Araç Kavramı

Türk Dil Kurumu, Büyük Türkçe Sözlük’te “araç” kavramını, kimi özel kanunlardaki ayrımların133 aksine “taşıt” kavramıyla anlamdaş olarak telakki etmekte ve bu kavramları, “Otomobil, tren, gemi, uçak gibi taşıma araçlarının ortak adı” şeklinde açıklamaktadır134. Bisiklet, velotaksi, at arabası, fayton, kağnı, karavan, römorkör, minibüs, midibüs, otobüs, kamyonet, kamyon, traktör, amfibiyen, tanker, vagon, tramvay, monoray, buzkıran, şilep, vapur, mavna, yelkenli, deniz otobüsü, yat, feribot, katamaran, gabar, kano, gondol, hovercraft, denizaltı, teleferik, helikopter, autogyro, gyrodyne, tiltrotor, ornithopter, havabalonu, zeplin, planör, yelkenkanat gibi araçlar da anılan örneklere ek olarak gösterilebilmektedir135.

Teknik anlamda taşımacılıktan ve dolayısıyla “taşıma ilişkisi”nden bahsedilebilmesi için, taşıma konusu unsurun mekân itibariyle (geçici yahut temelli olarak) yer değiştirmesinin, insan iradesi doğrultusunda işletilen, (sözlük anlamında) bir “araç” ile sağlanması gerekir. Bu bakımdan yer değiştirme fiilinin, herhangi bir araç kullanılmaksızın, taşıyıcının kendi vücut gücüyle veya taşıma konusu unsurun kendi hareket yeteneğiyle sağlanması, anılan fiile hukukî anlamda “taşıma” niteliği kazandırmaz. Bir otomobilin, kendi motor gücüyle bir yerden bir yere götürülmesi veya bir çobanın, koyun sürüsünü yürüterek bir yerden bir yere götürmesi, hukuken “taşıma” niteliğinde değildir136.

verilmeden önce Ulaştırma Bakanlığınca, Dışişleri Bakanlığı ve Genelkurmay Başkanlığı’nın görüşü alınmaktadır (TSHK.m.93/ f.2, 3). Söz konusu genel ya da özel nitelikli izin alınmadan, bahsi geçen yasak maddelerin sivil havayolu ile taşınması mümkün değildir (TSHK.m.93/ f.1, g; SHT-18 m.5). Bu maddeye aykırı davranışların tespit edilmesi halinde, aykırı davranışta bulunanlar altı aydan üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılırlar (TSHK.m.141/ f.1). Yasak kapsamında olmalarına rağmen, basınç dengeleyici gazlar, yanıcı sıvılar ve yakıt gibi sivil hava aracının uçuşa elverişliliği için gerekli olan maddeler de anılan kuralın bir diğer istisnasını teşkil ederler ki bunların sivil hava aracında taşınması yasak kapsamının dışında tutulmuştur (SHT-18 m.2/ f.2).

133

Örneğin KTK., kapsamı itibariyle, “araç” ile “taşıt” kavramlarını birbirlerinden farklı tanımlamaktadır (m.3).

134

Bkz., TDK. Büyük Türkçe Sözlük, http://tdkterim.gov.tr/bts/, (02.08.2011).

135

Daha fazla örnek ve ilgili sınıflandırmalar için bkz., Wikipedia Online Encyclopedia, http://tr.wikipedia.org/wiki/Ta%C5%9F%C4%B1t#Karayolu_ta.C5.9F.C4.B1tlar.C4.B1, (02.08.2011).

136

Sözer, (Yük Taşıma), s. 15; Zeyneloğlu, s. 75. Karş., Doğanay, İsmail, Türk Ticaret Kanunu Şerhi, 2. Baskı, Ankara 1981 (Şerh), s. 1714; Arkan, (Karada Yapılan Eşya Taşımaları), s. 12.

Taşıma amacını gerçekleştirmek üzere kullanılan araçların niteliği ve işleyişi, taşıma ilişkisinin mevcudiyetini etkilemez. Bu nedenle taşımanın, “canlı” yahut “otomatik” araçlarla gerçekleştiriliş olması, anılan fiili, genel olarak taşıma niteliğinden uzaklaştırmayacaktır; yeter ki araç, insan iradesi doğrultusunda işletilmiş olsun137.

Bununla birlikte, taşımacılıkta kullanılan araçların niteliği, kimi hususlarda ayırt edici özelliğe sahiptir. Şöyle ki, her ne kadar kullanılan araçların niteliği taşıma fiilinin (ve dolayısıyla taşıma ilişkisinin) mevcudiyetine etki etmezse de, taşımaya uygulanacak hükümlerin belirlenmesinde birincil derecede önem taşır. Örneğin taşımacılıkta kullanılan aracın, “Karayolları Trafik Kanunu (KTK.)” veya “Karayolu İle Eşya Taşımalarına İlişkin Uluslararası Sözleşme - Convention on the Contract for the International Carriage of Goods

by Road (CMR.)” anlamında bir “araç138 (yahut “taşıt”)” olması ve taşımanın karayolu ile gerçekleştirilmesi, şartları dâhilinde anılan taşımanın, karayolu taşımacılığı hakkındaki mevzuat hükümlerine tabi olması sonucunu doğurur139. Bununla birlikte, karada

137

Aynı yönde bkz., Arkan, (Karada Yapılan Eşya Taşımaları), s. 10 – 11; Doğanay, (Şerh), s. 1714. Öte yandan, boru hatlarından akaryakıt, su, doğalgaz gibi doğal kuvvetlerin iletilmesi, kablo üzerinden elektrik nakli, kablolu veya kablosuz hatlar üzerinden bilgi (ses ve görüntü) iletişimi gibi hususların taşıma hukukunun ilgi alanına girmeyeceği, bu ilişkinin, ilgili kişiler arasında taşıma değil, somut olay bağlamında eser, hizmet yahut vekâlet ilişkisi doğuracağı ifade edilmektedir. Bkz., Miller / Jents, p. 146 vd.; Sözer, (Yük Taşıma), s.3; Sözer, (Elektronik Sözleşme), s. 13 vd.; Akkurt, (Elektronik Hizmet), s. 31 vd.; Akkurt, S. Sami, Türk Özel Hukukunda İş Sözleşmesi İle Eser Sözleşmesinden Kaynaklanan Başlıca Yükümlülükler ve Anılan Sözleşmelerin Ayırt Edilmesi, DEÜHFD., C. 10, S. 2, 2008 (İş ve Eser Sözleşmeleri), s.47 vd.; Karş., Canbolat, s. 6.

138

KTK.m.3’e göre “araç”, “Karayolunda kullanılabilen motorlu, motorsuz ve özel amaçlı taşıtlar ile iş makineleri ve lastik tekerlekli traktörlerin genel adıdır”. Aynı madde uyarınca “taşıt”, “Karayolunda insan, hayvan ve yük taşımaya yarayan araçlardır. Bunlardan makine gücü ile yürütülenlere “motorlu taşıt” insan ve hayvan gücü ile yürütülenlere “motorsuz taşıt” denir.” şeklinde tarif edilmektedir.

139

CMR. hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Clarke, Malcolm A., International Carriage of Goods by Road: CMR., 5th Edition, London 2009; Erdil, Engin, CMR. Konvansiyonu Şerhi, İstanbul 2007; Arkan, Sabih, Eşyanın Karayolu İle Uluslararası Taşınmasına İlişkin Konvansiyon (CMR) Üzerine Bir İnceleme, Sorumluluk ve Sigorta Hukuku Bakımından Eşya Taşımacılığı Sempozyumu, Ankara 1984 (CMR. İnceleme); Arkan, Sabih, CMR Hükümlerine Göre Yardımcıların Fiillerinden Doğan Sorumluluk, Prof. Dr. Yaşar Karayalçın’a 65. Yaş Armağanı, Ankara 1988, s. 319 vd.; Arkan, Sabih, Karayolu İle Eşya Taşımalarına İlişkin Uluslararası Sözleşmenin Uygulama Koşulları ve Taşıyıcının Sorumluluğunu Düzenleyen Hükümleri (TTK. İle Karşılaştırmalı Bir İnceleme), BATİDER., C. X, S. 2, 1979, s.397 vd.; Arkan, Sabih, Karayoluyla Yapılan Eşya Taşımalarında Taşıyıcının Sorumluluğu, Eşya Taşımacılığı Sempozyumu, Ocak 1984 (I. Sempozyum), s.101 vd.; Aydın, Alihan, CMR’ye Göre Taşıyıcının Ziya, Hasar

gerçekleştirilen fakat sivil havayolu taşımacılığı bakımından “yardım faaliyetleri (yer hizmetleri)” şeklinde nitelendirilen taşımalara, kural olarak sivil havayolu taşımacılığına ilişkin mevzuat uygulanır140. Örneğin, sözleşme gereği tek tür araç (sivil hava aracı) kullanılarak gerçekleştirilecek taşımalarda, yükün, hava aracına yüklenmek üzere teslim alınarak (pick up) başka tür bir araç ile yakın mesafeden havaalanına götürülmesinde, havaalanından alınarak gönderilene teslim edileceği yere ulaştırılmasında (delivery), yolcunun, sivil havayolu taşıyıcısına bağlı bir servis ile havaalanına yahut havaalanı içerisinde aprondan hava aracına götürülmesinde durum böyledir141. Fakat karada yapılan taşımacılık faaliyeti, sivil havayolu taşımacılığı bakımından “yardım faaliyeti” niteliğinde değilse, başka ve Gecikmeden Doğan Sorumluluğu, İstanbul 2002; Eren, Fikret, Karayolları Trafik Kanununa Göre Motorlu Araç İşletenlerin Akit Dışı Sorumluluğunun Hukukî Niteliği ve Unsurları, AÜHFD., C. 39, S. 1 – 4, s. 159 vd.; Karan, Hakan, Karayolunda Uluslararası Eşya Taşıma Sözleşmesi Hakkında Konvansiyon (CMR) Şerhi, Ankara 2011; Yeşilova, Ecehan, Taşıyıcının CMR. Hükümlerine Göre Yardımcı Şahısların ve Müteakip Taşıyıcıların Eylemlerinden Doğan Sorumluluğu, Ankara 2004; Topaloğlu, Mustafa, Karayoluyla Uluslararası Eşya Taşımalarından (CMR) Doğan Hukuki Sorumluluk, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Sorumluluk ve Tazminat Hukuku Sempozyumu (28 – 29 Mayıs 2009), Ankara 2009, s. 393 – 407; Quigley, Ian, Freight Carrier’s Liability under the CMR Convention 1956, Acta Oeconomica Pragensia, roc. 14, c. 4, 2006, p. 44, www.vse.cz/polek/download.php?jnl=aop&pdf=129.pdf (23.06.2011); Yüce, Aydın Alber, Taşıma Hukuku Karar İncelemesi CMR.’nin Uygulanma Şartları ve Taşıyıcının Gecikmeden Doğan Sorumluluğu, LHD., C. 10, S. 117, 2012, s. 35 vd.. Ayrıca, ulusal karayolu taşımacılığına ilişkin KTK.’nda yer alan kimi düzenlemeler hakkında bkz., Akman, Sermet, 2918 Sayılı Karayolları Trafik Kanununa Göre Motorlu Araç İşletenin Sorumluluğunun Hukukî Mahiyeti, İBD., C. 63, S. 7 – 8 – 9, 1989, s. 347 vd.; Nomer, Haluk N., 2918 Sayılı Karayolları Trafik Kanununa Göre Motorlu Araç İşletenin Sorumluluğu, İBD., C. 66, S. 1 – 2 – 3, 1992, s. 36 vd..

140

11.HD. 05.12.2012, E.2012/14893 K.2012/19992, “Dosya içeriğinden davalı Air Kargo'nun havayolu taşıması işiyle iştigal etmeyip, davacı kurumla yaptığı yer hizmetleri sözleşmesi kapsamında havayolu taşıma firmalarına yer hizmeti sunduğu, diğer davalı Ural Airlines şirketinin de bu kapsamda davacıdan hizmet aldığı anlaşılmaktadır. Davacı taraf davalı Air Kargo A.Ş'nin davalı Ural Airlines şirketinin temsilcisi sıfatıyla slot bedelinden birlikte sorumlu olduğunu ileri sürmüş, mümeyyiz davalı ise davalı Ural Airlines şirketinin Türkiye temsilcisi olduğunu, anılan davalı tarafından davacı kuruma yapılması gereken ödemelerin kendisi tarafından gerçekleştirildiğini, ancak Ural Airlines'in borçlarından şahsen sorumlu olmadığını savunmuştur. Alınan bilirkişi raporunda davalı Air Kargo'nun, diğer davalının davacıdan aldığı her türlü hizmetin karşılığını temsilci olarak davacıya ödediği, bu kapsamda slot bedelinin ödenmesinden de sorumlu olduğu, ancak bu durumda kendi ödediğini diğer davalıya rücu edebileceği belirtilmiş, mahkemece bilirkişi raporu hükme esas alınarak alacağın her iki davalıdan müştereken ve müteselsilen tahsiline karar verilmiştir…”, (Karar yayımlanmamıştır).

141

bir deyişle anılan faaliyet, bağımsız bir taşıma özelliği gösteriyorsa, hakkında, şartları dâhilinde “karma (multimodal) taşıma142” yahut bağımsız karayolu taşımacılığına ilişkin genel hükümlerin uygulanacağı açıktır143.

Aynı şekilde, taşıma fiili icra edilirken seçilen aracın, deniz aracı144 yahut demiryolu (railway)145 üzerinde hareket eden bir araç olması halinde de anılan taşımaya uygulanacak hükümler, mevzuat itibariyle değişkenlik göstermektedirler146.

142 _{“Multimodal taşımalar”, gönderen ile taşıyıcı arasında yapılan sözleşme uyarınca, değişik tür taşıtların (tren,}

gemi, uçak vs.) farklı fizikî ortamlarda (karayolu – demiryolu – havayolu – denizyolu vs.) peşpeşe kullanılması yoluyla gerçekleştirilecek olan uluslararası eşya taşımaları şeklinde tanımlanırlar ki bu tür taşımalar, 24.05.1980 tarihli “Eşyanın Değişik Tür Taşıtlarla Uluslararası Taşınmasına İlişkin Konvansiyon” hükümlerine tabidir. Konu hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Arkan, Sabih, 24.5.1980 Tarihli Eşyanın Değişik Tür Taşıtlarla Uluslararası Taşınmasına İlişkin Konvansiyon Üzerinde Bir İnceleme, BATİDER., C. 11, S. 3, Haziran 1982, s.27 vd..

143

11.HD. 21.04.2008, E.2007/3477 K.2008/5333, “Mahkemece, toplanan kanıtlar ve bilirkişi raporuna dayanılarak, sigortalı malların davalı Marports’un üstlendiği taşıma sırasında hasarlandığı, havayolu ile taşımanın dava dışı Air France tarafından üstlenildiği, söz konusu konişmentoda davalı Uti’nin acente olarak yer aldığı, bu durumda hasarın havayolu taşıması sırasında meydana gelmemesi nedeniyle Varşova Konvansiyonu’nun 18/1.maddesi uyarınca havayolu taşıyıcısının hasardan sorumlu olmayacağı gibi, TTK.’nun 119.maddesi uyarınca davalı Uti’ye doğrudan husumet yöneltilemeyeceği, davalı Uti’nin diğer davalı ile arasında alt/üst taşıyıcı ilişkisi bulunduğunun da ispatlanamadığı gerekçesiyle, davalı Uti Taşımacılık Ltd.Şti. hakkındaki davanın reddine, diğer davalı hakkındaki davanın kabulüne karar verilmiştir. Kararı, davacı vekili temyiz etmiştir… Mahkemece davalı Uti Ltd.Şti.’nin taşımayı üstlenen havayolu taşıcısı veya diğer davalı Marports Company şirketine taşıma işini veren üst taşıyıcı olmadığı gerekçesiyle, davalı Uti Ltd.Şti. hakkındaki davanın reddine karar verilmiş ise de, bu konuda yeterli inceleme yapılmamıştır. Öncelikle mahkemece, davalı Uti Ltd.Şti. tarafından 31.12.2002 tarihli fatura ile, davacı şirketin sigorta ettireni olan dava dışı Tekno Ses Ltd.Şti.’nden, yurtdışında gerçekleştirilen trafik kazası nedeniyle oluşan ekstra pick up ve hadling masrafları olarak, 800 Euro talep edilmesi hiç tartışılmamıştır. Oysa anılan kaza, davalı Marports Company tarafından gerçekleştirilmiştir. Mahkemece görüşüne başvurulan 10.08.2005 tarihli bilirkişi raporunda da bu hususa değinilmiş, ayrıca dava dışı satıcı Netia firmasının ekspertiz şirketine gönderdiği 18.12.2002 tarihli faksta, davalı Uti Ltd.Şti.’nin kendilerine ek nakliye için talimat verebileceğinin bildirildiği, bu durumun da anılan davalının asıl taşıyıcı olup olmadığı konusunda şüphe uyandırdığı belirtilmiştir. Bu durum karşısında mahkemece, 31.12.2002 tarihli fatura içeriği ile 10.08.2005 tarihli bilirkişi raporunda belirtilen hususlar değerlendirilerek, davalı Uti Ltd.Şti.’nin dava konusu taşımadaki konumunun tam olarak belirlenmesi ve sonucuna göre bir karar verilmesi gerekirken, eksik incelemeyle yazılı şekilde hüküm kurulması doğru görülmemiş, kararın davacı yararına bozulması gerekmiştir.”, (Karar yayımlanmamıştır).