Türkiye’de farklı yargı düzenlerinden biri de askeri yargı düzenidir. Askeri yargı düzeni kendi içerisinde ceza mahkemesi, idare mahkemesi ve disiplin mahkemesi olarak ayrılmıştır.
1. Askeri Ceza Mahkemeleri
Askeri mahkemeler, sadece ceza yargılamasıyla sınırlı olarak görev yapan yargısal mercilerdir. 25.10.1963 tarih ve 353 sayılı Askeri Mahkemeler Kuruluşu ve Yargılama Usulü Kanunuyla düzenlenmiş bulunmaktadır. Askerî mahkemeler kanunlarda aksi yazılı olmadıkça, asker kişilerin askerî olan suçları ile bunların asker kişiler aleyhine yahut askerlik hizmet ve görevleri ile ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidirler.
Askeri Mahkemelerin kuruluşu ve yargılama usulü 353 sayılı Kanunda düzenlenmiş bulunmaktadır. Ordularda, kolordu ve dengi birlikler ve Genel Kurmay Başkanlığı nezdinde kurulmuş bulunan askeri mahkemelerin kararlarına karşı Askeri Yargıtay’a temyiz başvurusunda bulunulabilmektedir. Askeri mahkemeler, kendi içerisinde ilk derece ve temyiz mercii bulunan bir yargı düzenidir.191
2. Askeri Yüksek İdare Mahkemesi
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi, 1982 Anayasasının 157.maddesinde anayasal düzeyde düzenlenmiş bulunmaktadır. 157.madde düzenlemesine göre;
“Askeri Yüksek İdare Mahkemesi, askeri olmayan makamlarca tesis edilmiş olsa bile, asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıkların yargı denetimini yapan ilk ve son derece mahkemesidir. Ancak, askerlik yükümlülüğünden doğan uyuşmazlıklarda ilgilinin asker kişi olması şartı aranmaz.
190 Hakan Pekcanıtez, Oğuz Atalay, Muhammet Özekes, Hukuk Muhakemeleri Kanunu Hükümlerine
Göre Medeni Usul Hukuku, B.12., Yetkin Yayınları, Ankara, 2011, s.299 vd. 191
Zafer Yağlıoğlu, Askeri Yargı Ve Adil Yargılanma Hakkı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2006, s.41-44
103
Askeri Yüksek İdare Mahkemesinin askeri hakim sınıfından olan üyeleri, mahkemenin bu sınıftan olan başkan ve üyeleri tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oy ile birinci sınıf askeri hakimler arasından her boş yer için gösterilecek üç aday içinden; hakim sınıfından olmayan üyeleri, rütbe ve nitelikleri kanunda gösterilen subaylar arasından, Genelkurmay Başkanlığınca her boş yer için gösterilecek üç aday içinden Cumhurbaşkanınca seçilir192
.
Askeri hakim sınıfından olmayan üyelerin görev süresi en fazla dört yıldır. Mahkemenin Başkanı, Başsavcı ve daire başkanları hakim sınıfından olanlar arasından rütbe ve kıdem sırasına göre atanırlar.
Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin kuruluşu, işleyişi, yargılama usulleri, mensuplarının disiplin ve özlük işleri mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir”.
Anayasa düzenlemesi doğrultusunda çıkarılan 04.07.1972 tarih ve 1602 sayılı Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Kanunuyla Askeri Yüksek İdare Mahkemesinin kuruluş, görev ve işleyişine ilişkin usul ve esaslar düzenlenmiştir.
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Kanununun 20.maddesi düzenlemesine göre; Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Türk Milleti adına; askeri olmayan makamlarca tesis edilmiş olsa bile, asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıkların ilk ve son derece mahkemesi olarak yargı denetimini ve diğer kanunlarda gösterilen, görevleri yapar. Ancak, askerlik yükümlülüğünden doğan uyuşmazlıklarda; ilgilinin asker kişi olması şartı aranmaz.
Bu Kanunun uygulanmasında asker kişiden maksat; Türk Silahlı Kuvvetlerinde görevli bulunan veya hizmetten ayrılmış olan subay, askeri memur, astsubay, askeri öğrenci, uzman jandarma, uzman erbaş, sözleşmeli erbaş ve er, erbaş ve erler ile sivil memurlardır.
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Kanununun 21. maddesine göre; “20 nci maddede belirtilen kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve
192 Sezai Aydınalp; “Askeri Yüksek İdare Mahkemesinin Görev Alanı Sorunu”, Askeri Adalet Dergisi, Yıl 22, Ocak 1994, Sayı 89, s. 52–53.
104
eylemlerden dolayı; yetki, sebep, şekil, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka aykırı olduklarından bahisle menfaatleri ihlal edilenler tarafından açılacak iptal davaları, aynı idari işlem ve eylemlerin haklarını ihlal etmesi halinde açılacak tam yargı davaları, doğrudan doğruya ve kesin olarak Askeri Yüksek İdare Mahkemesinde çözümlenir ve karara bağlanır.
İdari yargı yetkisi, idari işlem ve eylemlerin hukuka uygunluğunun denetimi ile sınırlıdır. Yerindelik denetimi yapılamaz. Yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kısıtlayacak tarzda kullanılamaz ve idari eylem ve işlem niteliğinde veya idarenin takdir yetkisini kaldıracak biçimde yargı kararı verilemez.193
Cumhurbaşkanının, Yüksek Askeri Şuranın tasarrufları ve Sıkıyönetim Komutanlarının 1402 sayılı Kanunda yazılı tasarrufları ile disiplin suç ve tecavüzlerinden ötürü disiplin amirlerince verilen cezalar yargı denetimi dışındadır.
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi, daireler ve kurul şeklinde çalışır. Öncelikle davalar dairelerde çözüme kavuşturulur. Bakanlar Kurulu kararları, birden çok dairenin görev alanına giren konular, Danıştay’dan alınan istişari görüşe dayanılarak tesis edilen işlemler ve benzeri konularda yargılama yetkisi daireler kuruluna aittir.
Askeri Yüksek İdare Mahkemesinin işleyişi, İdari Yargılama Usulü Kanununda yer alan düzenlemelere paralellik göstermektedir. Yargılamanın sınırları, yazılı yargılama yönteminin uygulanması ve benzeri noktalarda paralellikler açıkça gözükmektedir.
3. Disiplin Mahkemeleri
Silahlı kuvvetlerin eğitimi, sevk ve idaresi, özel öneme sahip bulunan ve kendine özgü nitelikler barındıran bir konudur. Askeri birliklerin disiplin içerisinde sevk ve idare olunması silahlı kuvvetlerin varlık nedeni görevlerin yerine getirilmesi bakımından önemlidir.
16.6.1964 tarih ve 477 sayılı Disiplin Mahkemeleri Kuruluşu, Yargılama Usulü ve Disiplin Suç ve Cezaları Hakkında Kanunla; “Disiplin mahkemesi; tugay ve daha büyük (Deniz ve Hava Kuvvetleri ile Jandarma Genel ve Sahil Güvenlik
193
105
Komutanlığında eşidi) kıt'a, karargâh ve askeri kurumlar ile Milli Savunma Bakanlığı Müsteşarlığı teşkilatında kurulur. Sahil Güvenlik Komutanının, Jandarma Genel Komutanının, kuvvet komutanlarının ve Milli Savunma Bakanlığı Müsteşarının göstereceği lüzum üzerine veya doğrudan doğruya Genelkurmay Başkanlığınca, diğer komutanlıklar, karargâhlar veya askeri kurum amirlikleri teşkilatında da disiplin mahkemesi kurulabilir.
Aynı garnizonda; birden fazla disiplin mahkemesi kurulması gereken kıt'a komutanlığı, karargah ve askeri kurum amirlikleri bulunursa, Genelkurmay Başkanlığınca yeteri kadar disiplin mahkemesi kurulması ile yetinilebilir” hükmü getirilerek Disiplin Mahkemeleri kurulmuştur(m.1).
Disiplin Mahkemeleri, bir başkan ve iki üye olmak üzere subaylardan oluşan üç kişilik heyetler halinde çalışırlar. Astsubay, erbaş ve erlerin yargılamasında üyelerden biri astsubaylardan seçilir.
Kanunun 7. maddesine göre; “Disiplin mahkemeleri asker kişilerin bu kanunda yazılı disiplin suçlarına ait davalara bakar. Şu kadar ki, bu kanunda yazılı disiplin suçlarından dolayı disiplin amiri, özel kanunlarda kendisine tanınan yetki içinde, oda veya göz hapsi verebileceği gibi disiplin mahkemesine de yollayabilir”.
Disiplin Mahkemesi, adından da anlaşılacağı üzere, askeri birliklerde görev yapan personelin, birliklerin iç disiplinini bozan davranışlarına disiplin yaptırımı uygulama konusunda karar alma mercii olarak düşünülmüş ve düzenlenmiştir.
D. HAK VE ÖZGÜRLÜK İHLALLERİNDE ANAYASA