Arabayev’in doğum tarihiyle ilgili olarak farklı bilgiler bulunmaktadır. Bu durum o dönemin tanınmış birçok siması için geçerlidir. Kırgızların büyük çoğunluğunun göçebe bir hayat sürüyor olması, bu türden kayıtları tutma alışkanlığının olmaması ve tarihlerin daha çok On Đki Hayvanlı Türk takvimine göre söyleniyor olması bu durumun temel sebeplerini oluşturmaktadır. Arabayev’in doğumu konusunda en doğru bilgi arşiv kaynaklarında bulunan kendi el yazması otobiyografilerindeki tarihlerdir. Bu kaynaklarda küçük farklar dışında Arabayev’in doğumu Ekim 1882’dir.124 Arabayev, Karakol şehrinin Koçkor ilçesine bağlı Kün-Batış köyünde dünyaya geldi.125 Đlk olarak açıklığa kavuşturulması gereken şey Arabayev’in adı meselesidir. Arabayev’in adı konusunda bir karmaşa söz konusudur. Bunun sebebi Arabayev hakkında hatıra ve gazete yazılarının yanı sıra, arşiv kaynaklarında ve kendi kaleminden çıkan kısa özgeçmişleri arasında dahi farklılıklar bulunmasıdır. Bu durum Kırgız araştırma kitaplarında da onun adının farklı şekillerini ortaya çıkarmıştır. Buna göre
122 Bariy Azıkon, “Cürögümdö Saktap Cüröm”, Đşenalı Arabayev Tuulgan Kününün 110. Cıldıgına Arnalgan
Cıynak, Bişkek 1993, s. 83.
123 KRBMSDA, F. 10, Op. 15, d. 188, s. 8. 124 KRBMSDA, F. 10, Op. 15, d. 188, s. 25. 125 KRBMSDA, F. 10, Op. 15, d. 188, s. 29.
Arabayev’in adı çeşitli kaynak ve çalışmalarda; Đşenalı126, Đşangali (Esengali) 127, Đşanaali128 ve Arabay uulu Đşengaliyeviç129 şeklinde geçmektedir. Bunların yanı sıra Arabayev’in adının yaşatıldığı çeşitli okul ve sokak adları da karışıklıktan nasibini almıştır. Onun adını taşıyan Kırgızistan Devlet Pedagoji Üniversitesinde Đşanalı, sokak adlarında Eşenaalı şekli kullanılmıştır.
Arabayev’in adının farklı şekillerinin Türkçenin bölgeler arasındaki lehçe farklılıklarından kaynaklandığı söylenebilir. Bu durumu ortaya çıkaran temel sebep Arabayev’in adını oluşturan Eşen ve Aali (Âli) kelimelerinin Türkçede terim olarak kullanılmasıdır. Bu kelimelerin anlamı hemen bütün Türkistan Türk lehçelerinde aynı olup, söyleniş farklılıkları vardır. Şeyh anlamına gelen eşen kelimesi Özbekçede Đşon, Kırgızcada
Eşen, Tatarcada Đşan, Kazakçada Tatarlardan etkilenme dolayısıyla Đşan şeklinde kullanılır.130
Ayrıca Arabayev’in adının Đşangali şekli hariç diğerleri Kırgız söyleyiş şekillerine uygundur.
Đşangali ise Tatarca söylenişidir. Gali tabiri Âli131 kelimesinin Tatar lehçesinde söyleniş şeklidir.132 Dolayısıyla Đşangali adı Arabayev’in Tatar mekteplerinde okurken veya Galiya medresesinde eğitim aldığı dönemde Tatarlarla ilişki kurmasından kaynaklansa gerektir. Nitekim Tatar yayınlarında onun adı Đşangali şeklindedir.133 Bu sebeple de Kazaklar arasında Đşangali olarak tanınmaktadır.134
Bu karmaşanın ortadan kaldırılması için yapılacak çalışmalarda, resmi belgelerde ve Arabayev’in eserlerinde çoğunlukla kullanıldığı şekil kabul edilmelidir. Buna göre Arabayev’in kaleme aldığı eserlerinde genellikle kısaltma kullanılmakla birlikte E. veya Eşenaalı şeklindedir.135 Bunun yanı sıra ne kadar arşiv kaynaklarında küçük yazılış farklılıkları olsa da bu belgeler içinde ciddi olarak hazırlanan resmi Komünist parti özgeçmiş anketlerine Arabayev adını Eşenaalı şeklinde yazmıştır.136 Ayrıca onu yakından tanıyan Saktın Sasıkbayev’in, 23 Aralık 1993’te Arabayev’in heykelinin açılış törenindeki
126 Mola Kılıç Törekil, Kıssa-i Zelzele, Haz. Đşanalı Arabayef, Kazan 1911. 127 KRBMSDA, F. 10, Op. 15, d. 188, s. 50.
128 KRBMSDA, F. 10, Op. 15, d. 188, s. 3, 24, 25, 29. 129 KRBMSDA, F. 10, Op. 15, d. 188, s. 34.
130 Yudahin, Kırgız Sözlüğü, s. 342; Rahmatullaev, a.g.e., s. 129; Hasan Amid, Farhang-i Farsi-yi Amid, Tahran, Şemsi 1379, s. 277.; Tatarsko – Russkiy Bolşoy Slovar, http://radugaslov.ru/tatar.htm, 14.05.2012; 131 Âli, Âliye; Yüce, ulu. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Yay. Haz.: Aydın Sami Güneyçal, Ankara 2000, s. 28.
132 Maanaev E. Osmonkulov A., a.g.e., s. 10. 133 Galım Ahmetov, a.g.e., Almatı 1996, s. 144.
134 “Calpı Kazak-Kırgız Syezinin Kaulısı”, Alaş Kozgalısı Kucattar Men Materialdar Cinagı, , Tom 1, Almatı 2004, s. 182.
135 E. Arabayuulu, Kırgızdın Alip-beesi, Kırgızstan Mamlekettik Basması, 1928; Eşenaalı Arabayuulu, “Kırgız Kalkı”, Erkin-Too, No: 1, 1924, s. 3.
konuşmasında belirttiği, “bu kişiye ezanla konulan ad Eşenaalı idi.”137 şeklindeki açıklama dikkate alınmalıdır. Dolayısıyla Arabayev’in adı Kırgız Türk lehçesine göre Eşenaalı’dır. Ancak Türk şivelerinin çoğunluğunda din adamını karşılayan terim olarak Đşan kavramının kullanılması sebebiyle Türkiye’deki çalışmalarda Đşanaali olarak kullanılmalıdır.
Đslam ve Türk dünyası için kritik bir dönemde doğan Arabayev, XIX. yüzyılın sonlarına doğru Rusya Türkleri arasında ortaya çıkan eğitim, kültür, siyaset ve millet anlayışındaki yenileşme düşüncesini başarılı bir şekilde ortaya koyan, özellikle Kırgız ve Kazak aydınlanmasına damga vurduğu gibi, Sovyet dönemi eğitim politikalarının karşısına dikilebilecek cesarete sahip bir pedagog, siyasetçi aydın olacaktı. Doğumu gerek Türkistan ve gerekse dünya Türklüğü için önemli gelişmelerin yaşandığı bir döneme rastlamaktaydı. Siyasi olarak Đslam dünyası Avrupa’ya boyun eğmiş, Müslüman toplum batıda ortaya çıkan fikirlerden etkilenmeye başlayıp yeni toplumsal kimlik tanımları ortaya çıkmaya başlamıştı. Bu da Đslam merkezli bir anlayıştan milliyet esaslı bir topluma dönüşümü beraberinde getirmiş, kültürel ve eğitim alanında da uzun zamandan beri devam eden durgunluk Usul-i Cedit hareketi ile hızlı bir değişim ve gelişim sürecine girmişti.
Diğer taraftan Rus hakimiyetine karşı bağımsızlık mücadelesinde askeri alanda başarısız olunmuş, mücadele kültürel alana kaydırılmıştı. Aslında mücadelenin kültürel alana kaydırılması mecburi bir durum olmuştu. Çünkü Ruslar bölge halkını Ruslaştırmak için çok yönlü girişimlere başlamışlardı. Bu durumda Türkistan Türklerinin önünde duran en önemli sorun eğitim meselesi idi. Müslüman Türk çocukları, ya açılan Rus okullarında Avrupai tarzda eğitim alıp benliklerini kaybedeceklerdi veyahut da mevcut eğitim kurumlarında gerekli reformlar gerçekleştirilip kültürel gelişimin gelenek ve milliyete bağlı olarak doğal gelişimi gerçekleştirilecekti. Türkistan çocuklarının önünde duran bu kritik durumda geleneksel dini eğitimle eğitimine başlamış olan Arabayev ailesinin yönlendirmesi ile tam bir Türkistan mollası olarak yetişmiş olmasına rağmen, Türkistan’da ilk Ceditçi aydınlardan, özellikle de Kırgızlar arasında milli eğitimin yaygınlaşmasında ve yenileşmesinde ilk Kırgız aydını oldu. Dolayısıyla Müslüman Kırgız halkının hizmetine modernleştirilmiş milli eğitim kurumlarını sundu.