Balkan Savaşları Öncesinde Osmanlı Devleti’nin Askerî Durumu ve Savaş için Yapılan Hazırlıklar

Balkan Savaşları öncesinde, Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu durum pek iç açıcı değildir. İktidar ve muhalefet arasında sürekli sorunlar yaşanmakta, yönetimdeki bu kargaşa ortamı orduya da yansımaktadır. Ordu içerisinde uzun zamandır süre gelen alaylı-mektepli çekişmesi devam etmektedir. Orduya kadar uzanan siyasî çekişmeler birlik ve beraberliği engellemiş, subayların siyasetle uğraşması sonucunda ise ordu, İttihatçı subaylar ve Halaskâr subaylar olmak üzere ikiye bölünmüştür. Bu bölünmeler subayların, vatan için omuz omuza çarpışmalarına bile engel olabilecek boyutlara ulaşmıştır159_{. Fethi Okyar ordunun bu durumu}

hakkında, “Hatırladıkça elem duymamak mümkün değildir. Savaş içinde öylesine

olaylar cereyan etti ki tüyler ürpertir. Bazı zabitlerin kalpaklarındaki şekil İttihatçılığını, bazılarınınki ise İtilafçılığını belirtiyordu. Kimler sokmuştu bu korkunç uçurumu ordunun içine… Kalbinde vatan muhabbeti ihtiraslarının üzerine çıkabilmiş hangi kişinin havsalası böylesine ihaneti alabilirdi?”160 _ifadelerinde bulunmuştur.

158 _{Salim Aydın, a.g.e., s. 218.} 159 _{İsmet Görgülü, a.g.e., s. 5.}

1912 yılı Temmuz ayında, Sırbistan, Karadağ ve Bulgaristan Osmanlı sınırında askerî yığınaklar oluştururken, Osmanlı Devlet adamları siyasî çatışmalar ile uğraştıkları için, Balkanlardaki kargaşa ortamına engel olabilmek adına hiçbir girişimde bulunmamışlardır. Hatta dönemin Hariciye Nazırı Noradunkyan Efendi’nin mecliste, Rusya’nın Balkanlardaki barış ortamı için garanti verdiğini belirten açıklaması ve ardından büyük devletlerin, savaş çıksa dahi statükonun değişmeyeceği yönündeki teminatlarından sonra, Ahmet Muhtar Paşa Hükümeti tarafından iyi niyet göstergesi olarak, savaşa hazır durumda olan iki ordudan 1908 girişli nizami erlerin terhis edilmesine ve bazı redif erlerinin ise izinli olarak gönderilmesine karar vererek, 120 tabur yani yaklaşık olarak 75.000 talimli asker için terhis kararı verilmiştir161_{. Ali Fuat Türkgeldi anılarında terhis kararını, Balkan}

Devletleri arasında yapılan ittifaklar ortaya çıkmaya başladığı zaman ve bölgedeki gergin ortam daha çok artınca devlet, ortamın sakinleşmesi için Rumeli’de bulunan fazla kuvvetlerin terhisini istemiş ve hükümette buna göz yumarak yüz yirmi tabur nizamiye askerîni terhis etme gafleti göstermiştir162, şeklinde ifade etmiştir. Ayrıca askerîn terhis kararı ile ilgili olarak Balkan Harbi literatüründe, Noradunkyan Efendi’den önce Hariciye Nazırı olan Asım Bey’in, kendisine gelen raporlara rağmen 15 Temmuz 1912 tarihinde yapmış olduğu meclis konuşmasında, “Balkanlardan

imanım kadar eminim” söyleminde bulunduğu ve bunun üzerine asker terhisinin

161 _{Ercan Uyanık-İrfan Davut Çam, “Balkan Savaşları’nda Osmanlı Devleti’nin Yenilgisinin}

Sebepleri: Neden Münhezim Olduk?”, 100. Yılında Balkan Savaşları (1912-1913) İhtilaflı Duruşlar, C. 1, Ankara 2014, s. 593. Ayrıca asker terhisi ile ilgili şunu da belirtmeliyiz ki, askerlerin normal terhis süreleri gecikmiş ve bu yüzden aralarında huzursuzluklar çıkmaya başlamıştır. Fakat Balkan devletlerinin, savaş için hazırlıklar yaptığı bir zamanda bunların farkına varılmayarak terhis kararının alınması büyük hata olmuştur. Genelkurmay’ın Balkan Harbi kitabında terhis kararı ile ilgili verilen bu bilgiler önemlidir: “1912 yılı Temmuz’unda İzmir’deki redifler süreleri çoktan dolduğu için terhis

edilmiştir. Eğer terhis edilmeselerdi topluca başkaldıracak ve ceza almadan yine terhis edileceklerdi”.

Fakat mevcut durum değerlendirilmeden yapılan bu terhisler, diğer ordular için kötü örnek olmuş ardından Çanakkale, Bursa, Bandırma Redifleri, bazı Nizamiye tümenlerinin ikmal erleri ve süreleri dolmuş olan muvazzaf askerler başkaldırarak terhis edilmiştir. Ardından bu terhisleri Rumeli yani Balkan orduları da izlemiştir. Kısa süre içerisinde ordunun maddi ve manevi gücü alt üst olmuştur. Bu son durum, sınır ordularının gücünü 1909-10-11 olmak üzere üç yıllık askerlerden oluşan bir hale getirmiştir. Bkz.: İbrahim Artuç, a.g.e., s. 108-190. Ayrıca terhislerle ilgili olarak Harbiye Nazırı Nazım Paşa, “üç seneden beri isyan çıkan bölgelere gönderilen askerler yorgun düşmüş, bunun

yanında askerlik sürelerini tamamladıkları için terhis edilmişlerdir. İtalya ile savaş içinde olduğumuz bir zamanda ordu içinde bir ayaklanma çıkmasına asla izin verilmeyeceği gibi, bu askerlerin terhis edilmemeleri içinde bir kanun bulunmamaktadır”, diye açıklama yapmıştır Bkz.: Ömer Seyfettin, a.g.e., s. 71.

yapılmaya başlandığı iddiası mevcuttur163_{. Ancak bu iddianın doğru olmadığı ortaya}

çıkmıştır. Şöyle ki, Asım Bey, bahsi geçen tarihte yapmış olduğu konuşmasında “…bu devletin âtisinden imanım kadar eminim” ifadelerini kullanarak, Osmanlılar birlik ve beraberlik içerisinde olup herkes üzerine düşen görevi, vatana karşı olan yükümlülüklerini hakkıyla yerine getirirse hiçbir düşmandan korkulmaması gerektiğini anlatmaya çalışmıştır164_{. Balkanlı müttefiklerin, çok geçmeden, 30 Eylül}

1912 tarihinde seferberliklerini ilan etmeleri üzerine, Osmanlı Devleti de 1 Ekim 1912 tarihinde seferberlik ilan etmiştir. Ahmed Muhtar Paşa Kabinesi, aylar öncesinden başlayan Balkan devletleri arasındaki birlik ve hazırlığı fark edemeyerek, seferberlik kararı için fazlasıyla gecikmiştir. Terhis kararının alınmasından kısa bir süre sonra ilan edilen seferberlik kararı üzerine, askere alımlar tekrar başlamış ve bu durum karmaşık bir hale sebebiyet vermiştir. Çünkü bir yandan kıtalar terhis edilirken diğer yandan yeni kıtalar silahaltına alınmaya başlayınca kadrolar değişmiş, subaylar ve askerler birbirlerini tanıyamamıştır165_{. Mahmut Muhtar Paşa bu durumu}

hatıratında, “süresi dolan askerlerin kısa zaman önce terhis edilmiş olmaları kötü bir

durum yaratmış, terhis olunan askerler daha yollarda iken geri çevrilerek birliklere dağıtılmış fakat kendi birliklerinden başka birliklere dağıtıldıkları için bu yeni çevrede yabancı kalmışlar ve kendilerinden tam anlamıyla faydalanılamamıştır”

163 _{H. Yıldırım Ağanoğlu, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Balkanların Makûs Talihi Göç, İstanbul 2013,}

s. 57.

164 _{Asım Bey’in 15 Temmuz 1912 tarihinde Meclis-i Mebusan’da yapmış olduğu konuşma şu}

şekildedir; “Sadrazam paşa genel olarak dâhiliyemiz ve hariciyemiz hakkında bilgi verdiler. Ben de

kabinemiz iş başına geldiği günden beri yaptığı işleri anlatacağım. Trablusgarp Savaşı ilan edildiğinde Avrupa’ya müracaatlar tesirsiz kalmış, düşman donanmasızlığımızdan istifade ederek Trablus’a asker dökmüş, dâhilde ve hariçte bir tereddüt, ümitsizlik hâkim olmuştur. Osmanlı Devleti tedbir aldı. İşte âlemin 15 günde başlayıp bitecek zannettiği savaş on aya yakındır devam ediyor. Osmanlı kanı dökülüyor. Bu harbi biz istemedik. Biz sebep olmadık. Hukukumuzu temin edinceye kadar silahımızı elimizden bırakmayacağız. Savaş devam ediyor. Söyleyeceklerim bu konu ile ilgilidir. Osmanlı hariciyesi on ay öncesine göre çok iyi durumdadır. Düşman karşısında olduğumuzu unutmasınlar şahsi ihtiraslara kapılmasınlar, düşmanın yıkamadığı şu mukaddes Osmanlılığı kendi elleriyle parçalamasınlar. Efendiler, Bu devletin âtisinden imanım kadar eminim, kan ve toprak kardeşi olan Osmanlılar müttefik, müttehidi bulundukça her ferd kendine tertip edilen vazife-i vataniye ihtimaiyesini gereği ifa ettikçe dünyada harici hiçbir düşmandan korkmamalıdır. Fakat dâhilde tefrika karşısında titremelidir”. Yukarıda da belirttiğimiz üzere Paşa bu konuşmasını

yaparken, tüm Osmanlı vatandaşlarının birlik ve beraberlik içerisinde olarak üzerlerine düşen görevleri yaptıkları sürece, devletin geleceğinden emin olduğunu ifade etmek istemiştir. Bkz.: Salim Aydın, “Balkan Savaşları ile ilgili Doğru Bilinen Yanlışlar”, 100. Yılında Balkan Savaşlar (1912-

1913) İhtilaflı Duruşlar, C. 1, Ankara 2014, s. 637.

şeklinde ifade etmiştir166_{. Ayrıca Balkan Savaşları başlamadan iki ay önce 35.000}

asker isyan bastırmak için Yemen’e, Selanik ve İstanbul’da bulunan bazı birlikler ise İtalyanların Oniki Ada’yı işgal etmeleri üzerine İzmir’e kaydırılmıştır167_.

Osmanlı devlet adamlarının ordu ve devleti bir tarafa bırakarak politika batağına saplanmış olmaları sebebiyle168_{, savaş öncesinde tutarlı bir siyaset}

belirlenememiş, bu durumun orduya yansıması sonucunda ise Balkanlardan gelebilecek olan bir saldırıya karşı, ordu için yeterli bir savunma planı oluşturulamamıştır. Başkomutan vekili ve Harbiye Nazırı Nazım Paşa’ya, seferberlik kararı ve savaşın ilanı arasında geçen süre içerisinde savaş hakkındaki fikirleri sorulduğunda, eğer savaşın ilanı on iki gün daha uzarsa hazırlığımızı tamamlarız ve sonucu lehimize olur, cevabı alınmıştır. Aradan on iki günden fazla zaman geçmesine rağmen sonuç aleyhimize olunca bu defa savaş planının hazır olup olmadığı sorulmuş, Mahmut Şevket Paşa zamanında yapılmış olan bir takım planları getirtip tetkik edeceğim, cevabı üzerine, savaş planının hala tetkik edilmediği anlaşılmıştır169. Bu sorular üzerine alınan cevaplar, durumun vahametini gözler önüne sermektedir.

Osmanlı Devleti, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra ordu içerisinde reform hareketlerine başlamıştır. Alman askerî uzmanlarının yardımı alınmış, başlarında Von der Goltz’un bulunduğu Alman subay heyeti eğitim amacı ile ülkeye gelmiştir. Ancak I. Balkan Savaşı başladığı sırada, ordu içerisinde yapılması planlanan bu yenilik hareketleri daha tamamlanamamıştır. Goltz, Türk ordusu ile ilgili Almanya’ya gönderdiği raporunda, orduda değerli bazı birliklerin olduğunu fakat onları yönetecek güçlü ve güvenilir önderler olmadığını, astların iyi niyetine bağlı olmayıp üstlerin otoritesine dayanan bir disiplin sağlanması için üç beş yıl gerekli olduğunu belirtmiştir170_.

166 _{Mahmut Muhtar, Balkan Harbi Üçüncü Kolordu’nun ve İkinci Doğu Ordusunun Muharebeleri,}

İstanbul 2006, s. 198.

167 _{İbrahim Artuç, a.g.e., s. 109.}

168 _{Ercan Uyanık-İrfan Davut Çam, a.g.m., s. 593.} 169 _{Ali Fuat Türkgeldi, a.g.e., s. 60.}

Osmanlı Devleti askerî açıdan yeterli ve hazır bir halde olmadığından dolayı savaşı geciktirmek istemiş, bu süre zarfında ise askerî hazırlıklarını tamamlayabileceğini düşünmüştür. Fakat 1 Ekim 1912 tarihinde ilan edilen seferberliğin ardından çok kısa bir süre sonra, 8 Ekim 1912 tarihinde Karadağ, Osmanlı Devleti’ne savaş ilan ederek İşkodra’ya taarruza başlamıştır. 16 Ekim 1912 tarihinde ise Osmanlı Devleti Balkan devletlerine savaş ilan etmiştir. Bu kadar kısa süre içerisinde ise seferberlik tamamlanamamıştır.

Osmanlı seferberliği zor şartlar altında ve çok ağır bir şekilde ilerlemiştir. Arnavutluk, Suriye, Yemen isyanları, devleti maddi olarak yıpratmış, ekonomik durumun kötü olması sebebiyle de, ordu için gerekli olan araç, gereç, silah gibi ihtiyaçların temini zorlaşmıştır. Ordunun ulaştırma imkânı da kısıtlı olmuştur. Karayollarının durumu ise kötü bir haldedir. Savaş sırasında, top arabaları İstanbul- Edirne arasındaki yolda çamura saplanmış ve mühimmat açısından fazlaca zarara uğranılmıştır. Ordunun taşıt aracı yoktur ve ulaşım at, eşek, öküz, deve gibi canlı hayvanlar ile yapılmıştır. Demiryolu ise Anadolu’dan İstanbul’a, İstanbul’dan Selanik ve Manastır’a doğru uzanmıştır. Ege Denizi, Yunan donanmasının hâkimiyeti yüzünden kullanılamamış, Türk deniz ulaştırmasına kapanmıştır171_.

Denizyolu ulaşımının kullanışsızlığını, demiryolu ulaşımı az da olsa telafi ederken, gayrimüslim demiryolu çalışanlarının, güvensizlikten dolayı işlerine son verilmesinin ardından demiryolu ulaşımında ve buna bağlı olarak, cepheye yapılacak olan sevkiyatta sorunlar yaşanmıştır. Çünkü demiryollarını kullanacak eğitim ve tecrübeye sahip kimse bulunamamıştır. Ayrıca Osmanlı topraklarının geniş bir alana yayılmış olmasından dolayı nüfusu da dağınıktır ve bu durum, asker sevkiyatı yapılırken sorunlar yaşanmasının nedenleri arasında olmuştur.

Ordunun lojistik desteği için oluşturulan menzil teşkilatı beklentileri karşılayamamış, savaş başlamadan önce menzil noktaları ve hatları planlanmış olmasına rağmen uygulanamamıştır. Barış zamanında yapılması gereken hazırlıklar seferberlik ve savaşın ilanından sonraya bırakılmış, bu kısa seferberlik süresinde,

171 _{Ali Bal, “Balkan Harbi’nde Türk Ordusu’nun Lojistik Durumu”, XIV. Yüzyıldan Günümüze}

Balkanlar ve Balkan Tarihi On Dördüncü Askerî Tarih Kongresi Bildirileri, C. II, Ankara 2014, s.

sınırlı demiryolu ve kapalı denizyolu ile mühimmat, silah, araç, gereç ikmali yapılamamış, ambarlar doldurulamamıştır. Ordu için yeterli giyecek de sağlanamamış, birliklerin elinde ancak barış zamanlarında yeterli olacak miktarda giyecek ve donatım bulunduğu için depolarda bulunanlar ihtiyacı karşılayacak sayıda olamamıştır172_.

Savaş için silah, araç-gereç bir yana, orduyu doyurabilmek amacıyla erzak bulmak dahi büyük sorun olmuştur. Askerlerin ve hatta kumandanların aç kalması, ordunun moralini de olumsuz yönde etkilemiştir. Doğu Ordusu Kumandanı Abdullah Paşa’nın bu konuyla alakalı olarak daha savaşın başında Başkomutanlık Vekâleti’ne çektiği telgrafta ifade ettikleri önemlidir. Paşa, böyle giderse ordunun düşmandan değil, açlık yüzünden felakete uğrayacağını belirtmiştir173_.

Bir savaşın istihbaratsız kazanılması pek mümkün değilken, Osmanlı ordusunun askerî istihbarat ağı da iyi durumda değildir. Haberleşme araçlarını kullanabilecek kişiler yetiştirilemediği için savaş esnasında telgraf ile haberleşme durmuştur. Savaş boyunca kumandanlar cephe hatlarında bulunan birliklerle bile günlerce irtibat kuramamışlardır174_{. İstihbarat açısından yetersiz kalan ordunun keşif}

kolları önemli bilgiler elde edemeyince, düşman ordusunun durumuyla ilgili yeterli bilgilere sahip olunamamıştır175_{. Bu duruma örnek olarak Harbiye Nazırı Nazım}

Paşa’nın birliklerine gitmek için ayrılan subaylara yaptığı konuşması önemlidir. Paşa, Bulgar ordusunun seferberlik durumu hakkında bilgi sahibi olamadığı için askerlerine, “Merasim elbiselerinizi yanınıza almayı unutmayın, çünkü iki ay sonra

Sofya’ya girerken bunlara ihtiyacınız olacak” diyebilmiştir176_.

Savaşta Doğu Ordusu Kumandanı olarak görev alan Abdullah Paşa, seferberlik ilanından kısa bir süre sonra, saraya gitmiş ve Sultan ile yaptığı görüşme esnasında ordunun vaziyetinden detaylı bir şekilde bahsettikten sonra savaşa izin

172 _{Ali Bal, a.g.m., s. 486-501.}

173 _{Telgrafın tamamı için Bkz.: 1328 Balkan Harbi’nde Şark Ordusu Kumandanı Abdullah Paşa’nın}

Balkan Harbi Hâtırâtı, Yay. Haz. Tahsin Yıldırım-İbrahim Öztürkçü, İstanbul 2012, s. 165-166.

174 _{1328 Balkan Harbi’nde Şark Ordusu Kumandanı Abdullah Paşa’nın Balkan Harbi Hâtırâtı, s. 61-}

62.

175 _{Tümgeneral Hüsnü Ersü, Balkan Savaşı’nda Şarköy Çıkarması ve Bolayır Muharebeleri, Yay.}

Haz. Ahmet Tetik- Çiğdem Aksu, Ankara 2006, s. VI.

verilmemesi hususundaki fikrini belirtmiştir. Savaş kararının alındığı gün yapılan hükümet toplantısında ise, “Balkan hükümetleri arasından sadece Bulgaristan’la bile

yapılacak olan savaşı kazanabilecek orduya sahip olmadığımızı ve ordumuzun perişan halini birkaç sözle belirttim. Eğer ordumuz düşmanı Çatalca’da durdurabilirse, bunun büyük bir başarı sayılacağını arz ettim” şeklindeki

konuşmasına, hatıratında yer vermiştir177_.

Vardar Ordusu Kumandanı Zeki Paşa da hatıratında, Osmanlı ordusunun ruh halinin iyi olmadığını, heves ve harp kabiliyetinin yetersiz olduğunu ayrıca pek çok subayın savaşın çıkmayacağı fikrini taşıdığını belirtmiştir. Ayrıca ordunun seferberlikle uğraştığı sırada, Anadolu’dan’ Rumeli’ye gönderilmek üzere silahaltına alınmış olan ihtiyat erlerinin trenlere zorla bindirilip isyan belirtileri gösterdiğini ve Balkan Savaşları’na, böyle uygun olmayan askerî durum ve kötü bir psikoloji ile girdiğimizi ifade etmiştir178 _.

Osmanlı Devleti’nin askerlik işleri 15 Aralık 1886 tarihinde çıkarılan kanuna göre yürütülmüş, Meşrutiyetle beraber zamanın ihtiyaçlarına göre yeniden düzenlenmesi amacıyla çalışmalar yapılmış ancak bu çalışmalar tamamlanamadığı için, Balkan Savaşları’na eski kanun uygulanarak girilmiştir. Bu dönemde askerlik süresi 20 yıl olan Osmanlı Kara Ordusu üç kısımdan oluşmuştur:

1) Nizamiye: Devletin daimi ordusunu meydana getiren en genç ve düzenli