983’te yeni siyasal partiler yasası MGK’nde onaylanmış ve 1983 Mayısında yeni siyasal partilerin kurulmasına izin verilmiştir. 13 Haziranda da yeni seçim kanunu yürürlüğe girmiş ve ilk genel seçimlerin tarihi 6 Kasım olarak bildirilmiştir. MGK’nın 79 sayılı kararıyla 15 siyasi Çanakkale Sıkıyönetim Komutanlığına teslim olarak Zincirbozan Liman Kontrol Komutanlığı Merkezi’ne götürülmüştür. Kıbrıs Türk Federe Meclisi 15 Kasımda Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti adı altında bir devlet kurduğunu ilan etmiştir. Basın özgürlüğüne kısıtlamalar getiren yeni Basın Kanunu 10 Kasım’da MGK tarafından onaylanarak yürürlüğe girmiş ve basın dünyası 1983 yılında da baskı yaşamaya devam etmiştir. ASALA’nın Türkiye’nin dış temsilciliklerine ve diplomatlarına yönelik saldırıları 1983’te de sürmüş, adı ilk kez duyulan Ermeni terör örgütleri de ortaya çıkmıştır. Sıkıyönetim Komutanlıklarının 1402 sayılı Sıkıyönetim Kanunu’na dayanarak kamu görevlilerini görevden alma uygulaması 1983’te de sürmüştür. Kanun tüm kamu görevlilerini kapsamasına rağmen kamuoyundaki tartışmalardan dolayı “1402’lik” adı daha çok üniversitelerden uzaklaştırılan öğretim üyeleri için kullanılmıştır. Devlet güvenliğine karşı işlenen suçlara ilişkin davalara bakmak üzere Devlet Güvenlik Mahkemeleri Kuruluş ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun, 16 Haziran’da Milli Güvenlik Konseyi’nde onaylanmıştır. Milli Güvenlik Kurulu’nun görev ve yetkilerini ayrıntılı

635İsmail Cem, Geçiş Dönemi Türkiyesi 1981-1984, Cem Yayınevi, İstanbul, 1984, s. 156. 636Kadir Aydemir, 80’lerde Çocuk Olmak, Yitik Ülke Yayınları, İstanbul, 2010, s. 29.

153

olarak düzenleyen 2945 sayılı Milli Güvenlik Kurulu ve Milli Güvenlik Kurulu Sekreterliği Kanunu, 9 Ekim’de MGK’nde onaylanmıştır. 1982 Anayasasının 118. Maddesinde yer alan kurulun alınmasını zorunlu gördüğü önlemlere ait kararlar bakanlar kurulunca öncelikle dikkate alınır hükmü Milli Güvenlik Kurulu kararlarını danışma ile sınırlı olmaktan çıkarmıştır. Yeni yasa ise Milli Güvenlik Kurulu’nun görev ve yetkilerini ayrıntılı olarak belirleyerek kurulu daha etkin bir konuma getirmiştir. 637

1983 yılı başında Türkiye’nin Avrupa Konseyi ile ilişkileri kritik bir şekilde gündemdedir. Konsey Assamblesi’nde Türkiye’ye dönük olumsuz bir hava oluşmuş, bu durum karşısında Ankara bir uyarıda bulunarak, ilişkileri sınırlayacak bir karar alınmasının Konsey tarihinin “ en büyük çelişkisi” olacağını duyurmuştur. Bir önceki yıl şubat ayında Türkiye’yi muhatap kabul etmediğini resmen açıklayan Assamble’nin organlarında yeni bir karar tasarısının ele alındığı öğrenilmiştir. Türkiye’deki siyasal duruma ilişkin görüşlerin yer aldığı tasarıya göre ayrıca bir de değişiklik önergesi yer almaktadır. Bu değişiklik Türkiye’nin Avrupa Konseyi

Bakanlar Komitesi’ndeki oy hakkını kendiliğinden çekmesini öngörmektedir.⁶³⁸