Avrupa'da sosyal faaliyetler ve Şeyh Bedreddin hareketi

Avrupa’da ilk sosyalistlerin temel hareket noktasının, bozulmuş toplumsal yapıya karşı bir hareket olduğu göze çarpar. Şüphesiz sosyalizmin kökleri, adı konmamış olsa bile eşitsizlik ve iktisadi farklılaşmaya karşı bir duruş olarak, eski çağlara Yunan filozof Eflatun’a kadar uzanmaktadır. Sosyalizm kaynaklarında var olan düşünce, sadece bu değildir. Bununla beraber Đran Mazdek56 _{düşüncesinin ve Güney Amerika Đnka Kültürü'nün de sosyalizme dahil} edilmesi gerekir.

1478–1535 yıllarında yaşamış olan Thomas More’un “Ütopya” isimli eseri de sosyalizmin Batı’daki tezahürü bakımından önemlidir. More, bu eseriyle eşitlik birlik ve beraberliğin ilk örneğini oluşturacak bir çalışma gerçekleştirmiştir (Kautsky Çev. Özügül

56

Mazdekçilik ya da Mazdekizm, Đranlı Zerdüşt din adamı Mazdek'in düşünce felsefesine verilen isimdir. Mazdekizm, kökeni M.Ö. 6-7. yüzyıla inen Zerdüşt dininin, kimilerine göre ise 3. yüzyılda Mardin çevresinde ortaya çıkan Mani dininin aykırı inancıdır. Kısacası Mazdekizm, her ikisinden de çeşitli ögeler alarak oluşmuş; toplumsal, siyasal ve ekonomik içeriği bulunan kuramsal bir inanç sistemidir (http://www.turnadergisi.de). “Mazdek, ‘mal insanlar arasında ortaktır’ diyordu. Çünkü insanlar, Tanrı’nın kulları ve Adem’in çocuklarıdır. Her biri ihtiyacına göre ötekinin malını kullanmalı ve hiç kimse bu haktan yoksun kalmamalıdır. Herkes malca eşit olmalıdır. Mazdek’in bu sözleri üzerine herkes malını ortaklığa koymuştu.” ((Nizamü’l-Mülk Haz. Köymen 1990).

2006). Ancak sosyalizm düşüncesinin güçlü temsilcilerinin ortaya çıktığı dönem XVIII. yüzyıldır. Bu yüzyılda sosyalist düşünce, klasik iktisada ve onun meydana getirdiği toplumsal çarpıklıklara karşı bir tepki hareketi olarak ortaya çıkmıştır.

1800’lü yıllarda ortaya çıkan bu hareketin temelinde; kapitalizmi vahşileştiren “Laissez-Faire” (“bırakınız yapsınlar”) düşüncesinin reddi, toplum şartlarının iyileştirilmesi ve bunun merkezi yönetim tarafından mahalli yönetimler veya kooperatifler vasıtasıyla yapılması, özel mülkiyetin kaldırılması ve bu şekilde ideal toplumun meydana getirileceği fikri yatmaktadır. “Eğer sömürü varsa başkaldırı meşrudur.” diyen ve düşünceleri nedeniyle giyotinle idam edilen Babeuf, miras hakkının kaldırıldığı sosyalist ve tarımsal bir toplum özlemini dile getirirken, bu düşüncesini, “bireysel toprak mülkiyetine son, toprak kimsenin değildir. Dünya nimetlerinden ortak yararlanmayı teklif ediyoruz, istiyoruz” şeklinde özetlemiştir (Villard Çev. Say 2000).

Bu düşünceler içinde Simon De Sismondi ile başlayan ve diyalektiğini Karl Marks ve F.Engels’le sonuçlandıran sosyalist düşünce; müdahaleci sosyalizm, ütopik (ütopyacı) sosyalizm ve bilimsel sosyalizm olmak üzere üç grup halinde gelişmiştir. Kooperatifçilik fikrini ortaya koyan grup, ütopyacı sosyalizm grubudur. Đlk ütopist sosyalistler arasında 1802 yılında Cenevre Mektupları’nı yayınlamış olan Saint Simon, Gracchus Babeuf, Enfantin, Charles Fourier, Louıs Blanc, Philipe Buchez, Pierre Josph Proudhon, Robert Owen, Charles Gide ve Charles Rist sayılabilir (Engels Çev. Ünalan 1978). Hazar (1988)’a göre, sosyalist kooperatifçiler olarak, Frederic Denison Maurice, John Malcolm Forbes Ludlow ve Charles Kingsley de bu yolu takip etmişlerdir.

Batı’da, XVIII. yüzyılda bu gelişmeler yaşanırken, Osmanlı Devleti’nde bundan altı yüz yıl önce ortaya çıkan hareket, Şeyh Bedreddin hareketidir. Şeyh Bedreddin’in özel mülkiyet ve toprak konusundaki görüş ve düşünceleri erken dönem sosyalizmi olarak değerlendirilebilir. Özellikle, “yârin yanağından başka her şeyin ortak olması” fikri, bir anlamda üretimde ve tüketimde ortak olunması fikri, kendisinden yüzyıllar sonra gelen yazar ve düşünürlere kaynaklık etmiştir. Şeyh Bedreddin, bu açıdan ele alındığında Eflatun’dan sonra ikinci büyük sosyalist olarak kabul edilmekte, aynı zamanda kollektivist olarak ilan

edilmektedir. Ayrıca Şeyh Bedreddin’in hazırlayan etkenler arasında Mazdekizm57 de sayılmaktadır (Fındıkoğlu 1976).

Şeyh Bedreddin, 1400’lü yılların Anadolusunda, “Tanrı malı, sulltan malı” düşüncesine karşı çıkmış ve bu şekilde üretim araçlarının ortak mülkiyetini savunan düşünceler ileri sürmüştür. Ona göre dünyanın toprağı ve bu toprağın bütün ürünleri insanların ortak malıdır (Yener 1970).

Batı’daki sosyalist hareketleri ile Osmanlı Devleti’nde yaşanan Şeyh Bedreddin hareketi, benzer toplumsal kargaşa ve yağma ortamında, düzen ve intizamı isteyen, eşitliği savunan düşünce hareketleri olarak ortaya çıkmışlardır. Gürsel (1976)’ e göre, Karl Marks ile birlikte sosyalizmin kurucularından sayılan ve sosyalist diyalektiğin kuramcısı olan Engels’in, XVI. yüzyıl Almanyasını anlattığı “Köylü Savaşları” isimli kitabında (Engels Çev. Somer 1975), kitabın kahramanı Thomas Münzer’in ileri sürdüğü görüşler ile XV. yüzyıl Osmanlı coğrafyasında Şeyh Bedreddin’in devrimci düşünceleri birbirleriyle örtüşmektedir. Farklı dinlere mensup olmalarının yanında, düşüncelerin benzerliği ve hatta aynılığı şaşırtıcıdır. Dolayısıyla Avrupa’da kooperatifçilik hareketlerinin hayat bulduğu zemin, Osmanlı Devleti’nde, hem de kuruluşunu takip eden yıllarda mevcuttur. Bunun açılımı, dünyada ilk kooperatifçilik hareketlerinin başladığı toplumsal durumun, Osmanlı Devleti’nin kurumsallaşmaya başladığı dönemdeki durumdan farksız olduğudur. Daha da dikkat çekici olan Şeyh Bedreddin’in devlete karşı suç işlediği fetvasıyla asılarak idam edilmiş olmasına rağmen ailesinin devlet tarafından uzun yıllar korunduğu hususudur. Bu nokta, Osmanlı tarihinde istisnai bir durumdur.

Bu açıdan ele alındığında Şeyh Bedreddin hareketinde, giyim, yiyecek vb. gibi mallarla birlikte, araba ve atlar vasıtasıyla, o zamanki üretim araçlarının da ortaklaşa kullanımı söz konusudur. Bu uygulama, Fourier’in falanjlarında önerdiği, tarımsal üretim kooperatifleriyle birebir uyuşan bir uygulamadır. Çok sonraki yüzyıllarda Rusya’da uygulanan kolhoz tipi kooperatifçilikle daha sonra Đsrail’de uygulanan kibbutz tipi kooperatifçilik, Şeyh Bedreddin’in önerdiği yapıyla örtüşen yapılardır.

57 _{Mazdekizm; Mazdek düşüncesi.}

Ayrıca Engels’in düşünceleriyle Şeyh Bedreddin’in düşünceleri yan yana değerlendirildiğinde, her iki durumda da sosyalist-komünist düşüncenin temel unsurları görülür. Sözü edilen kitapta, Engels’in kahramanı 28 yaşında iken ve işkenceyle öldürülürken Şeyh Bedreddin’in Serez çarşısında asılarak idam edilmesi, dönemlerine göre, mevcut siyasi iktidara aykırı duruşlarının en can alıcı işaretidir. Şeyh Bedreddin ayaklanmasını ve hareketini, ilkel sosyalist-komünist oluşum olarak ya da doğu sosyalizmi olarak nitelendirmek mümkündür.

8.2. Osmanlı Toprak Rejimi ve Sosyo-ekonomik Kurumları ile Kooperatifçilik Hareketi