Azerbaycan`ın Dış Politika Hedefleri ve Ulusal Güvenlik Stratejisi

sanatı, Novruz bayramı, halı dokumacılık, tar (müzik aleti) sanatı, geleneksel Karabağ at yarışı oyunu Çovgan, geleneksel kadın başörtüsü o lan Kelağayı dokuma sanatı, Lahic`da gelişen bakırcılık sanatı (http://www.mfa.gov.az/en/content/556, erişim tarihi 25.08.2018).

Bunlara ilaveten uzun süre Rus yönetiminde kalması nedeniyle Azerbaycan`da Bakü kültürü gelişmeye başlamıştır. 1873`de Doğu`da ilk profesyonel tiyatro Bakü`de açılmıştır. 1908`de ise Üzeyir Hacıbeyov tarafından Doğu`nun ilk operası olarak nitelendirilen “Leyla ve Mecnun” kaleme alınmış ve sahneye konulmuştur.

1.2. Azerbaycan`ın Dış Politika Hedefleri ve Ulusal Güvenlik Stratejisi 1.2.1. Azerbaycan`ın Dış Politika Hedefleri

1991-1993 yılları arasında Azerbaycan`da devlet başkanlarının sıkça değişmesi nedeniyle oluşan siyasi istikrarsızlık sonuç olarak ülkenin dış politika hedeflerinin sağlam bir şekilde belirlenmesini engellemiştir. Haydar Aliyev iktidara gelirken 10 Ekim 1993 tarihinde yaptığı yemin törenindeki konuşmasında Azerbaycan`ın dış politika hedefleri hakkında şöyle söylemiştir:

“Devletimizin en temel görevlerinden biri, Azerbaycan`ın ulusal çıkarlarını uluslararası

alanda koruyabilen tutarlı ve akıllıca düşünülmüş bir dış politika izlenmesidir. Bize emanet edilmiş çok önemli ve zor görevler vardır. İlk olarak Azerbaycan`ın dış politikası bağımsızlığın tam şekilde sağlanması ve güçlendirilmesine yönlendirilmelidir. Temel hedefimiz dünya devletleri ile eşit statüde diplomatik ilişkilerin kurulması ve geliştirilmesi, Azerbaycan`ın uluslararası ilişkilerde konumunun güçlendirilmesi, aynı zamanda devletin ekonomisinin, eğitiminin ve kültürünün geliştirilmesidir” (Aliyev,

1997: 205).

Bu düşünceler doğrultusunda bağımsız Azerbaycan devletinin dış politikasının kavramsal temelleri, amacı, ilkeleri ve temel özellikleri Azerbaycan'ın 12 Kasım 1995 tarihinde kabul edilmiş Anayasasında yansıtılmaktadır. Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası'nın 10. maddesinde belirtiliyor ki, Azerbaycan diğer devletlerle ve dış dünya ile ilişkilerini uluslararası hukuk kuralları ve ülkenin çıkarlarını öngören ilkeler temelinde kuruyor. Azerbaycan devletinin dış politikada rehber tuttuğu temel görevleri aşağıdaki şekildedir:

19

 Ülkenin bağımsızlığını, egemenliğini ve uluslararası alanda tanınmış sınırları çerçevesinde ülke bütünlüğünü korumak, onun güvenliğini bölgesel ve uluslararası güvenlik sistemi ile yoğun ilişkilendirmek;

 Azerbaycan'ın bütün uluslararası ve bölgesel kuruluşlarda temsil edilmesi, sivil ortak yaşam kuralları ile ayarlanabilir büyük dünya siyasetine katılması, uluslararası ve bölgesel ilişkilerin çözümünde aktif yer alması zemininde dünyanın siyasi haritasında hak ettiği yeri tutmasına ulaşmak;

 Bölgede gerginliğin giderilmesine ve iyi komşuluk ilişkilerinin kurulmasına çaba göstermek;

 Azerbaycan'a karşı dış baskıları önleyen ya da bunları en aza indiren uluslararası himaye mekanizmasının oluşturulmasını sağlamak;

 Yabancı ülkelerle bilimsel, kültürel, insani ilişkiler ve geniş bilgi alışverişi mekanizmaları oluşturmak ve vb. (Hasanov, 2005: 242-247).

Bağımsızlık elde edildikten sonra Azerbaycan`ın dış politikasını şekillendiren temel konuları 3 başlıkta ele alabiliriz: Dağlık Karabağ sorunu, zengin enerji kaynaklarının uluslararası pazarlara çıkarılması ve Hazar Denizi`nin hukuki statüsü.

Dağlık Karabağ sorunu bugüne kadar çözüme ulaşmasa da diğer iki konuda hedefe ulaşılmıştır. Nitekim zengin enerji kaynaklarını dünya piyasasına çıkaran Bakü-Tiflis Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı (BTC), Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı (BTE), Güney Gaz Koridoru projeleri gerçeğe dönüştürülmüştür. Bundan başka Hazar`ın hukuki statüsü de çözüme kavuşturulmuştur. 18. yüzyılın sonlarından başlayarak günümüze kadar devam eden bu sorunda taraf olan önce Rusya İmparatorluğu ve İran, daha sonra SSCB ve İran, en son ise 5 ülke, yani Rusya, İran, Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan`dır. Bu konuda önce Rusya ve İran ortak tutum ortaya koyarak Azerbaycan`ın isteğini kabul etmek istemese de, daha sonra Rusya, Kazakistan ve Azerbaycan ortak karara vararak Hazar`ın deniz olarak, İran ve Türkmenistan ise göl olarak bölünmesini desteklemekteydiler. Hazar`ın hukuki statüsü sorunu Azerbaycan`ın petrol ve doğalgaz kaynaklarını bağımsız bir şekilde kullanmasına engel oluşturmakta ve Hazar kıyısında yer alan diğer devletlerle, özellikle İran ve Türkmenistan`la uzun süre devam eden enerji sorununa neden olmaktaydı. Örneğin, Azerbaycan ve İran arasında Araz-Alov-Şark sahaları sorunu, Türkmenistan ile ise Serdar-Kepez sorunu var olmakta ve Hazar`ın göl statüsü alarak %20`lik beraber

20

ulusal sektörlere bölünmesi yönündeki baskılara dayanmaktaydı (Hasanov, 2010: 8-13; Karagöl vd., 2016: 20-21). Bu sorunun çözülmesi için 1993`te ortaya atılan ve üzerinde 1996`dan itibaren çalışılan belge sonuç olarak 12 Ağustos 2018 tarihinde imzalanarak Hazar`ın hukuki statüsünü sorunu çözmüştür. 12 Ağustos antlaşması ile Hazar`ın hukuki statüsü belirlenmiş ve deniz olarak bölünmesi karara bağlanmıştır (https://azertag.az/xeber/ , 27.08.2018).

1.2.2. Azerbaycan`ın Ulusal Güvenlik Stratejisi

Güvenlik anlayışı, insan, toplum, devlet ve sistem düzeylerinde, farklı düzlemler ve şekillerde ortaya çıkmaktadır. Varlığını koruma ve sürdürme güvenlik anlayışının temelini oluşturarak hem günlük hayat hem de uluslararası ilişkiler açısından sıkı bir şekilde kullanılmaktadır. Bir devletin güvenlik anlayışı ile hem iç hem de dış güvenlik kast edilmektedir. İç güvenlik asayişle bağlı iken, dış güvenlik devletin ulusal sınırlarından dışında olan dış güçler tarafından olası tehditler ve saldırılar şeklinde açıklanabilir. Güvenlik terimi kavramsal olarak hem tehdit ve saldırı, aynı zamanda savunma, önlem ve caydırıcılığı içerir (Karabulut, 2015: 70-71). Ulus devletin güvenliğinin arttırılmasına hizmet eden her şey bu devlet için faydalı ve yararlı, güvenliğini azaltan olgular, eylem ve davranışlar ise bu devlet için zararlı olarak nitelendirilmektedir.

Azerbaycan`ın ulusal güvenliği için tehdit olarak ülke içerisindeki ekonomik ve politik bunalımlar, teknolojik sorunlar, çevresel sorunlar, doğal afetler, halkın toplu şekilde göç etmesi, ayrımcılık sorunu, soykırım, tehlikeli bulaşıcı hastalıkların yayılması gibi sorunlar gösterilebilir. Aynı zamanda Azerbaycan`ın dış güvenliği için tehdit olarak topraklarının işgal altında olması, terörizm, bozgunculuk, Azerba ycan`a karşı diğer devletlerin baskıcı politikaları, Azerbaycan`a karşı propoganda yapılması, diğer devletlerdeki lobicilik faaliyetleri, uyuşturucu kaçakçılığı ve pazarlığı, yurt dışından sahte döviz getirilmesi gibi sorunlar belirtilebilir. Bu bağlamda ülkenin bağımsızlığının güçlendirilmesi için temel faktörlerden biri olarak ulusal güvenlik sisteminin yaratılması ve ulusal güvenlik stratejisinin oluşturulması önem taşımaktadır (Mardanov, 2012: 14). Azerbaycan`ın ulusal güvenliğinin teorik esasları 1993-2003 yılları arasında Haydar Aliyev`in çeşitli konuşmalarında ortaya konulmuştur. Bağımsızlığın ilk 5-6 senelik döneminde Azerbaycan`ın ulusal güvenlik alanında faaliyeti temel olarak acil görevlerin

21

başarılması ve dış tehditlerin önlenmesine, iç çatışmalara son verilmesine, devletin egemenliğinin korunmasına yönelikti. Daha sonraki dönemlerde, özellikle 1998`den itibaren Azerbaycan`ın iç ve dış güvenliğinin ulusal sisteminin hazırlanması konusunda aktif faaliyete başlanmıştır. 2004`de Azerbaycan Milli Meclisi (Parlamento) tarafından Ulusal Güvenlik Yasası kabul edilmiştir. 2007`de Cumhurbaşkanı İlham Aliyev tarafından verilen karar esasında Ulusal Güvenlik Konsepti hazırlanmaya başlanmıştır (Hasanov, 2016: 81-82).

Azerbaycan Cumhuriyeti`nin Ulusal Güvenlik Konsepti`ne göre ülkenin ulusal güvenliğine karşı tehditler şunlardır: Azerbaycan Cumhuriyeti`nin bağımsızlığı, egemenliği, toprak bütünlüğü ve anayasal kuruluşuna tehditler; hukukun üstünlüğü, kamu düzeninin korunması, insan hak ve temel özgürlüklerinin savunulması alanında devlet fonksiyonlarının yerine getirilmesine karşı faaliyetler; ayrımcılık, etnik, siyasi ve dini aşırıcılık; terörizm ve toplu imha silahlarının yaygınlaşması; bölgesel çatışmalar ve uluslararası organize suç; Azerbaycan`ın enerji altyapısına karşı faaliyetler; dış politika, askeri ve ekonomik alanlarda bağımlılık; ekonomik istikrarsızlık, nitelikli işgücü yetersizliği; bölgesel silahlanma; çevresel sorunlar.

Azerbaycan Cumhuriyeti`nin Ulusal Güvenlik Konsepti`ne göre ulusal güvenlik politikasının temel hatları şunlardır: Güvenliğin dış politika araçları ile sağlanması, yani Azerbaycan`ın toprak bütünlüğünün sağlanması, uluslararası örgütlere entegrasyon, uluslararası güvenliğe yardım, uluslararası kuruluşlarla işbirliği, bölgesel işbirliği ve iki taraflı ilişkilerin geliştirilmesi; savunma gücünün güçlendirilmesi; güvenliğin iç politika araçları ile sağlanması, yani demokrasinin güçlendirilmesi, ulusal ve dini hoşgörünün korunması, bilim, eğitim, kültürün korunması, ekonomik ve sosyal gelişim, iç güvenliğin güçlendirilmesi, sınır güvenliğinin güçlendirilmesi, enerji güvenliği politikası, ulaşım güvenliği politikası, acil durumların yönetilmesi, çevresel sağlık ve vatandaşlarının sağlığının korunması, bilişim güvenliği politikasının hazırlanması (Azerbaycan Cumhuriyeti`nin Ulusal Güvenlik Konsepti, 2007).

22

1.3. Azerbaycan`n Enerji Politikası