Asur Ticaret Koloniler Dönemi’nde Sivas

Anadolu’da M.Ö. 2. bin yıl başlarından itibaren yazının kullanılması ile başlayan ve Asur Ticaret Koloniler Çağı olarak adlandırılan dönem (M.Ö. 1975-1725) Mezopotamya-Anadolu ilişkilerinin ticari, iktisadi ve kültürel açıdan en canlı olduğu dönemdir. Bu süreçte tüccarlar Asur şeh- rinde imal ettikleri tekstil ürünlerinin yanında Babil şehrinden kumaş, İran veya Afganistan’dan kalay temin ederek bu malzemeleri altın, gü- müş ve kıymetli taşlar karşılığında pazarlamak için Anadolu’daki yerel krallıklar ve halk ile yoğun bir ticari ilişkiye girmişlerdir. Ticaret yapmak için Anadolu’ya gelen tüccarlar merkezi Kültepe (Kaniš) olan kārum deni- len pazar yerleri kurmuşlardır.1

Asur Ticaret Kolonileri’nin Anadolu’daki faaliyet alanı tam olarak tespit edilememiştir. Çorum, Yozgat, Konya, Niğde, Nevşehir ve Aksaray şimdiye kadar bilinen bölgelerdir. Son yıllarda yapılan kazı ve araştırma- lara göre kolonilerin faaliyet alanları kuzeyde Merzifon- Amasya, batıda Afyon ve doğuda Sivas’a kadar uzanıyordu.2 _{Tüccarlar Anadolu’daki ti-} cari faaliyetlerini kurmuş oldukları karum ve wabartum teşkilatları saye- sinde sürdürmüşlerdir. Daha büyük yapıları teşkil eden ‚liman‛ anlamına gelen karum’lar birer ticaret merkezi, pazar yeri olarak işlev görürken, daha küçük pazar yerleri olan wabartum’lar ticaret istasyonu olarak kul- lanılmıştır.3

Çivi yazılı belgelerden elde edilen bilgilere göre Koloni Döne- mi’ndeki ana ticaret yolu Asur kentinden başlayarak Kuzey Suriye ve Çukurova üzerinden Kayseri ovasına, buradan da Anadolu içlerine ulaş- maktadır. Kayadibi, Şarkışla ve Gemerek ovalarına yoğunlaşan Orta Tunç Çağı merkezleri, bu çağda bu bölgeden Kayseri ovasına ulaşan bir yolun varlığını düşündürmektedir. Bu güzergâhtan halen Sivas’ı Kayseri’ye bağlayan karayolu geçmektedir. Yukarı Kızılırmak havzasını kuzeyden

1 _{İrfan Albayrak, ‚Asur Ticaret Kolonileri Döneminde Asurlu Tüccarlar İle Yerli Halk Ara-}

sındaki İlişkiler‛, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu, Kayseri, 2000, s. 35; Jan Gerrit Dercksen, ‚From Ore to Artefact: Metals in Kanesh‛, Anatolia’s Prologue/ Kultepe Kanesh Karum, Kayseri Büyük Şehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2011, Kayseri, s. 110

2 _{Ahmet Ünal, Eski Anadolu Siyasi Tarihi, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, 2018, s. 259} 3 _{Tahsin Özgüç, Kültepe, Kanis, Nesa, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2005, s. 5-6}

sınırlayan platoları yaran vadiler Kızılırmak kavisi içinde ulaşılabilen do- ğal yollar oluşturmuştur. Günümüzde Sivas’ı Tokat’a bağlayan karayolu bu doğal yolları izlemektedir. Yukarı Kızılırmak havzasını Yukarı Fırat havzasından ayıran dağ sıraları arasından akan vadiler Şarkışla ovasını Altınyayla’ya bağlayan doğal yollar oluşturmuştur. Orta Tunç Çağı sera- miğinin Karacadağ ve Altınyayla üzerinden Tohmaçay vadisinin Gürün ovasındaki bölümüne kadar yayılması, bu çağda Yukarı Kızılırmak hav- zasından Malatya ovasına ulaşan bir yolun varlığını ortaya koymaktadır. Günümüzde Sivas’ı Malatya’ya bağlayan kara ve demir yolları aynı gü- zergâhtan geçmektedir. Sivas il sınırları içerisinde tespit edilen merkezle- rin konumları, Yukarı Kızılırmak havzasını Tokat, Kayseri ve Malatya ovalarına bağlayan yol güzergâhlarının Asur Ticaret Kolonileri Çağı’nda kullanıldığını göstermektedir. Yüzey araştırmaları, bu güzergâhların Hitit Çağı’nda da kullanıldığını ve bu yollar üzerinde yer alan bazı stratejik merkezlerin Kültepe metinlerinde adı geçen bazı önemli ticaret merkezle- ri olabileceğini ortaya koymuştur. 4 _{Günümüzde Sivas ili sınırları içerisin-} de Koloni Dönemi’ne ait iki yerleşim yeri tespit edilmiştir.

1. 1. Šamuha

Birçok Eski Asur ve Hitit metninde adı geçen Šamuha’nın yeri konu- sunda şimdiye kadar çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Orlin, Šamuha’nın Yukarı Fırat- Yukarı Kızılırmak arasında5_{; Larsen, Kayseri’nin doğusunda,} Malatya’nın kuzeyinde Fırat Nehri civarında6_{; Yiğit, Yukarı Kızılırmak} Bölgesi’nde Sivas yakınlarında7 _{yer aldığını belirtmiştir. Şehrin yerinin} kesin olarak tespit edilmesi ise Kayalıpınar köyü yakınlarındaki Harabe Mevkii’nde 2013-2014 yılları arasında yapılan arkeolojik kazı çalışmaları sırasında bulunan çivi yazılı bir Hitit metninde şehrin adının Šamuha ola- rak okunması sonucunda gerçekleşmiştir.8 _{Kayalıpınar, Sivas ili Yılıdızeli} ilçesine bağlı Kayalıpınar Köyü yakınlarında Kızılırmak nehrinin kuzey kıyısındaki verimli bir ovanın ortasında yer almaktadır.9

4 _{A. Tuba Ökse, ‚Asur Ticaret Kolonileri Çağında Sivas‛, Cumhuriyetin 80. Yılında Sivas}

Sempozyumu, Sivas, 2003, s. 125

5 _{L. Lawrence Orlin, Assyrian Colonies in Cappadocia, Paris, 1970, s. 84}

6 _{M. Trolle Larsen, The Old Assyrian City-State and Its Colonies, Copenhagen, 1976, s. 239} 7 _{Turgut Yiğit, ‚M.Ö. II. Bin Yıl Anadolu Kentlerinden Šamuha’nın Tarihi ve Lokalizasyo-}

nu Üzerine‛, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 19, Sayı: 30, 1997, s. 287

8 _{Andreas Müller-Karpe, Vuslat Müller-Karpe, Guido Kryzsat, ‚Untersuchungen in Kaya-}

lıpınar 2013 und 2014‛, MDOG, S.146, 2014, s. 11

9 _{Vuslat Müller-Karpe, Andreas Müller-Karpe, ‚Kayalıpınar’da Yapılan Araştırmalar‛, 29.}

Šamuha şehri ile ilgili Koloni Dönemi’ne ait bilgilerimizin çoğunu Asurlu tüccarlara ait çivi yazılı tabletlerden öğrenmekteyiz. Buna göre; Šamuha’da Karum II tabakası ile çağdaş bir wabartum10_{, Karum Ib taba-} kası ile çağdaş olmak üzere bir Karum11 _{ve saray (ekallum) teşkilatı bulu-} nuyordu.12 _{Bunların yanında Kt 90/k 196 belgesinden tüccarlar arasındaki} anlaşmazlıkların şehirdeki wabartum mahkemesi tarafından çözüldüğü anlaşılmaktadır. Alāhum’un oğlu Ata’nın iki Asurlu tarafından alacakları olan 10 šeqel gümüş için dava edildiği ve Šamuha wabartumunun davayı sonuçlandırdığı görülmektedir.13

Asurlu tüccarlara ait belgelerden bazı tüccarların Šamuha’da ev ve depolarının bulunduğu anlaşılmaktadır. Kt 87/k 528 belgesinde Amur- Šamaš isimli tüccarın şehirde deposunun olduğu görülürken,14 _{Kt v/k 17} nolu mektupta Šalim-ahum’un15 _{ve Kp 14/113 belgesinde Tatali isimli tüc-} carın şehirde evi olduğu anlaşılmaktadır.16 _{Yine Kayalıpınar’da Koloni} Dönemi’ne ait bir evde Eski Asur lehçesi ile yazılmış köle satışına dair Kp 05/120 nolu belgede evin Tamura isimli tüccara ait olduğu görülmektedir. Metnin ilgili satırlarının tercümesi şöyledir: ‚Satıcı onu (esir bir kızı) sat- ması için bir tüccara verdi. Tüccarın elinden onu Tamura satın aldı. Eğer birisi Tamura’ya karşı hak iddia edecek olursa, satıcı ona iki mina gümüş ödeyecek.‛17 _{Bu belge sayesinde Šamuha’da Koloni Dönemi’nde köle tica-} retinin yapıldığını anlamaktayız.

Anadolu’da Koloni Dönemi’nde yün üretiminde Kaniš, Luhuzatiya, Mama ve Hahhum gibi şehirler başlıca sırada yer almaktadır. Özellikle Luhuzatiya şehrindeki yün üretimiyle ilgili yaklaşık 10.000 metin bulun- maktadır. Šamuha şehri de dönemde yün ticaretinde adı zikredilen şehirler arasında yer almaktadır.18 _{Kt 93/k serisine ait belgelerde Šamuha’nın adı}

10 _{Larsen, 1976, s. 239; Gojko Barjamovic, Thomas Hertel, M. Trolle Larsen, Ups and Downs}

at Kanesh, Leiden, 2012, s. 77; Kemal Balkan, Kaniš Karum’unun Kronoloji Problemleri Hak- kında Müşahedeler, TTK, Ankara, 1955, s. 29

11 _{Yiğit, 1997, s. 274} 12 _{Orlin, 1970, s. 84}

13 _{Cecile Michel, Paul Garelli, Tablettes Paleo-Assyriennes de Kültepe, Volume I, Paris, 1997, s.}

244-245; Hasan Ali Şahin, ‚Anadolu’daki Koloni Mahkemeleri‛, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 21, Yıl 2006/2, s. 137

14 _{Gojko Barjamovic, A Historical Geography of Anatolia in the Old Assyrian Colony Period, Co-}

penhagen, 2011, s. 153

15 _{Emin Bilgiç, Cahit Günbattı, Ankaraner Kültepe-Texte III, Stuttgart, 1995, s. 125-126} 16 _{A. Müller-Karpe, V. Müller-Karpe, Kryzsat, s. 36-37}

17 _{V. Müller-Karpe, A. Müller-Karpe, 2011a, s. 412}

18 _{Angenete Wisti Lassen, ‚The Trade in Wool in Old Assyrian Anatolia‛, JEOL 42, 2010, s.}

yün ticaretinde Luhuzatiya ile birlikte zikredilmektedir. Bu belgelerden bi- risi olan 93/k 84 nolu belgede geçen ‚Temsilcileriniz bana Luhuzatiya’da 7 talent 20 mina kirli yün verdi< Ben bütün bunları Šamuha’dan aldım. Temsilcilerinizin bana Luhuzatiya’da verdiği 300 kipunani ve 100 tarak< Ben Šamuha’da ip aldım‛ ifadesine göre Šamuha yün ticaretinde aktif bir rol oynamıştır. Šamuha’dan Kaniš’e yazılan VS 26, 195 nolu mektupta tüc- carlar yün ticaretinde saray ile aralarında yaşanılan sorundan bahsetmek- tedirler. Metnin tercümesi şöyledir: ‚Šamuha şehrinden Kaniš kolonisine: Burada saray tarafından el konulan yün için sarayı sakinleştirdik, fakat sa- ray şöyle dedi: ‘Eğer yarısını alırsan, yarıya kadar al ama yarısını almazsan saraydan çık!’ Bize 16 talent ve 30 mina yün (yaklaşık 500 kg) ve 3 siyah eşek verdiler. Biz onları elçilere emanet ettik ve size gönderdik.‛

Šamuha’da köle ve yün ticaretine ek olarak kumaş ticareti yapıldığı da bilinmektedir. Kt 93/k 60 belgesinde Haqa’dan Šamuha’ya 34 pirika- num kumaşının taşınacağı bildirilir. Bu belge bize Haqa’dan Tegarama ve Hurama üzerinden Šamuha’ya ulaşan bir yol olduğunu gösterir. Bu yol Fırat nehri ve Šamuha arasındaki en kısa yol olabilir. 19

Tüccarlar Anadolu’da şehirler arası seyahat ederken belirli bir ücret karşılığında bīt wabrim denilen hanlarda konaklıyordu.20 _{Bir masraf liste-} sini içeren Kt 92/k 3 nolu belgede Šamuha’da tüccarların konakladıkları bir han olduğu anlaşılmaktadır. Belgede yolculuk boyunca sıra ile harca- ma yapılan şehirler kaydedilirken, bizlere Šamuha’nın çevresinde yer alan şehirler hakkında da bilgi verilmektedir. Metnin ilgili satırlarında şunlar kaydedilmiştir: ‚Hurama’daki kervansaraya 1 šeqel gümüş verdim. Dāya’nın oğlu İkun-piya’ya tekstil kaçakçılığı için Luhuzatiya’da 21 šeqel ödedim. Eşekler ve onların barınması için 3 šeqel kalay ödedim. *xx+ köp- rü için para ödedim. Šamuha’da han için x šeqel kalay ödedim. Šamu- ha’ya kadar hamal için 1 šeqel gümüş ödedim. Hatipitra’da 3 šeqel kalay ödedim. Kutia’da belediye başkanına 1 ½ šeqel kalay verdim. Karah- na’daki rabi sikkatim’e21 _{12 šeqel kalay ödedim. Karahna’da Kuburnat’a} kadar hamallara 3 šeqel gümüş ödedim. Sınırda nishatum22 _{vergisi için 6} šeqel gümüş verdim<‛23

19 _{Barjamovic, s. 136; 153; 151} 20 _{Larsen, 1976, s. 279}

21 _{Anlamı hakkında çeşitli görüşler ileri sürülen rabi sikkatim, Veenhof tarafından ordu}

komutanı, madenlerden sorumlu yüksek rütbeli görevli olarak açıklanmıştır. Bkz. Klaas R. Veenhof, Aspects of Old Assyrian Trade and Its Terminology, Leiden, 1972, s. 331

22 _{Hakkında en çok şey bilinen nishatum çıkmak, koparmak, çekip almak anlamındaki}

1. 2. Tegarama

Koloni devrinde Sivas’ta yer alan ikinci şehir olan Tegarama Sivas ili Gürün ilçesi ile eşleştirilmektedir.24 _{Şehir Asur kaynaklarında Tilgarim-} mu, Hitit kaynaklarında Tagarama veya Gurunian, Tavrat’ta Togarma, Ermeni kaynaklarında Arabisios, Kimmer ve İskit tarihinde Tehaorma olarak isimlendirilmektedir.25

Tegarama, Fırat üzerinden Orta Anadolu’ya ulaşan bir yol üzerinde yer aldığı için Koloni Dönemi’nde önemli bir merkez olmuştur. Asurlu tüccarlar burada kurmuş oldukları karum ve wabartum teşkilatları saye- sinde düzenli bir ticari hayat sürdürmüşlerdir.26 _{Belgelerden şehirde bir} saray yapısının bulunduğu anlaşılmaktadır.27

Tegarama’nın adı belgelerde özellikle Hattum, Zalpa ve Mama gibi devrin önemli şehirleriyle birlikte sık zikredilmiştir.28 _{Mama ve Tegarama} adının birlikte zikredildiği Kt 90/k 110a belgesinin ilgili kısmının tercüme- si şöyledir: ‚Šallim-Aššur Enam- Aššur’a şöyle söyler: Asur’da bana ema- net ettiğiniz 114 kumaştan sıradan kalitede 2 kumaş eksiktir. Aššur- imitti’nin oğlu Merali’nin evinde 16 tane kumaş bıraktım. Bunlardan 6 ta- nesi iyi kalitede kumaştır. İlī-bāni’nin oğlu Šallim-Aššur’un Tegara- ma’daki evinde 30 kumaş bıraktım. Giderlerim için hiçbir şey almadım ve onları Kaniš’e getirmedim.‛29 _{Belge sayesinde Tegarama’da kumaş ticare-} tinin yapıldığının yanı sıra Šallim-Aššur isimli tüccarın şehirde evinin ol- duğunu da anlamaktayız. Yine bir kumaş sevkiyatını içeren CCT 5, 30a belgesinde Mama ve Tegarama şehirleri birlikte zikredilmektedir. Söz ko- nusu metnin ilgili satırları şöyledir: ‚Mama’daki kalacak yer için 2/3 šeqel gümüş ödedim. Kumaşları Tegarama’da saraya teslim ettiğimde 22 ½ gümüş aldım.‛30

2/65 ve gümüşten 5/120 oranlarında alınmaktaydı. Bkz. Sebahattin Bayram, ‚Kültepe Tabletlerinde Geçen Vergiler ve Özellikleri‛, DTCF Dergisi, C. 36, S. 1-2, 1993, s. 6

23 _{Klaas R. Veenhof, ‚Travelling in Ancient Anatolia Two New Sources From Kanesh‛ Ha-}

yat Erkanal’a Armağan: Kültürlerin Yayılması, Homer Kitapevi, İstanbul, 2006, s. 780; Bar- jamovic, s. 152

24 _{K. R. Veenhof, ‚Een Oudassyrische Brief Te Brussel‛, Akkadica 18, 1980, s. 42; Paul Garelli,}

Les Assyriens En Cappadoce, Paris, 1963, s. 117; Khaled Nashef, Repertoire Geographique de Textes Cuneiformes IV, Wiesbaden, 1991, s. 117

25 _{Ed. Kadir Pürlü, Gürün Kültür Envanteri, 2. Baskı, Sivas, 2011, s. 19} 26 _{Ş ahin, 2006, s. 134}

27 _{Orlin, 1970, s. 86} 28 _{Barjamovic, s. 123} 29 _{Michel,Garelli, s. 123-125} 30 _{Barjamovic, s. 124}

Asur-Kaniš yol güzergâhında yer alan Tegarama’da Asurlu tüccarlar şehirden geçmek ve ticaret yapmak için çeşitli vergiler ödemişlerdir. Ko- nu ile ilgili ilk örnek olan Kt 92/k 221 nolu belgenin 1-15. satırlarının ter- cümesi şöyledir: ‚Kārum Kaniš, šaqil datim ‚Kulia‛, kārum Tegarama ve oranın sakini Kukulānum’un oğlu İdī-Aššur’a şöyle diyor: Biz hesaplaştık ve 25 mina 4 ¼ šeqel (olan) datum vergisini31 _{ödedik. İdī-Aššur hesabı el-} de etmiştir.‛32 _{CMK 58 nolu belgede tüccarların šaddu’atum vergisinden} şikâyet ettikleri görülmektedir. Ayrıca rehin olarak tutulan bir arkadaşla- rını kurtarmak için ödemeyi kumaşla yaptıkları görülmektedir. Söz konu- su olan metnin ilgili satırları şöyledir: ‚Mama wabartumundan Kuššara wabartumuna: Adad-bani’nin bize getirdiği habere göre Tegarama’nın el- çileri Bur-Aššur ve Šu-Suen, Adad-bani’ye ait olan 10 kutānum kumaşını burada kâtip gözetiminde< (metnin büyük bir kısmı kırıktır) kâtip Aššur-ban, 3 adet kumaş aldı. Aššur-malik’in oğlu Kurara’nın serbest bı- rakılması için 1 kumaş ödendi ve bir Anadolulu onu buraya yönlendirdi. Kalan iyi kalite 6 kutānum kumaşını İštar-İlišu’nun oğlu Adad-bani’ye verdik. Sevgili babalarım ve efendilerim: šaddu’atum vergisini33 _koyma- malısınız. Yerliler üretmeye devam ediyor, (esirler) ve onların fidyeleri için para yok.34

Asurlu tüccarların kişisel arşivlerini oluşturan çivi yazılı belgeler ço- ğunlukla ticari içerikli olmakla birlikte Anadolu’nun ilk tarihi dönemleri- nin sosyal, kültürel, siyasal ve ekonomik yönlerinin aydınlatılmasında önemli kaynak teşkil etmektedir. Tüccarlar yazışmalarında özellikle ticari faaliyetlerini olumsuz etkileyen savaşlar, isyanlar ve salgın hastalıklar gi- bi konular hakkında bilgi aktarmışlardır.35 _{Tegarama şehrinden Kaniš} şehrine yazılan bir mektupta burada bulunan tüccarlar yaşanan bir isyan- dan bahsederek, muhtemelen kargaşa ortamında rehin düşen arkadaşla- rının kurtarılması için yardım istemişlerdir. Kt 83/k 129 nolu mektupta şu satırlar kaydedilmiştir: ‚*Kaniš kārumuna+ Tegarama kārumu şöyle der:

31 _{Asur’dan gelen kervanlardan Anadolu’da alınan vergi, ödeme veya yol parası olarak de-}

ğerlendirilmiştir. Bu verginin, malın değerinin belli bir oranına uygulandığı ve elde edi- len gelirin bir kısmının karakol masraflarında ya da güvenliği sağlamada kullanıldığı bi- linmektedir. Bkz. Bayram, s. 10

32 _{Salih Çeçen, ‚Kaniš Kārum’unun Diğer Kārum ve Wabartumlar’a KÙ.AN (amutum) ile}

İlgili Önemli Talimatları‛, Belleten, C. LXI, S. 231, 1997, s. 227-229

33 _{Nishatum’dan sonra en çok kaydedilen vergidir. 1/60 oranında alınmaktadır. Bkz. Bay-}

ram, s. 9

34 _{Barjamovic, s. 124}

35 _{Hakan Erol, ‚Kültepe’den Bir Metne Göre Asur Bölgesinde Yaşanan Bir İsyan ve Anado-}

İşitiyoruz ki kral ve kraliçe *zor durumdadır+. Sizler babamız beylerimsi- niz! Beylerimiz! Memleket isyan halindeyken sizin bulunduğunuz yere yazdık. Habercilerimiz Aššur-nādā ve Ku*ša+’yı benim adıma gözetiniz ve (zira) bizim habercilerimize onlar hiçbir şey vermedi.‛36

Anadolu’da bağcılığın gelişimine bağlı olarak şarap üretiminin yay- gın olarak yapıldığı merkezler vardı. Belgelerde Anadolu’da ticareti yapı- lan şarabın, temin edildiği şehirler arasında Zalpa, Uršu, Unibgum şehir- leri ile birlikte Tegarama şehri de zikredilmektedir. Asurlu tüccarlar ara- sındaki Kt a/k 345 numaralı mektupta Aššur-emūqi isimli tüccar tarafın- dan, Asānum’a x+7 litre şarap ve 1 litre Tegarama şarabının gönderildi- ğinden bahsedilmektedir. Metnin 17-19. satırlarında şunlar kayıtlıdır: ‚İçinden 1 sìla’sı Tegarama’nın (şarabı) olan *x++7 sìla şarabı sana taşı- maktadırlar.37

Belgelere göre şehirde kumaş ve şarap ticaretine ek olarak köle38 _ve yün39 _{ticaretinin de yapıldığı anlaşılmaktadır. Asur Ticaret Kolonileri Dö-} nemi boyunca metinlerde zikredilmeye devam eden Tegarama, dönemin sonunda Hitit yerleşimi olarak varlığını sürdürmeye devam etmiştir.