1- Genel Olarak
Sivil havayolu ile taşıma sözleşmesinin akdedilmesinde, anılan sözleşmenin taraflarına aracılık etmek üzere vekâlet, simsarlık gibi adî temsilcilik veya tellallık, komisyonculuk gibi ticarî temsilcilik faaliyetlerine müracaat edilmesinin önünde bir engel bulunmadığı önceden ifade edilmişti. Bu gibi aracılık faaliyetleri arasında uygulamada en sık rastlanılanının ise acentelik faaliyeti80 olduğu söylenebilir. Havayolu acenteleri bakımından yapılacak olan incelemeleri, “IATA. acentesi (IATA. agency)” ve “IATA. olmayan acente (non – IATA.
agency)” ayırımına tabi tutarak, ayrı ayrı değerlendirmek isabetli olacaktır.
2- IATA. Acentesi
Genel olarak acente kavramı TTK.m.102’de, “Ticari mümessil, ticari vekil, satış
memuru veya işletmenin çalışanı gibi işletmeye bağlı bir hukuki konuma sahip olmaksızın, bir sözleşmeye dayanarak, belirli bir yer veya bölge içinde sürekli olarak ticari bir işletmeyi ilgilendiren sözleşmelerde aracılık etmeyi veya bunları o tacir adına yapmayı meslek edinen kimseye acente denir.” şeklinde tarif edilmektedir81. IATA. acenteleri de bu tarife uygun olarak, bir veya birden fazla hava taşıma işletmesi ile yapmış oldukları sözleşmeler uyarınca, bunların nam ve hesabına taşıma sözleşmesi akdeden, taraflar arasında aracılık eden, bağımsız hukukî konuma sahip seyahat acenteleridir82. Fakat IATA. acentelerini diğer seyahat
80
Burada bahsedilen acentelik, “seyahat (satış) acenteliği” olup, örneğin sevkiyat acentesi (forwarding agent) gibi değişik taşıyıcılara ait yolcu veya yükleri bir araya getirerek daha büyük bir topluluk oluşturma görevinin ifası söz konusu değildir. Adı geçen kavram hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Akten, Necmettin, Sevkiyatçı ve Sevkiyat Acentesi, İBD., C.83, S.4, 2009, s. 2001 vd. Seyahat Acentesi kavramı, Havayolu ile Seyahat Eden Yolcuların Haklarına Dair Yönetmelikte, “…Kâr amacıyla turistlere ulaştırma, konaklama, gezi, spor ve eğlence imkanları sağlayan, onlara turizmle ilgili bilgiler veren, bu konuya ilişkin tüm hizmetleri gören ticari kuruluşlar…” olarak tanımlanmaktadır (m.4/ f.1, i).
81
Avrupa Topluluğu’nda acentelik uygulaması hakkında bkz., Jones, Robert T, Practical Aspects of Commercial Agency and Distribution Agreements in European Community, International Lawyer (ABA), Vol.6, 1972, p. 107 vd..
82
11.HD 22.06.2009, E.2008/3673 K.2009/7584, “Davacı vekili, taraflar arasında müvekkiline ait havayolu tarifeleri, fiyatlar, uçaklardaki boş koltuklar ve seyahate ilişkin diğer bilgilerin teşhiri, alınması, rezervasyon yapılması ve bilet satılmasını sağlayacak hizmetlerin sunulmasını öngören 27.02.1996 tarihli acentelik sözleşmesi imzalandığını, sözleşmenin ekleri bölümünün 4. maddesinde davalının belirli bir sayının altında rezervasyon yapması halinde kendisinden belli oranlarda bedel alınacağının kararlaştırıldığını, davalı acente tarafından Ocak-Haziran 2001 ve Temmuz-Ekim 2001 dönemlerinde sözleşmede belirlenen sayıda
acentelerinden ayıran husus, bunların, aranılan şartları yerine getirmeleri üzere83 IATA. ile bir çerçeve anlaşma84 imzalayarak IATA. acenteler listesine alınmış olmalarıdır. IATA. üyesi hava taşıma işletmeleri, IATA. acenteler listesine alınan acentelere, onlar nam ve hesabına taşıma sözleşmesi akdetmeleri hususunda tek tek temsil yetkisi (certificate of appointment) ve boş bilet stoku verirler. Dolayısıyla IATA. acenteleri, kendilerine temsil yetkisi vermiş olan hava taşıma işletmelerinin yetkili temsilcileri konumunda olup, temsil ettikleri hava taşıma işletmesi ya da işletmelerinin biletlerini, onlar nam ve hesabına düzenlemeye yetkilidirler85.
3- IATA. Olmayan (Non – IATA.) Acente
IATA. ile aralarında herhangi bir çerçeve anlaşma olmayan acenteler, IATA. olmayan acente (non – IATA. agency) olarak adlandırılırlar ki bunlar, IATA. acenteleri dışında kalan havayolu seyahat acenteleridir. IATA. olmayan acentelere herhangi bir bilet stoku ve taşıyıcı nam ve hesabına bilet düzenleme yetkisi verilmemekte olup bu çeşit acenteler, IATA. acentelerinin aksine yolcu temsilcisi olarak, yolcunun hesabına işlem yaparlar. IATA. rezervasyon gerçekleştirilememesi üzerine müvekkilince keşide edilen faturaların ödenmediğini ve davalı acenteden verim alınamadığından 03.12.2001 tarihli ihtarname ile sözleşmenin feshedildiğini ileri sürerek, (7.298,59)ABD Doları’nın temerrüt faiziyle birlikte davalıdan tahsilini talep ve dava etmiştir. Davalı vekili, davanın reddini savunmuştur. Mahkemece, toplanan kanıtlar ve bilirkişi raporuna dayanılarak, taraflar arasında imzalanan dava konusu acentelik sözleşmesinin “Galileo sözleşmesi” olduğu ve bilgisayar ve internet ortamında tanıtım ve rezervasyon hizmeti verilmesini içerdiği, yine taraflar arasında 12.12.1991 tarihli ve yurtiçi yolcu bileti satışına dair bir acentelik sözleşmesinin daha bulunduğu ve bu sözleşmenin de feshedildiği, ancak anılan acentelik sözleşmesinin feshedilmesinin Galileo sözleşmesini etkilemediği gerekçesiyle davanın kabulüne karar verilmiştir. Kararı, davalı vekili temyiz etmiştir. Dava dosyası içerisindeki bilgi ve belgelere, mahkeme kararının gerekçesinde dayanılan delillerin tartışılıp, değerlendirilmesinde usul ve yasaya aykırı bir yön bulunmamasına göre, davalı vekilinin tüm temyiz itirazları yerinde değildir.”, (Karar yayımlanmamıştır).
83
Acentenin başvurusu üzerine IATA., söz konusu acentenin aranan şartları haiz olup olmadığı hususunda “agency investigation panel” ve “agency board” olarak adlandırılan araştırma ve karar sürecini işletir. Sürecin olumlu geçmesi durumunda söz konusu acente ile (tüm üyelerini temsilen) IATA. arasında bir çerçeve anlaşma akdedilir ve acente, IATA. acentesi belgesi ve IATA. acentesi (IATA. approved agent) sıfatını alır. Bkz., Ülgen, (Sözleşme), s. 72. IATA. acenteliği bakımından gerekli şartlar ve IATA. acenteliğine ilişkin kıstaslar hakkında bkz., IATA. Travel Agent’s Handbook, Resolution 818g Edition, Effective 1 June 2012, Montreal – Genava 2012 (IATA. Resolution 818g).
84
Alman hukukunda acentelik anlaşmaları hakkında bkz., Vorbrugg / Mahler, Agency and Distributorship Agreements under German Law, International Lawyer (ABA), Vol.19, 1985, p. 607 vd..
85
olmayan acenteler taşıma sözleşmesini, yolcu hesabına doğrudan doğruya hava taşıma işletmesi (taşıyıcı) ile yapabilecekleri gibi, taşıyıcı temsilcisi olan IATA. acentesi aracılığıyla da yapabilirler86.
VII- SİVİL HAVAYOLU İLE YOLCU TAŞIMA SÖZLEŞMESİNİN
HÜKÜMLERİ
A) GENEL OLARAK
Sivil havayolu ile yolcu taşımacılığından kaynaklanan akdî sorumluluğun kaynağını, genel olarak, taraflar arasında akdedilmiş olan taşıma sözleşmesi oluşturur. Dolayısıyla akdî sorumluluk belirlenirken, öncelikle, ihlâl edilen sözleşme ve mevzuat hükümlerince taraflara bahşedilen hakların ve yüklediği borçların tespit edilmesi gerekir. Bu nedenle, tarafların yolcu taşıma sözleşmesinden kaynaklanan hakları ve borçları hakkında ihdas edilmiş ulusal ve uluslararası mevzuat hükümlerinin incelenmesi yerinde olacaktır.
İç hat taşımalarda TSHK.’nun, uluslararası taşımalarda ise Varşova Konvansiyonu ve 1999 tarihli Montreal Konvansiyonunun, yolcu taşıma sözleşmelerinden kaynaklanan hak ve borçları ayrıca ve özel olarak düzenlemedikleri; anılan metinlerin daha ziyade taşıma belgeleri ve taşıyıcının sorumluluğu noktasında hükümler getirdikleri gözlemlenmektedir. Fakat yolcu haklarının belirlenmesi noktasında, “Türk menşeli hava taşıma işletmelerinin Türkiye’deki
havaalanlarına/ havaalanlarından, yabancı menşeli hava taşıma işletmelerinin ise Türkiye’deki havaalanlarından gerçekleştirdikleri tarifeli ve tarifesiz tüm uçuşlarda…”
uygulanmak üzere87 “Havayolu ile Seyahat Eden Yolcuların Haklarına Dair Yönetmelik (SHY – YOLCU.)88” çıkartılmış olup, anılan yönetmelik 01.01.2012 tarihi itibariyle yürürlükte bulunmakta ve “…havayolu ile seyahat eden yolcuların sahip olduğu haklar ve bu
hakların geçerli olduğu durumlar ile yolcuların uçağa kabul edilmediği, uçuşlarının iptal edildiği ve uçuşlarının ertelendiği durumlardaki asgari haklarını belirlemek ve düzenlemek…”tedir (m.1/ f.1). Özellikle Avrupa Birliği üyesi ülkeler kapsamında yapılacak
olan uluslararası taşımalarda yolcu hak ve borçlarının belirlenmesine ilişkin düzenleme ise Avrupa Parlamentosu’nun 11.02.2004 tarihli ve “(EC) 261/2004 sayılı Taşımama, İptal veya
Uzun Gecikmeler Sebebiyle Tazminat ve Yardıma İlişkin Müşterek Kurallar Tüzüğü
86
Bkz., Ülgen, (Sözleşme), s. 74; Kırman, s. 34.
87
SHY-YOLCU.m.2/ f.1, (a).
88
(EC.261/2004)89” olup SHY – YOLCU hükümleri de anılan Tüzük paralelinde kaleme alınmıştır (SHY – YOLCU.m.3/ f.1, b).
Bununla birlikte, yolcu taşıma sözleşmesinden kaynaklanan hak ve borçların belirlenmesinde SHY – YOLCU hükümleri ile EC.261/2004 sayılı AB. Tüzüğünün yanı sıra, tamamlayıcı oldukları ölçüde sözleşme hükümleri ile TTK. ve TBK. hükümlerinin de uygulama alanı bulacağı aşikârdır90. Aşağıda, anılan düzenlemeler bağlamında yolcu taşıma sözleşmesinden kaynaklanan hak ve borçlar incelenecektir.