3.3 Arabayev’in Kültürel Çalışmaları
3.3.1 Arabayev’in Türkistan Eğitim Komisyonundaki Çalışmaları
Sovyet yönetiminin TÖSSC bünyesinde oluşturmuş olduğu Bilim Komisyonuna bağlı olarak kurulan Kırgız Bilim Komisyonu ilk başkanlık görevi Arabayev’e verilmiştir. Arabayev’in bu göreve getirilmesinde Kırgız aydınları arasında rehber olarak kabul edilmesi, Ahmet Baytursunov’un TÖSSC Halk eğitimi bakanı olması ve Turar Rıskulov’un TOSSC hükümet başkanı olmasının etkili olduğu söylenebilir. Çünkü belirtilen üçlü uzun yıllardan beri tanışmaktadır ve Türkistan halkı için her alanda çabalar harcamaktadırlar. Arabayev’in ilk Kırgız Đlim Komisyonu başkanı olması günümüze kadar değişerek ulaşan Kırgız Đlimler Akademisinin temellerini atmasıyla onun çalışmaları Kırgız akademi camiasının şekillenmesini direkt olarak etkilemiştir. Bu sebeple Arabayev’i yakın arkadaşları ve çağdaşları Moldoke olarak isimlendirmişlerdir. O dönemdeki şartlara bakıldığında Arabayev’in çalışmalarını büyük bir özveri ile gerçekleştirdiği açık bir şekilde görülmektedir. Çünkü çalışma yapabilmek için öncelikle yeterli tecrübeye sahip yetişmiş eleman gereklidir. Zira Türkistan’da Türklerin bağımsız devletlerini oluşturma ve ilan etmelerinin önündeki en büyük engellerden birisi yetişmiş eleman sıkıntısıdır. Ceditçi aydınları Komünist Partiye mecbur bırakan sebeplerden biri de budur.
1920 yılında Kırgız Đlim Komisyon başkanı olan Arabeyev 1924 yılına kadar yetersiz kadro ile çalışmalarını sürdürdü. 1924 yılında Kırgız Otonom Bölgesinin kurulmasından sonra bu yönetim birimi içerisinde oluşturulan Halk Eğitim Komisyonunun da başkanı
645 KRBMA, F. 647, op., 1, d. 40, s. 51. 646 KRBMSDA, F. 10, op., 1, d. 31, s. 39.
oldu.647 Bir nebze de olsa bu sırada kadro ihtiyacını giderme fırsatını buldu. Böylece yardımcılığına Rus – Yerli mektebinde eğitim almış, kendisi gibi eğitimci ve Alaş Partisi Kırgız şubesi üyelerinden K. Tınıstanov’u, sekreterliğine ise Kırgız dili ve kültürü alanlarında Arabayev’in yanında çalışmalar yapan K. K. Yudahin’i648 getirmiştir.649 Tınıstanov gibi Yudahin de Arabayev’in yönlendirmesi ile yaptığı çalışmalarla Kırgız dili ve edebiyatına önemli katkılar yaptığı gibi Kırgız ilimi tarihinde önemli bir kariyere sahip olmuştur. Arabayev Kırgız Đlim Komisyon Başkanlığı sırasında oluşturduğu kadro ile Kırgız dili eğitimi konusunda olağan üstü çabalar harcadığı gibi Kırgız halkının toplumsal gelişimi için çok önemli olduğunu düşündüğü Kırgız kültürel varlıklarının eğitime kazandırılmasında büyük gayretler sarf etti.
Arabayev’in 1920 – 1924 yılları arasında yapmış olduğu Kırgız Đlim Komisyon Başkanlığı döneminde ilmi araştırmaların yapılmasını zorlaştıran en büyük problemlerden biri de elde yeterli derecede eserin olmaması ve yayına hazırlanan eserlerin yayınlanması için gerekli teknik ekipman yokluğu idi. Nitekim Kırgız Otonom Bölgesi TÖSSC’ye bağlıydı ve bu sebeple kendisine ait ilmi araştırma yapacak teknik malzemeleri bulunmamaktaydı. Kırgız dilinde ve Kırgızlar için 1920 yılına kadar yayınlanan çok az sayıdaki eserin yayıncısı zaten kendisiydi. Dolayısıyla halk eğitiminde kullanılacak materyallerin hızlı bir şekilde yayına hazırlanması ve yayınlanması gerekiyordu. Ancak Arabayev’in Bilim Komisyon başkanı olduğunda çalışma ortamı ve çerçevesi yetersizliklerle doluydu. Ne kadar da olsa büyük bir alan ve insanı içine alan TÖSSC bünyesindeki Đlim Komisyonuna bağlı bir durum söz konusuydu. Özellikle yönetim konusunda iktidarın çalışma alanını sınırlayan ve yönlendirmeye çalışan bir baskısı vardı.650 Ayrıca malzeme, ekipman, eğitimli eleman sıkıntısı onu zorlayan en önemli sorunlardı. Bütün bu zorluklara rağmen çalışmalar tamamen Arabayev’in şahsi gayretlerine dayanmıştır. O, bütün imkansızlıklara rağmen şikayet edilmemesi gerektiğini, ihtilalden sonra ortaya çıkan durumun Kırgız kültürel gelişimi için bir fırsat olduğunu ve bunun azami şekilde değerlendirilmesi gerektiğini yanındaki arkadaşlarına söyleyerek motivasyonlarını sağlamaya çalışmıştır.651
647 KRBMA, F. 647, op. 1, d. 37, s. 1.
648 Konstantin Kuzmiç Yudahin (1890 - 1975); Sovyetler döneminde Türk dil bilimi üzerine çalışmış önemli bir Türkolog’dur. 1940 yılında dil bilimi üzerine Profesör olmuştur. Özbek ve Kırgız Bilimler Akademisi üyeliği görevlerinde bulunmuştur. Modern Kırgız dili sözlüğünü hazırlamıştır. K. K. Sartbaev, “Konstantin Kuzmiç Yudahin”, K. 80-Letniyu So Dnya Rojdeniya Turkologiçeskie Đssledovaniya, Frunze, 1970, s. 79 – 83. 649 KRBMA, F. 647, op. 1, d. 37, s. 1.
650 A. M. Turgunbaeva, a.g.m., s. 179. 651 KRBMA, F. 647, op. 1, d. 37, s. 1.
Kırgız ve Kazaklar arasında eğitimin yaygınlaştırılması ve ilmi faaliyetleri yönlendirilip idare edilmesi görevini üstlenen Đlim Komisyonunda Arabayev’in ilk işi eğitimi yaygınlaştırmak olmuştu.652 Komisyonun ilmi araştırma konusundaki ilk işi Kırgız Türklerinin halk edebiyatına ait ürünleri yazıya geçirip yayınlanması faaliyeti olmuştur. Arabayev Sovyet döneminden önce de Kırgız halkının sözlü kültürel varlıklarının ortaya çıkarılması konusunda çeşitli girişimlerde bulunmuştu.653 Başta daha öğrencilik yıllarında Kıssa-i Zelzele’yı yayınlaması bu durumun en somut göstergesidir. Ayrıca Ton bölgesinde eğitim alanındaki çalışmalarının yanı sıra halk ağzından destan ve hikayeleri derlemeye büyük önem göstermişti.654 1920 yılından sonra sosyalist propagandanın halk arasında etkili olabilmesi amacıyla halk edebiyatının toplanması ve propaganda aracı olarak kullanılması politikası gereği 1922 yılında oluşturulan Đlim komisyonu bu konuya eğildi.655 Çeşitli derleme faliyetlerine başlanmasına rağmen 1924 yılına kadar elde edilen verilerin yayınlanması gerçekleştirilemedi. Arabayev derlenen çalışmaların yayınlanmasına büyük önem verdiği için ancak 1924 yılından sonra Moskova ve Taşkent’te kendi derlemelerinin aralarında bulunduğu bazı çalışmaları yayınlama fırsatı oldu.656
Yayınlanan eserlerin hemen hepsi Taşkent’te bulunan Türgosizdat (Türkistan Devlet Yayını) yayını olarak çıkmıştır.657 Yayınlanan eserlerden Lenin Hakkında Şiirler adlı Arabayev’in derlemesi ücretsiz olarak halka dağıtılmıştır. Đlim Komisyonunda ders kitapları da yayınlanmaya ve geliştirilmeye çalışılmıştır. Yayınlanan ders kitapları arasında en önemli olanı Arabayev’in reforme edilmiş Arap alfabesi ile hazırladığı Kırgız Alipbeesi kitabıdır. 1924 yılına kadar Sovyetlerin açtığı okullarda ve mekteplerde Kırgız dili öğretiminde Kazakça ve Tatarca ders kitapları okutulmaktaydı.658 Kırgız dili ilmi terminolojisinin gelişmesi için 300 yeni terim Kırgızcalaştırılmıştır.659 Yayınlar arasında en önemli çalışma ise ilk Kırgızca gazete Erkin-Too gazetesinin yayınlanmasıdır (7 Kasım 1924).660 Arabayev’in yönlendirmesi sonucu gerçekleşen bu olay Kırgız devletinin temellerinin atılmasından sonra gerçekleşen en önemli olaydır. Bu çalışmalarının yanı sıra kendisi de eğitim vermeye devam etti.
652 Arabayev’in eğitim alanında yaptığı çalışmalara ikinci bölümde değinildiği için burada tekrar edilmeyecektir. 653 Mamırov, Oozeki Çıkarmaçılıktı, s. 102.
654 Maksutov, a.g.e., s. 12. 655 Esengulova, a.g.e., s. 67.
656 Arabayev’in gayretleri sonucu 1924 – 1925 yıllarında Arabayev’in “Alippe”, “Kırgız Alippesi” (Taşkent 1924), Lenin Hakkında Şiierler (Taşkent 1925), Kırgız Alippesi (Moskova 1925), Cazuu Colunda Saamalık (Moskova 1925), Seketbay, Manasçı Cakıpbekov, Türgön Đ. Arabayev (Moskova 1925), K. Tınıstanov’un Okuu Kitebi, (Taşkent, 1924), Kasımdın Irlarının Cıynagı, (Moskva 1925).
657 A. Erkebaev, “Trebuet Pravda Đstorii”, Sovetskaya Kirgiziya, 6 Eylül 1988, s. 3. 658 Turgunbaeva, a.g.m., s. 179.
659 KRBMA, F. 647, op. 1, d. 14, s. 48. 660 Maksutov, a.g.e., s. 8.
Arabayev yayın faaliyetlerinin yanı sıra Kırgız eğitim kadrosunun yetiştirilmesine çok büyük önem verdi. Öğretmen yetiştirme işinin uzun soluklu bir çalışma gerektirdiğinin farkında olan Arabayev, bu süreci olabildiğince kısaltmak amacıyla kısa süreli kurslar açtı.661 Arabayev’in şahsi girişimleriyle 1920 yılından beri kısa süreli eğitim kursları açılmıştı. Ancak bunlar arasında en teşkilatlısı ve ünlüsü Mayıs 1924’te Calalabad şehrinde açıldı. Burada her bir kursta 40 öğretmen yetiştirildi. Arabayev’Đn girişimleriyle 1924 yılına kadar çeşitli kurslarda öğretmenler yetiştirilmişti. 1924 yılında Bişkek bölgesinde toplam 326 eğitimci görev yaptı. Bunlardan 199’u yerli, 127’si Rus idi. Bunlardan 9’u yüksek eğitimli, 97’si ortaöğretim, geri kalanı çoğunlukla Kırgızlar olmak üzere kısa süreli öğretmen kurslarından mezun almış kişilerdi.662 Bu sebeple yüksek eğitim almış Kırgız eğitimcilerinin yetiştirilmesine vakit kaybetmeden başlanması gerekiyordu. Bu sebeple Arabayev 1924 yılında Kırgız Enstitüsünün kurulması için girişimlerde bulundu. Ancak onun döneminde bu gerçekleşmedi. Ulusal öğretmen yetiştirme staratejisinin belirlenmesi, ders kitaplarının yayınlanması ve Kırgız dilinin gelişimi konuları hakkında politikalar oluşturulması için ilk Kırgız öğretmenleri Kurultayını Haziran 1925’te düzenledi. Ancak Otuzcuların dilekçesi sebebiyle Arabayev görevinden ayrılmak zorunda kaldı (25 Ağustos 1925). Kendisinden sonra Kırgız Đlim Komisyonu Başkanlığına yanında yetiştirdiği Sovyet Kırgızistan’ın ilk Profesörü olacak olan Kasım Tınıstanov geçti.663
Kırgız Đlim Komisyonu raporlarına göre görev aldığı dönemde büyük başarılara imza attı. Kırgızistan’da ilk olarak yayın faaliyetleri Arabayev’in teşvikleri ile şekillenip çoğaldı. Onun döneminde ilk defa Kırgız sözlü edebiyatının derlenip yayınlanması Kırgız Đlim Komisyonu tarafından gerçekleştirildi. Bu durum kendisinden sonra derleme faaliyetlerinin hızlanmasına ve halkta kültürel mirası koruma bilincinin uyanmasında büyük etkiye sahip oldu. Bir çok çalışmasında olduğu gibi Otuzların dilekçesi Arabayev’in Kırgız Đlim Komisyon’unda da gerçekleştireceği önemli çalışmalarının engellenmesi anlamına gelmektedir.