Eyalet terimi, Arapça’da “idare etme, icra” anlamındaki “iyâle” kelimesinden gelmektedir273. Bağdat sancağı, Bağdat Eyaletinin merkezindedir. Kuzeyinde ġehrizol ve Musul Eyaleti; doğusunda Ġran, Kerbela, Hille, Muntafık, Amare sancağı; güneyinde Basra Eyaleti, batısında ġam ile sınırlıdır274. 1523’te Musul, 1534 yılında da Bağdat’ın ve daha sonra bütün Irak-ı Arap’ın Osmanlı Devleti hâkimiyeti altına girdikten sonra bu bölge, Musul, Bağdat ve Basra olmak üzere üç eyalete ayrılmıĢtır. Bağdat bazen salyâneli bazen de mîrî rejime dâhil edilmiĢtir275.
Osmanlıların fethinden sonra Bağdat ve çevresinin tahriri yapılarak, Ģehir yeni bir eyale merkezi Ģeklinde teĢkilatlandırılmıĢtır. 1535 tarihînde kurulan Bağdat Eyaleti, Irak’ın merkezi bölgesini ve Ġran’ın batısındaki bazı bölgeleri kapsıyordu. Bağdat Eyaleti ilk taksimatında 12 sancaktan oluĢturmaktaydı276
.
1560’larda eyalete yirmi dokuz sancak bağlıydı. 1578-1588 dönemine ait listelere göre Bağdat eyaleti yirmi iki sancaktan ibaretti ve bazı sancakları yeni teĢkil edilen Rakka eyaletine bağlanmıĢtı. Bununla beraber eyalete bağlı bazı sancaklar da Musul ve
271
Cengiz Eroğlu-Hülya Yarar, Osmanlı Ordu Teşkilatı, (Ed:Göktuğ DEmîröz), Türk Tarih kurumu Basmevi, Ankara 1999, s.25-27.
272 Özen Tok, Osmanlı Teşkilat Tarihî, (Ed: Tufan Gündüz), Grafiker Yayınları, Ankara 2014, s.176-177:
B. Ahmed, Musul, Şehrizor ve İmâdiyye, s.21.
273
Abdülazim Abbas Nasar, Belediyat el-Irak Fil Ahıd el-Osmani 1534-1918, Bağdat 1427, s.49; Ġnalcık, “Eyalet”, s.548.
274Sâmî, Kamus’l-A’lam, C.II, s.1327; Cevâd, Memâlik-i Osmâniye, s.182; Nasar, Belediyat el-Irak, s.50. 275
Öztürk, “Suriye ve Irak”, s.7.
276
60
Deyrürahbe gibi beylerbeyilik haline getirilmiĢti. Bu sırada baĢlıca sancaklarını Erbil, Hille, Zengâbâd, Semâvât, Kerkük, Cessân-bedre, Harir-divîn, Bayât, Rümâhiye, Derteng, Cevazir, Vâsıt, Kasr-ı Ģirin teĢkil ediyordu. Ġmadiye hükûmeti ise yarı bağımsız olsada eyalete bağlı bulunuyordu277. Safevîlerin eline geçtikten sonra eyalet sistemi dağılmıĢ, ancak yeniden Osmanlı idaresine geçtikten sonra IV. Murad tarafından Bağdat’ın tahrîrinin emredilemsi üzerine eski teĢkilatın tekrar kurulmasına çalıĢılmıĢtır278
. Osmanlı Devleti’nin eski idâre taksimatında eyalet merkezi olan Bağdat, fetihten sonra da eyalet merkezi olmuĢtur.
Ayn-i Ali Efendi’nin Risale-i Kavânîn-i Âl-i Osman adlı risalesinin birinci kısmında Bağdat Eyaletinin sâlyâneli olan dokuz Eyaletten biri olduğu belirtilmektedir279
. Ayn-i Ali Efendi’nin risalesinin ikinci kısmında, Bağdat Eyaletinin on dokuz sancaktan oluĢtuğu ve sancakların yedisinde Tımar ve zeametin olduğu yazmaktadır. Bunlar: Hille, Zengâbâd, Cevazir, Rümâhiye, Cengûle, Karadağ, Bağdat’tır. Ayn-i Ali Efendi mirî araziden yedi sancak dediği halde altı sancağı zikretmiĢtir ve saydığı yedi sancak arasında Bağdat’ı saymamıĢtır. Bu sancaklarda hazine defterdarı, Tımar defterdarı ve defter kethüdası bulunmaktadır. Ayrıca bu sancaklar, Osmanlı’nın diğer toprakları gibi mîrî topraktan sayılmaktadır280
.
Bu sancaklardan baĢka 11 sancağın (Arz-i Irak- Irak Toprağı) tımar ve zeametinin olmadığı belirtilmektedir. Ancak bu sancakların beylerine bazı köy ve mezralardan haslar bağlanmıĢtır. Bu sancaklar Ģunlardır: Derteng, Bayât, Derne, Debâlâ, Kerend, Demirkapı, Karâniyye, Gilân, Âl-i Salih, Vâsıt, Semâvât. Bağdat Eyaletine bağlı bir de Ġmadiye hükûmeti vardır. Hâkimi ber-vech-i ise mülkiyet tasarruf eder, fakat sefere gelmeleri kanundur281.
277
Yusuf Halaçoğlu, “Bağdad Osmanlı Dönemi”, DİA, C.IV, Ġstanbul 1991, s. 436.
278Hammer, Osmanlı Devleti, C.IV, s.411. 279
Ayn-i Ali Efendi, Risale-i Kavânîn-i Âl-i Osman, TBMM Kütüphanesi El Yazması, 1018, s.4; O. Kılıç,
Eyalet Ve Sancak Tevcihatı, s.70.
280Ayn-i Ali Efendi, Risale-i Kavânîn-i Âl-i Osman, s.11; Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi,
C.IV, s.559; Katib Çelebi, Cihannümâ, s.457; Abbas Al-Azzâvi, Tarihî Irak Beyne İhtilaleyin, C.I, Bağdat 1936, s.340-341; Gülcü, Bağdat, s.41; Nihal Atsız, Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden Seçmeler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Anakara 1991, s.84; Baysun, “Bağdad”, s.205; Halaçoğlu, “Bağdad”, s. 436.
281Ayn-i Ali Efendi, Risale-iKavânîn-i Âl-i Osman, s.11; Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi,
C.IV, s.559; Katib Çelebi, Cihannümâ, s.457: Al-Azzâvi, Tarihî Irak, C.I, s.342; Nasar, Belediyat el-Irak, s.51;Gülcü, Bağdat, s.41; Ġbrahim Özgül, “Bağdat ve Basra”, s.258; Atsız, Evliya Çelebi, s.85.
61
Ayn-i Ali Efendi kendi eserinin üçüncü kısmında her sancağın sancakbeyi tablosunu verirken onsekiz sancakbeyinin haslarının miktarını vermektedir. Bağdat’ı ise bunlar arasında saymamaktadır. Zira beylerbeyinin hassı yoktur, sâlyânesi vardır. XVII. yüzyılın ortalarında Bağdat Eyaletinin idari taksimatından bahseden Evliya Çelebi, Ayn-i Ali Efendi’nin verdiği bilgilere yakın bilgiler vermektedir. Yalnız, Bağdat Eyaletinin 18 sancak olduğunu yazmaktadır282
.
Tablo 1: Bağdat Eyaletinin Gelirleri (17. yüzyılın ilk yarısı)
Sancağın Adı Her Beylerin Geliri
Ayn-i Ali Efendi Evliya Çelebi
Bağdat (PaĢa Sancağı) --- ---
Zeng-âbâd (Sancakbeyi hassı) 270.000 270.000
Hille (Sancakbeyi hassı, Ber-vech-i Eyalet) 951.666 951.000
Civar-ı zor (Sancakbeyi hassı) 220.000 222.000
Rümâhiye 445.000 445.000
Cengûle 200.000 200.000
Karadağ (Sancakbeyi hassı, Ber-vech-i hükûmet )
804.287 804.287
Dertenk (Sancakbeyi hassı, Ber-vech-i tahmin)
320.000 520.000
Semâvât (Sancakbeyi hassı) 255.000 255.000
Derne (Sancakbeyi hassı) 406.930 406.931
Debâlâ (Sancakbeyi hassı) 260.000 426.000
Vâsıt (Sancakbeyi hassı) 220.000 220.000
282
62
Kerend (Sancakbeyi hassı) 239.260 239.360
Demirkapı (Sancakbeyi hassı) 200.000 200.000
Karâniyye (Sancakbeyi hassı) 200.000 200.000
Gilân (Sancakbeyi hassı) 200.000 200.000
Âl-i Salih (Sancakbeyi hassı) 200.000 200.000
Görüldüğü üzere her iki müellifin verdikleri sayılar arasında büyük farklılar yoktur283. Ayn-i Ali Efendi’ye göre sâlyâne usûlü ile idâre edilmekte olan Bağdat Eyaleti’nin senelik geliri 14 yük284yani 1.400.000 akçedir. Ayn-i Ali Efendi her ildeki tımar ve zeamet sayılarını verirken Bağdat’taki sayılara değinmemiĢtir285
. Evliya Çelebi’ye göre ise Bağdat Eyaleti’nin senelik geliri 1.006.000 akçedir ve 76 adet zeameti vardır286
. Bağdat Defter Kethüdası’nın zeameti 100.000, Tımar Defterdarı’nın zeameti 80.000, Hazine Deftedarı’nın zeameti ise 150.000 akçe olarak verilmiĢtir287. ġehirde en büyük âmir olan beylerbeyinden baĢka, kadı, yeniçeri, cebeci ve hisar ağaları, topçu baĢı, hazine ve Tımar defterdarları ve gümrük emini gibi birçok memur vardı. Her yıl merkezden gönderilen kapıkulu askerleri, Bağdat’ın iç kalesinde otururlardı, Ģehrin ayrıca vezifekâr yerli kulu bulunurdu288.
XVII. yüzyılın ortalarında Osmanlı Devleti’nin idari taksimatından bahseden Sofyalı Ali ÇavuĢ’un, Kanunâme-i Ali Çavuş adlı eseri önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Bu eserin ilk kısmında, Osmanlı Devleti’nin idari teĢkilat bakımından 25’ i hâs ve 9’u sâlyâneli olmak üzere 34 eyaletten oluĢtuğu belirtilmektedir. Esere göre, Bağdat Eyaleti sâlyâneli olan 9 eyaletten biridir289.
283
Ayn-i Ali Efendi, Risale-i Kavânîn-i Âl-i Osman, s.24-25; Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.IV, s.561.
284Yük, Osmanlılarda 100.000 meblağıdır. Böylece Bağdat Beylerbeyinin sâlyânesi 1.400.000 akçedir. Bkz.
Salihoğlu-Öztürk, “Irak’ın Ġdari Taksimatı”.
285Ayn-i Ali Efendi, Risale-i Kavânîn-i Âl-i Osman, s.24-25. 286Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.IV, s.560. 287
Ayn-i Ali Efendi, Risale-i Kavânîn-i Âl-i Osman, s.24-25; Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.IV, s.561; Salihoğlu-Öztürk, “Irak’ın Ġdari Taksimatı”,s.1248-1249.
288Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.IV, s.556-558; Halaçoğlu, “Bağdad”, s.436; Baysun,
“Bağdad”, s.205.
289
63
Sofyalı Ali ÇavuĢ, Ayn-i Ali Efendi’nin290verdiği bilgilere yakın bilgiler vermektedir. Çünkü her iki yazar aynı kaynaklardan faydalanmıĢtır. Yalnız Sofyalı Ali ÇavuĢ, Bağdat Eyaletini yirmi sancağa çıkarmakta ve bunların yedisini değil, sekizini memleket arzisinden saymaktadır, bunlarda zeamet ve Tımar vardır. Sofyalı Ali ÇavuĢ Ane’yi Rakkada değil, Bağdat Eyaletinde göstermektedir. Bu sebeple onun listesinde sancak sayısı yirmiyi bulmaktadır291
. Diğer bir fark ise Cessân ve Kabûr sancakları bu risâlede yer almasına karıĢın, Derteng ve Ġmadiye hükûmeti ise bu taksimatta mevcut değildir. Diğer sancaklar ise her ikisinde de aynen yer almaktadır292
.
Bağdat Eyaleti 1669 yılında aynı Ģekilde 19 sancaktan müteĢekkildir. 18. yüzyılın baĢlarında ise 16 sancaktan oluĢmaktadır. 1735-1736 tarihli sancak tevcih defterinde ise sadece 7 sancaktan ibarettir293. Bu bağlamda Bağdat eyaletinde sancak sayısının sürekli değiĢtiği, bunun da eyaletin sınırlarının değiĢmesiyle ilgili olduğu söylenebilir.