Azerbaycan Hukukunda Bireysel Başvuru

Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası bağımsızlığın ilan edilmesinden sonra 1995 tarihinde kabul edilmiş ve 1997 yılında yürürlüğe giren Anayasa Mahkemesi Kanunu ile Anayasa Mahkemesi kurulmuştur.314

Anayasa Mahkemesi dokuz üyeden oluşmakta ve üyeler Azerbaycan Cumhuriyeti Başkanının teklifi üzerine Milli Meclis tarafından atanmaktadır. Anayasa Mahkemesi hâkimlerinin (üyelerinin) görev süresi on beş yıl olup, tekrar atanmaları yasaktır.

Anayasa Mahkemesinin yetkilerinde 24 Ağustos 2002 tarihinde yapılan referandumla, Anayasa’da bazı önemli değişikler yapılmış ve mahkemeye başvurma hakkına sahip olanların kapsamı oldukça genişletilmiştir.315

Ayrıca bu değişiklikle Anayasa Mahkemesinin görev alanı da genişletilmiş, ombudsman ve bireylere de Anayasa Mahkemesine doğrudan başvuru hakkı tanınmıştır.

311 _{Jong-Dae, a.g.m., s. 152.} 312 _{Jong-Dae, a.g.m., s. 152.}

313 _{Kılınç, a.g.m., s. 53; Kim, a.g.m., s. 355} 314

Sona Salmanova, “Azerbaycan Cumhuriyetinde Anayasa’nın Üstünlüğü İlkesi”, Anayasa Yargısı, C. 27, 2010, s. 19-20.

315 _{Ayhan Rüstemzade Hankişioğlu, “Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesinde; Anayasa}

Şikayeti ve İncelenmesi”, Anayasa Şikayeti Sempozyumu, Bireysel Başvuru “Anayasa Şikayeti”,

139

Bu yeni duruma uygun olarak 2003 yılında yeni Anayasa Mahkemesi Kanunu kabul edilmiş316

ve Mahkeme Genel Kurulunun kararı uyarınca devlet organlarının, sendikaların ve diğer sivil toplum kuruluşlarının ve yetkililerin karar ve eylemlerinden dolayı herkesin mahkemeye şikâyet edebilmesi mümkün hale getirilmiştir.317

Anayasa şikâyetinin incelenme usulü Azerbaycan Anayasa Mahkemesi Kanununda ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiştir.

Azerbaycan Anayasasına göre: Herkesin, hak ve özgürlüklerini ihlal eden

yasama ve yürütme erki organlarının normatif işlemlerine318

, belediye ve mahkeme kararlarına karşı kanunla belirlenmiş usuller çerçevesinde, yine Anayasada belirtilen hususların Anayasa Mahkemesi tarafından çözümlenmesi amacıyla, şikayet

başvurusunda bulunabileceği öngörülmüştür.319 316 _{Aliyev, a.g.e., s. 53.} 317 Rüstemzade, a.g.m., s. 215.

318 _{Azerbaycan Cumhuriyeti hukuk sistemine göre normatif hukuk işlemlerini şöyle sıralayabiliriz:} Anayasa, Halkoylamasıyla Kabul Edilmiş Düzenlemeler, Kanunlar, Fermanlar, Bakanlar Kurulu Kararları, Merkezi Yürütme Organlarının Normatif İşlemleri, Bkz., Abdurrahman Eren, Alesker Aleskerli, Türk Devletleri ve Akraba Toplulukları Anayasa Metinleri, TİKA Yayınları, Ankara, 2005 319 _{Azerbaycan Anayasa Mahkemesinin görevleri normlar hiyerarşisi anlayışıyla ve ülkenin özgün} idari yapısı gözetilerek şu şekilde düzenlenmiştir:

Anayasa uygunluğunu: 1- Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunlarının, Azerbaycan Cumhuriyeti

Devlet Başkanı’nın ferman ve emirnamelerinin, Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisi’nin kararlarının, Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu karar ve emirlerinin, merkezi yürütme organlarının normatif hukuk düzenlemelerinin Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasına uygunluğu,

Kanunlara uygunluğunu:2- Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Başkanı fermanlarının, Azerbaycan

Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu kararlarının, merkezi yürütme organlarının normatif hukuk düzenlemelerinin Azerbaycan Cumhuriyeti kanunlarına uygunluğu,

Fermanlara uygunluğunu: 3- Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu kararlarının, merkez

yürütme organlarının normatif hukuk düzenlemelerinin Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Başkanı’nın fermanlarına uygunluğu,

Yüksek Mahkeme Kararları bakımından: 4- Azerbaycan Cumhuriyeti Âli Mahkemesi kararlarının

kanunla öngörülmüş durumlarda, Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasına ve kanunlarına uygunluğu,

5- Belediye kararlarının sırasıyla Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasına, .. (Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde, ayrıca Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasasına, kanunlarına ve Bakanlar Kurulu kararlarına) uygunluğu,

Ululuslararası antlaşmalar bakımından: 6- Azerbaycan Cumhuriyetinin yürürlüğe girmemiş

devletlerarası antlaşmalarının Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasına uygunluğu; Azerbaycan Cumhuriyetinin hükümetlerarası antlaşmalarının Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasına ve kanunlarına uygunluğu,

Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti bakımından: 7- Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasasının,

kanunlarının, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Yüksek Meclisi’nin kararları ile Bakanlar Kurulu kararlarının Azerbaycan Cumhuriyetinin Anayasasına uygunluğu; Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti kanunlarının, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu kararlarının Azerbaycan Cumhuriyeti kanunlarına uygunluğu; Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu kararlarının Azerbaycan Cumhuriyetinin Devlet Başkanı’nın fermanlarına ve Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu kararlarına uygunluğu. Bkz.Aliyev, a.g.e., s. 63-64

140

Bu hükümler karşısında anayasa şikâyetine ancak kamu organından kaynaklanan işlem ve kararlar konu olabilir. Diğer bir ifadeyle, gerçek veya özel hukuk tüzel kişileri tarafından yapılan hak ve özgürlük ihlali anayasa şikâyetinin konusunu oluşturmaz.

Burada sözü edilen kamu organları, yasama ve yürütme organları, genel yetkili mahkemeler ve belediyelerdir.320

Anayasa Mahkemesine göre, normatif hukuk işleminin şikâyetçinin hak ve özgürlüklerini soyut değil, somut bir şekilde ihlal etmesi gerekir.321

Diğer bir anlatımla dava konusu yapılan normatif hukuk işleminin ileride muhtemel hak ihlaline sebep olacağı iddiasıyla anayasa şikayetinde bulunulamaz, bu anlamda iddianın güncel olması gerekir.322

Anayasa şikâyeti sadece genel yetkili mahkeme kararlarına karşı yapılabilir.323

Anayasaya göre hakkı ihlal edilen yani mağdur olan kişi, normatif hukuk kuralının, mahkeme ve belediye kararının uygulanması sonucunda hak ve özgürlükleri ihlal edilen kişidir.

Tüzel kişilerin de başvuru hakkı bulunmaktadır. Diğer bir başvuru hakkı da Azerbaycan Ombudsmanına tanınmıştır.

Anayasa Mahkemesi, uyuşmazlıkların maddi hukuk boyutuyla ilgili yanlış uygulamalarına bakmamakta, sadece tartışılan kararların Anayasaya uygun olup olmadığı meselesini çözümlemektedir.324

Anayasa Mahkemesi genel yetkili mahkeme kararlarını incelerken, şikâyetin insan hak ve özgürlüklerinin ihlaline ilişkin olup olmadığı hususuna dikkat etmek durumunda olup, davanın maddi vakalarına ilişkin değerlendirme talebini içeren şikâyetleri kabul edilemez bulmaktadır.

320 _{Aliyev, a.g.e., s. 63.} 321

Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi (ARKM- Azerbaycan Respublikası Konstitusiya Mahkemesi) kararı, 1.4.2005, bkz. Aliyev, a.g.e., s. 67, dipnot. 189

322 _{ARKM kararı, 14.9.2005 QD, Aliyev, a.g.e., s. 67, dipnot. 188}

323 _{ARKM kararı (Q- Genel Kurul Kararı/Hüküm) 11.05.2004.; bkz. Aliyev, a.g,e., s. 70, dipnot. 200} 324

141

Diğer yandan anayasa şikâyeti ikincil nitelikte, olağandışı hukuksal bir hak arama yolu olup, başvuru için olağan yargı içinde kalan tüm yasa yollarının tüketilmiş olması gerekir.325

Anayasa Mahkemesi Kanununda, sadece mahkeme kararlarına karşı yapılacak anayasa şikâyetleri için hak düşürücü süreler öngörülmüştür. Buna göre, Azerbaycan Cumhuriyeti Yüksek Mahkemesi kararlarına karşı, altı ay içerisinde şikâyette bulunulabilir. Bu süre Ombudsmanın başvuruları için de geçerlidir.

Anayasa Mahkemesine başvuruların incelenme aşamaları şöyledir: Mahkemeye gelen şikâyetlerin uzmanlar komisyonu tarafından ön değerlendirilmesinin yapılması; hâkimlerce ön incelenmesinin yapılması; Mahkeme heyetinde görüşülmek üzere hazırlanması; yargılamanın yapılması; nihai karar alınması; kararın yerine getirilmesi.

Anayasa Mahkemesinde, anayasa şikâyeti davasında avukatla temsil zorunluluğu yoktur. Başvurular ücretsizdir. Yargılama masrafları devlet tarafından karşılanır.

Şikâyet dilekçelerinin incelemesinin ilk aşamasında dilekçe en az üç yargıçtan oluşan Anayasa Mahkemesi Daireleri tarafından kabul edilebilirlik incelemesine tabi tutulur. Dairelerin oluşumu Anayasa Mahkemesi Başkanınca tespit edilir.

Daha sonra daire tarafından kabul edilebilir bulunan şikâyetler esas yönünden incelenmek ve görüşülmek üzere Anayasa Mahkemesi Genel Kuruluna gönderilir. Mahkeme Genel Kurulu dokuz yargıçtan oluşur.

Dairelerde yapılan inceleme duruşmasız yapılırken, Genel Kurulda (Plenum) şikâyetin esastan incelenmesi duruşmalı yapılır. Eğer taraflar kabul ederse, yargılamanın duruşmasız da yapılması mümkündür.326

Anayasa Mahkemesi Genel Kurulunda tartışılan normun Anayasaya uygun olup olmadığı hakkında karar alınmışsa, başvuran bu karara itiraz edemez. Anayasa

325 _{Aliyev, a.g.e., s. 82-85} 326

142

Mahkemesi Genel Kurulu tarafından alınan karar, kural olarak on beş gün içerisinde ilan edilir.327 Anayasa Mahkemesi kararı tüm mahkemeler açısından bağlayıcıdır ve içtihat oluşturur.328