Balkan gazetesi, bazı meseleler hakkında “Açık Mektup”lar yayınlayarak ilgili
meselede dikkat edilmesi gerekenlere ve meselenin çözümüne dair bakıĢ açısını okuyucuları ve muhataplarının dikkatine sunmaktadır. Örneğin Ethem Ruhi Bey; hakkında mahalli hükümete Ģikâyetler gitmeye baĢlayınca, kendi imzasıyla bir “Açık Mektup” yazmıĢ ve kendisi hakkındaki Ģikâyetleri eleĢtirmiĢtir. Ruhi Bey‟in “Açık Mektup”u Ģu Ģekildedir:
“Muhterem Kaarilerim!
Bundan üç sene evvel Ġsviçre‟yi terk ile, bin minnet ve meĢakkatle Bulgaristan‟a gelmekten, hükümet-i seniyyenin verdiği memuriyeti ve maaĢı kendi kendime terk ile Filibe‟de ihtiyar-ı ikamet etmekten ve evladüiyala karıĢmaktan muradım ne olduğunu, milliyetime, milletimin selametine taalluk eden amal-i vicdaniyemi Ģu bir senelik neĢriyat-ı acizanem bir dereceye kadar göstermiĢtir.
Ben Filibe‟de tesis etmiĢ olduğum matbaa-i âcizi ile hem namuskarane ekmeğimi kazanıyor, hem de alâ kadr‟il-istitâa milletime hizmet yolunda bulunuyordum.
Birkaç günden beri anlayamadığımız bir sebebe mebni hükümet-i mahalliye tarafından hakkımda birtakım takibat ve tas‟ibat gösterilmeye baĢlandı. Nihayet evvelki gün Bulgaristan hududundan çıkmaklığım için Gradi(?) Naçalnik minister tarafından verilen emr-i Ģifahiyi tebliğ eyledi.
Biz bu sırrı henüz layıkıyla keĢf ve takdir edemedik. Yalnız Ģunu anlayabildik ki Balkan gazetesi muharririnin suçu hukuk-ı islamı müdafaaya çalıĢmak istedikçe birtakım Yezid dinli Müslümanlarımızın hükümet-i mahalliyeye yani Minister (?) aleyhimizde verdikleri „Ethem Ruhi ileri varıyor, gözünüzü açın gibi‟ bir Müslümana
526 Balkan, 19 Haziran 1323/2 Temmuz 1907, Nr: 207, s. 1-2; Ethem Ruhi, “Filibe Müftüsü Faik Efendi‟nin Nazar-ı Dikkatine”, Balkan, 17 TeĢrinisani 1325/30 Kasım 1909, Nr: 907, s. 2-3; Ethem Ruhi, “Filibe Müftüsü Faik Efendi‟nin Nazar-ı Dikkatine 2”, Balkan, 18 TeĢrinisani 1325/1 Aralık 1909, Nr: 908, s. 2; Ethem Ruhi, “Filibe Müftüsü Faik Efendi‟nin Nazar-ı Dikkatine 2”, Balkan, 19 TeĢrinisani 1325/2 Aralık 1909, Nr: 909, s. 2.
değil dinsiz, mezhepsiz, milletsiz alçaklara yakıĢmayacak jurnalleriyle münafıklıkları olmuĢtur.
Ben Ģahsen bu meselede bir Ģey gaip etmiĢ olmam. Evladüiyaldan ayrılmak, gurbette sürünmek, vatanım, dinim, milletim için her belaya katlanmak vicdanımın en mukaddes emelidir. Arada gaip olan, mahvolan bir Ģey varsa o da zavallı Ġslam milletinin hukukudur. Bundan da baht nâ-saz millet Ģerm-sâr olsun527.” Bu Açık Mektup, Ethem Ruhi‟nin bölge Müslümanlarının hak ve hukuklarını müdafaa iddiasında olduğunun açık göstergesidir. Ayrıca kendisi hakkında bazı Müslümanların kim ve garaz ile hareket ettikleri burada ifade edilmektedir.
Balkan gazetesinde yayınlanan “Açık Mektup”larda zaman zaman müftülüğe
yönelik serzeniĢlerin olduğu da görülmektedir. Örneğin “Varna Müftüsü Hacı Ömer Efendi‟ye” baĢlıklı bir “Açık Mektup” ile toplanan beĢ yüz liranın arta kalanının kız ibtidai mektebine aktarılması istenmektedir. Bu mektupta Ģöyle denilmektedir:
“Bundan takriben iki ay mukaddem bir hususa sarf olunmak üzere hamiyetperveran ahali tarafından bir mecliste beĢ yüz frank iane toplanmıĢtı. Bu akçeden otuz frank kadar bir meblağ sarf olunarak kalanı nezdinizde hıfz olundu idi. Bu paranın ya sahiplerine iadesi veyahut kız ibtidaiyesinde el iĢi öğrenen talebatın masarifine karĢılık olmak üzere hamiyetperveranın eliyle encümene itası zat-ı fazılanelerinden istid‟a edildiği halde o vakitten bu ana değin iĢi sürüncemede bırakmanıza asla mana veremiyoruz. Herhalde bu meselenin hitamını rica ederiz.
Ġleride daha sorulacak Ģeylerimiz var ise de Ģimdilik icraatınıza intizaren ihtiyar-ı sükût edilecektir528.”
Ethem Ruhi Bey‟in tutuklanması dolayısıyla da gazetede açık mektuplar yayımlandığı olmuĢtur. Örneğin Rıfat Celal imzalı bir “Açık Mektup”ta, Ethem Ruhi Bey‟in tutuklanması eleĢtirilmekte, altı yüz bin inleyen Müslümana tercümanlık yapmaktan baĢka ne günahı olduğu sorgulanmaktadır. Ethem Ruhi Bey‟in serbest bırakılması istenmekte, bu iĢin demokratlığın bir gereği olduğu vurgulanmaktadır. Rıfat Celal imzalı mektup Ģu Ģekildedir:
“Reis-i Nüzzar Gospodin Malinof‟a CisrmustafapaĢa‟dan yazılıyor: Ey demokrat Bulgaryanın reis-i nüzzarı!
527 Ethem Ruhi, “Açık Mektup”, Balkan, 2 Kânunuevvel 1322/15 Aralık 1906, Nr: 111, s. 1. 528 Balkan, 15 Haziran 1323/28 Haziran 1907, Nr: 205, s. 3-4.
ĠĢgal eylemekte bulunduğunuz mevki-i mühimmi göz önüne getirerek size karĢı felsefe-i milliyet sahifeleri doldurmaya psikolojik misaller iradına lüzum görmeyerek alelade hitap etmek istiyorum. Zira hâkimiyet-i milliyeye malik bir heyet-i içtimaiyenin reis-i nüzzarı sıfatıyla o Ģeyleri bizden daha ala bildiğinize eminim. Müslim Osmanlılar istibdadın pençe-i hevelnakın da leĢkeriyiz. Tazallüm olmaktan çekindikleri zamanda ufk-i siyasinizden ve zannolunan teneddübad bîh- efken uhuvvet-i Osmanlı Bulgarlarını yalçın kayalıkları, hayabanları mesken ettirdiğiniz fasih, belîg hutabânızın önüne sürüklüyor ve orada Osmanlı toprağının ağuĢ-ı iltifatında öz evlat gibi büyümeye Ģayan olan bütün bir ketibe-i beĢeriye telkinatı ile vatandaĢlarının ocaklarını bi-çare, masum, zevce ve sabilerinin hun-ı Ģahadetiyle söndürüyor ve vatanın nan ve nimetine karĢı izhar-ı küfr eden o ervah-ı kanun-ı müstebit belde-dar ağacından indiriyor ve üç beĢ günlük bir tevkiften sonra afv olundunuz!!! Diyordu. Siz de maraz-ı milliyeti tahriĢ ve teĢdit için zehrabe-i fesat ile sermest ettirerek kan deryaları akıttıran canilerin suhuletle kurtulmalarını bütün samimiyet-i vicdaniyenizle tebrik ederek gülüyordunuz. Bizler boynu bükük yetimler gibi yaĢ döküyorduk. En küçük bir hareketimizi Avrupa‟nın nazarına Gaskonyalılara mahsus mübalağatla arz ediyordunuz.
Ġstibdadın muzallem, barit bulutları altında donmuĢ vücutlarımız biz hürriyetten nasibe-i çin-i hararet olur olmaz ana rahminde telef edilen sabilerin, beyaz sakalları alûde-i hun-ı Ģehadet olarak sırıklara dikilen ihtiyar kafalarının açılmadan sonra na-baliğ bikrlerin, matemini Osmanlılığa cusban bir fedakârlıkla unutarak komĢularımız diye boynunuza sarıldık. Ecdadımızın metin ahlaklı evlatları olduğumuzu ispat ettik! Fakat heyhat! Mahir aktörler gibi alnımıza kondurduğunuz buselerin Havariyundan Yuda‟nın Hazret-i Mesih‟in ruhsar-ı nebevisine kondurduğu buse garip kabilinden imiĢ! Bunu inkâr edemezsiniz! Zira memleketinizde beĢikten, mektepten mezardan mahrum kalmıĢ 600.000 Müslümanın enin-i istimdadına tercüman olmak isteyen biçare Ruhi‟ye reva görülen mezalim meydanda!
Vatanın selameti uğrunda an Ģebabını zindan zindana atılarak soldurmuĢ sonra vatanınıza sığınmıĢ garip Ruhi‟nin üzerine hücumdan ne lezzet alınıyor?
Acaba pençe-i tahakkümünüzde zebun kalan o biçare Müslümanlar sizin gibi insan değil mi? Yoksa onların içtiği süt kara mıdır? Size koyunlar gibi itaatten baĢka ne kabahatleri var?
Ey Gospodin demokratlar! Eğer demokratlığınız göğsünüzdeki, sırmaların niĢanların ĢaĢasından ibaretse:
Libas-ı nev-be-nevbe ey olan alâyiĢe mâil
Kemalinden haber ver kimse senden ihtiĢam almaz diyelim529.”
Balkan gazetesinde yayımlanan “Açık Mektup”lardan biri de “Sobranya‟da
Müslüman Mebuslarımıza! Açık Mektup” baĢlığını taĢımaktadır. Maarif Nizamnamesinin ele alındığı ve bazı tavsiyelerin yer aldığı bu mektupta, mebusların cesaretli olmaları tavsiye edilmekte ve mektubun bir kısmında Ģöyle denilmektedir:
“Muhterem mebuslar!
Sobranya‟da hem hepiniz dilsiz ve kimsesiz değilsiniz. Arkanızda intihap eden Müslümanlar ve içinizde ecnebi gazetelere bi‟l-mecburiye halimizden beyan-ı memnuniyet eden dilliler var! Olmaz mı ki toplanıp dil bilenlerinize istirahatımıza, mekteplerimize bakılmak için bir kâğıt olsun meramınızı yazdırıp devr-i istibdatta sizin birinizde paĢa olan mebuslar gibi Sobranya ortasında okutturasınız?
Yaranlar!
Bulgar arkadaĢlarınızdan ürenk alarak hakkımızı Sobranya ortasında isteyiniz dertlerimiz anlaĢılsın. Ta ki Gospodin Ministerler düĢünsün…530”
Balkan gazetesindeki açık mektuplardan biri de vatan sevgisi üzerinedir ve
“Üsküp Ahalisine Açık Mektup” baĢlıklı yazıda Girit üzerinden vatan sevgisine kat‟i vurgu yapılmaktadır. Vatanın anadan daha Ģefkatli olduğu edebî bir lisanla okuyucuya Gilanlı Ali Rıza tarafından aktarılmakta ve bu önemli mektubun bazı kısımlarında Ģöyle denilmektedir:
“Vatan pek mukaddestir. Onun için çalıĢmak icap ederse birimiz kalmayıncaya değin ölmek en büyük Ģereftir. Vatan hissiyle mütehassis olmayan bir insanın cemadatından farkı olamaz. Vatan bize validemizden daha Ģefkatlidir. Bir „ana‟ kucağında seve seve büyüttüğü oğlunun vefatında ağlıyor. Fakat kucağından atıyor. Vatan ise evladını vefatından sonra da aguĢuna alıp muhafaza ediyor.
529 Rıfat Celal, “Açık Mektup”, Balkan, 12 Mart 1325/25 Mart 1909, Nr: 697, s. 2.
530 Rusçuklu Mehmet Hasan, “Sobranya‟da Müslüman Mebuslarımıza! Açık Mektup”, Balkan, 13 Kânunusani 1324/26 Ocak 1909, Nr: 648, s. 3.
O mukaddes valide bize böyle müĢfik olunca fazilet odur ki onu imar etmek terakki ettirmek eyadi-i düĢmandan sıyanet etmektir. Girit o garip ve bikes cezire mehabet-i ecdat ile Cenevizlilerden istirdat edilinceye değin ne kadar cesur kahramanlar feda edildi. Ne kadar hanümanlar söndü. Nice yetimler, babasız, analar evlatsız kaldı. Onu yazmak, söylemek, insana hüzn getirir…
Anadolu ve Rumeli‟nin en hücra köĢelerinde “ya Girit, ya Ölüm, Girit kanla verilir” avazeleri asumane çıkarken gariptir ki bu yolda bir mitingin yapılmasına vicdanınız sizi sevk etmez mi?...
Babalarınız, dedeleriniz, vatanın ala-yı Ģanı için Eflak ve Boğdan içerilerine Viyana surlarına, Afrika çöllerine gidip kan döktüler. Siz Ģanlı ecdadınızın eserine niçin iktifa etmek istemiyorsunuz, görmüyor musunuz Avrupa bir gün baĢımızdan fesimizi, sonra ceketimizi bir gün de pantolonumuzu alıp bizi çıplak bırakacak, bir gün gelecek baĢınızı taĢa kakacağız fakat “ba‟de‟l-harabü‟l-Basra” piĢman olmak faidesizdir… Her Ģeyi hükümetten beklemeyiniz. Hissiyat-ı milliye saik olmalıdır. Edib-i azam Namık Kemal Bey‟in
Ağlamaz mı bakıp ahval-i periĢanımıza Dil ve can ile seven devletini milletini Nasıl ah etmeyelim memleketin hâline kim Netice-i zamandır çekiyor sadr u fuat illetini
NeĢidesini söylemekten kendimi alamıyorum. Veyl bizim gibi evlad-ı vatana…531”
Görüldüğü üzere Ethem Ruhi Bey idaresindeki Balkan gazetesi, hem okur mektuplarına hem de Açık Mektuplara sıklıkla yer vermiĢtir. Bu okur mektupları üzerinden Filibe ve çevresindeki bölge Müslümanlarının problemleri gazete aracılığıyla dile getirilmiĢtir532
.
531 Gilanlı Ali Rıza, “Üsküp Ahalisine Açık Mektup”, Balkan, 12 Ağustos 1325/25 Ağustos 1909, Nr: 825, s. 2-3.
532 Balkan gazetesinin 1906-1908 yılı sayıları ıĢığında okur mektupları hakkında bir değerlendirme için bkz. Levent Düzcü, “Balkan Gazetesinin Yazar ve Okur KöĢesinden Bulgaristan Türklerinin Sorunları (1906-1908)”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 4/5, s. 33-81.
SONUÇ
1877-1878 Osmanlı-Rus SavaĢı sonrasında Berlin AntlaĢması ile ortaya çıkan Bulgaristan Emareti ve ġarki Rumeli Vilayeti bölgenin Osmanlı‟dan kopuĢ sürecini de baĢlatan önemli bir etken olmuĢtur. Bulgaristan, emaret olduktan sonra 1885‟te Doğu Rumeli‟yi ilhak etmiĢ, bağımsız Bulgaristan için çalıĢmalar gerçekleĢtirmiĢtir. Bulgaristan Emareti içerisinde Doğru Rumeli‟de Filibe merkezli Ethem Ruhi Bey‟in sahipliğinde 1906 yılından itibaren Rumeli gazetesinin eki olarak Balkan gazetesi çıkarılmıĢtır. Daha sonra Ethem Ruhi Bey, ilmî yayınlar yapan Rumeli gazetesini kapatmıĢ, Balkan gazetesi ile yayın hayatına devam etmiĢtir. Ġlk sayısı 22 Temmuz 1906‟da çıkan gazetenin sahibi Ethem Ruhi Bey, öncesinden itibaren Jön Türk hareketi içerisinde yer almıĢ, meĢrutiyet idaresini savunan bir kiĢiliktir.
II. Abdülhamit döneminde büyük bir eğitim hamlesi yapılmıĢ, pek çok okul açılmıĢ ve bu okullarda modern eğitim verilmesine çalıĢılmıĢtır. Eğitim üzerinde ciddiyetle duran II. Abdülhamit‟in açmıĢ olduğu okullarda tahsil gören talebeler, batının ciddi tesirinin sonucu olarak “özgürlük” gibi kavramları öne çıkarmak suretiyle Abdülhamit idaresine karĢı olmuĢlardır. Nitekim Avrupai bir tarzı benimsemiĢ olan Jön Türkler, tahtan indirilmesini zorunlu gördükleri Abdülhamit‟e karĢı her cenah ile rahatlıkla iĢbirliği içerisine girmiĢlerdir. Bu iĢbirliği “Abdülhamit gitsin de ne olursa olsun” denilebilecek düzeye dahi varmıĢtır. Abdülhamit karĢıtlığıyla öne çıkan Jön Türkler içerisinde Ethem Ruhi Bey de bulunmaktadır. Abdülhamit karĢıtı olduğu için Trablusgarp‟a sürgün edilmiĢ, oradan Avrupa‟ya geçmiĢ ve Osmanlı gazetesinde çalıĢmıĢtır.
Jön Türk hareketi içerisinde yer almıĢ olan Ethem Ruhi Bey‟in Filibe‟de çıkardığı Balkan gazetesi de II. Abdülhamit‟e karĢı olmuĢ ve meĢrutiyet idaresini savunan yayınlar yapmıĢtır. Ethem Ruhi Bey, meĢrutiyet idaresinin, Bulgaristan ve Makedonya bölgesinin de Osmanlı‟ya bağlı olarak kalmasına katkı sağlayacağını düĢünmüĢtür. Rusya ve Ġran‟da meĢrutiyet idaresine geçilmesi hakkında yayınlar yaparak Osmanlı‟da da bir an evvel meĢrutiyete geçilmesini istemiĢ, bir yönüyle Osmanlı‟ya Ġran meĢrutiyeti örnek gösterilmiĢ ve halk meĢrutiyete özendirilmeye çalıĢılmıĢtır. Balkan gazetesi meĢrutiyet fikrini bu Ģekliyle de iĢlemeye çalıĢmıĢtır.
Gazetenin amacı bölge haberleri hususunda Filibe ahalisini bilgilendirmek olmuĢtur. Balkan gazetesi, tezde de görüldüğü üzere Osmanlı, Bulgaristan ve Balkanların tüm meseleleriyle ilgili olmaya çalıĢmıĢtır. Makedonya ve Girit meselesini yoğun bir Ģekilde ele almıĢ, bu bölgelerdeki Osmanlı aleyhine faaliyetleri Ģiddetle eleĢtirmiĢtir. 23 Temmuz 1908‟de Osmanlı Devleti‟nde II. MeĢrutiyet ilan edilmiĢtir. Bu ilan, Ethem Ruhi Bey ve gazetesi tarafından memnuniyet verici bir geliĢme olarak değerlendirilmiĢtir. Ethem Ruhi Bey meĢrutiyetin gerçekten sorunları çözeceğini düĢünmekteydi. Ancak meĢrutiyetin ilanı sonrasında Osmanlı açısından bir dizi istenmeyen hadise baĢ gösterdi. 5 Ekim 1908‟de Avusturya, Bosna Hersek‟i topraklarına kattığını duyurdu. Aynı gün Bulgaristan Emareti de bağımsızlığını ilan etti. Akabinde Girit Meclisi Yunanistan‟a katıldığını bildirdi. Bütün etnik ve dini unsurların Osmanlı‟ya bağlılığını pekiĢtireceği düĢünülen meĢrutiyet devrinde bu hamlelerin oluĢu Osmanlı‟da Ģok etkisi yapmıĢtır. Bu süreçte Balkan gazetesi, Osmanlı Devleti ile Bulgaristan arasında bir çatıĢma çıkmaması, anlaĢma sağlanması için arabuluculuk çerçevesinde bir yayın politikası takip etmiĢtir. Biraz da Bulgaristan‟ın bağımsız olduğu bir süreçte Müslüman Türk halkını müdafaa içgüdüsüyle böyle bir siyaset takip etmiĢtir.
Ethem Ruhi Bey ve Balkan gazetesi Bulgaristan‟da yaĢayan Müslüman Türklerin haklarının savunulması konusunda büyük çaba göstermiĢtir. Bu çalıĢmalar yüzünden bazen Bulgaristan hükümetinin hıĢmına uğranılmıĢ, gazetenin sahibi ve baĢyazarı Ethem Ruhi Bey hapislere de düĢmüĢtür. Ethem Ruhi Bey hapislere düĢse de Balkan gazetesi Müslüman Türklerin sesi olmaya, onların hak ve hukuklarını müdafaa etmeye devam etmiĢtir. Hatta Ethem Ruhi Bey hapiste iken bile Balkan gazetesine yazı yazmıĢ ve yer yer gazetede yazısı çıkmıĢtır. Balkan gazetesi, baĢyazarı hapsedilse de Osmanlı-Bulgar iliĢkilerinin sağlıklı bir Ģekilde yürümesine katkı sağlamaya çalıĢmıĢtır. Ġki tarafın birbirine Ģiddetli karĢıt olmasının Bulgaristan Müslümanları açısından faydalı olmayacağını düĢünmüĢ, gerek Osmanlı gerekse Bulgar makamlarını devamlı olarak itidale davet etmiĢtir. Ethem Ruhi Bey‟in gazetesinde üzerinde önemli durulan konulardan biri eğitimdir. Eğitim olmadan bölge Müslümanlarının kalkınmasının mümkün olmayacağına kesin olarak
inanılmaktadır. Bu çerçevede kız çocuklarının okutulması ve diğer konularda sıkça yayınlar yapılmıĢtır.
Balkan gazetesinde Bulgaristan Müslümanlarının dini hayatları çerçevesindeki
yayınlara da özel önem verilmiĢtir. Gazete, Bulgaristan‟daki müftü ve baĢmüftü seçimleriyle ciddi ciddi ilgilenmiĢtir. Örneğin Filibe‟ye tartıĢmalı bir Ģekilde müftü seçilen ġükrü Efendi‟ye Ģiddetle karĢı çıkmıĢ, ġükrü Efendi‟nin görevden azledilmesi sonrasında Süleyman Faik Efendi‟nin yerine müftü seçilmesini güzel bir geliĢme olarak görmüĢtür. Lakin bir süre sonra Süleyman Faik Efendi‟nin de Ģiddetle tenkit edildiği görülmektedir. Balkan gazetesi müftülerin çıkar ve menfaatleri çerçevesinde hareket etmelerini Ģiddetle eleĢtirmektedir. Gazete, müftülerin, hak, hukuk ve Ģeriat çerçevesinde hareket etmelerini beklemektedir.
Balkan gazetesinde Bulgaristan Müslümanlarının sorunları ile ilgili olunurken
onların düĢüncelerine de değer verilmiĢ, Bulgaristan Müslümanları tarafından gazete idaresine gönderilen pek çok mektup, idare tarafından gazetede yayımlanmıĢtır. Bu mektuplarda eğitimden sosyal hayata pek çok konuda halkın düĢüncesi, önerileri ve diğer hususlar ele alınmıĢtır.
Gazetenin sıkça yayın yaptığı ve önem verdiği önemli bir konu da Sultan Mehmet ReĢat‟ın Rumeli seyahatidir. Sultan Mehmet ReĢat, Haziran 1911‟de Rumeli‟ye bir seyahat gerçekleĢtirmiĢ ve bu seyahat bölgedeki Arnavut isyanının yatıĢmasına, Makedonya‟daki problemlerin geçici de olsa sükûtuna katkı sağlamıĢtır. Ethem Ruhi Bey gazetedeki yazılarında bu ziyaretten duyduğu memnuniyeti her fırsatta dile getirilmiĢtir.
Balkan gazetesinin 22 Temmuz 1906‟dan 22 Ağustos 1911 tarihine kadarki
dönemde –küçük eksikliklerle birlikte- 1424 sayısı tez çalıĢmasında ele alınmıĢtır.
Balkan gazetesinin incelenen sayıları, Ethem Ruhi Bey‟in ve gazetenin, Bulgaristan
Müslüman Türklerinin sorunları ile yakından ilgilendiğini açıkça ortaya koymaktadır. Ġncelenen sayılar, gazetenin, Doğu Rumeli ve bütün Bulgaristan Türklerinin sesi olduğunu göstermektedir.
BĠBLĠYOGRAFYA ArĢiv Kaynakları*
Türkiye Cumhuriyeti CumhurbaĢkanlığı Devlet ArĢivleri BaĢkanlığı Osmanlı ArĢivi Kısmı (BOA)
BOA., Sadaret, Bulgaristan Evrakı. (A. MTZ. (04)) BOA., Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT.). BOA., Hariciye Nezareti, Paris Sefareti. (HR. SFR. (04).
BOA., Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Evrak Odası (DH. EUM. VRK.).
BOA., Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Tahrirat Kalemi
Belgeleri (DH. EUM. THR.).
BOA., Dâhiliye Nezareti ġifre Kalemi (DH. ŞFR.). BOA., Dâhiliye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (DH. SYS.).
BOA., Hariciye Nezareti Ġstanbul Murahhaslığı (HR. İM.).
Gazeteler**
Akşam (14 Temmuz 1949-15 Temmuz 1949).
Balkan (9 Temmuz 1325/22 Temmuz 1906 - 9 Ağustos 1327/22 Ağustos 1911, Nr:
1-1424).
Cumhuriyet (14 Temmuz 1949-16 Temmuz 1949).
Rumeli (25 TeĢrinisani 1321/8 Aralık 1905 - 21 Temmuz 1322/3 Ağustos 1906, Nr:
1-31).
Sırat-ı Müstakim (4 Kânunusani 1325/17 Ocak 1910-1 Nisan 1325/14 Nisan 1910, c.
3, Nr: 76-c. 4, Nr: 84).
Volkan (16 Mart 1325/29 Mart 1909, Nr: 88).
Yeni Sabah (14 Temmuz 1949-15 Temmuz 1949).
* ArĢiv Belgelerinin numaraları dipnotlarda gösterilmiĢtir.
Kitaplar
ADIYEKE,AyĢe Nukhet ve Nuri Adıyeke, Fethinden Kaybına Girit, Babıali Kültür Yayıncılık, 2. bs., Ġstanbul 2007.
ALĠ FAHRĠ, Emel Yolunda, MüĢterekü‟l-menfaa Osmanlı ġirketi Matbaası, Ġstanbul 1328.
ARAP ĠZZET PAġA, Abdülhamid‟in Kara Kutusu Arap Ġzzet Holo PaĢa‟nın Günlükleri, I. Cilt-Metin, Türkiye ĠĢ Bankası Yay., 1. Bs., Ġstanbul 2019. ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Alfa Yay., Ġstanbul 2007. AYDIN, Mahir, Şarkî Rumeli Vilâyeti, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1992. BALKAN, Ethem Ruhi, Canlı Tarihler: Ethem Ruhi Balkan Hatıraları, Türkiye
Yayınevi, Ġstanbul 1947.
__________, İbrahim Hakkı Konyalı ve Eserleri, Kültür Matbaası, Ġstanbul 1941. __________, ġehit Evlatları, Filibe, 1329.
__________, Mısır’da Sancak Gazetesi Müdürü Ahmed Saip Bey’e, t.y.
__________, Bulgaristan’daki Osmanlıların Ah ve Figanı, NeĢr., Hüseyin Sami, Filibe, 1324.
DUMAN, Hasan, Osmanlı-Türk Süreli Yayınları ve Gazeteleri, C. I-II, Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı Yay., Ankara 2000.
EMECEN, Feridun M., Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi
(1300-1600), Türkiye ĠĢ Bankası Yay., Ġstanbul 2018.
HANĠOĞLU, M. ġükrü, Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal NeĢriyat, Ġstanbul 1981.
__________, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön
Türklük (1889-1902), C. 1, ĠletiĢim Yay., Ġstanbul 1989.
HÜKÜMET-İ OSMANİYE İLE BULGARİSTAN HÜKÜMETİ Beyninde Münakit Ticaret ve Seyr-i Sefain Mukavelenamesi, Dersaadet 1327.
HÜSEYĠN RACĠ EFENDĠ, Zağra Müftüsünün Hatıraları, Tarihçe-i Vak‟a-i Zağra, yay. haz. M. Ertuğrul Düzdağ, Ġz Yay., Ġstanbul 2018.
ĠNALCIK, Halil, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Eren Yay., Ġstanbul 1992.
__________, Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağı (1300-1600), çev. RuĢen Sezer, Yapı Kredi Yay., Ġstanbul 2009.
ĠRTEM, Süleyman Kani, Yıldız ve Jön Türkler, İttihat-Terakki Cemiyeti ve Gizli
Tarihi, yay. haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yay., Ġstanbul 1999.
JELAVĠCH, Barbara, Balkan Tarihi, c. 1, Küre Yay., Ġstanbul 2018.
KARAGÖZ, Adem Ruhi, Bulgaristan Türk Basını (1879-1945), Ġstanbul Üniv. Yay., Ġstanbul 1945.
KARPAT, Kemal H., Osmanlı Nüfusu 1830-1914, TimaĢ Yay., Ġstanbul 2010.
KOLOĞLU, Orhan, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, Pozitif Yay., Ġstanbul 2013.
KURAN, Ahmet Bedevi, İnkılâp Tarihimiz ve İttihad ve Terakki, Tan Matb., Ġstanbul 1948.
KUTLU, Sacit, Balkanlar ve Osmanlı Devleti, Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., Ġstanbul 2018.
LÜTFĠ SĠMAVĠ, Son Osmanlı Sarayında Gördüklerim, Sultan Mehmed Reşad
Han’ın ve Halifenin Sarayında Gördüklerim, Ed. Ö. Andaç Uğurlu, Örgün
Yay., Ġstanbul 2004.
MARDĠN, ġerif, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, ĠletiĢim Yay., Ġstanbul 2013. __________, Jön Türklerin Siyasî Fikirleri, ĠletiĢim Yay., Ġstanbul 2014.
OKDAY, Ġsmail Hakkı Tevfik, Bulgaristan’da Türk Basını, y.y.-ty.
PALAĠRET, Michael, Balkan Ekonomileri 1800-1914, Sabancı Üniversitesi Yayınevi, Ġstanbul 2000.
RAMSOUR, Ernest Edmondson, Genç Türkler ve İttihat Terakki, çev. Hacasan Yüncü, Etkin Kitap., Ġstanbul 2009.
ġEMSEDDĠN SAMĠ, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yay., Ġstanbul 2002. ġĠMġĠR, Bilâl N., Bulgaristan Türkleri, Bilgi Yayınevi, Ankara 2012.
__________, Balkan Savaşlarında Rumeli Türkleri, Kırımlar-Kıyımlar-Göçler 1821-
1913, Bilgi Yayınevi, Ankara 2017.
TAHSĠN PAġA, Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları, Sultan Abdülhamid, Boğaziçi Yay., Ġstanbul 1999.
UġAKLIGĠL, Halid Ziya, Saray ve Ötesi, Son Hatıralar, Ġnkılâp ve Aka Kitabevi, Ġstanbul 1981.
Makaleler ve Ansiklopedi Maddeleri
AHMET ALĠYEF, “Ulum ve Maarif”, Balkan, 14 Kânunuevvel 1323/27 Aralık