Arabayev’in Doğu Türkistan’a Gitmesi ve Doğu Türkistan Kırgız Yazı Dilinin

Günümüzde Kırgızistan Cumhuriyeti sınırları içinde yaklaşık 5 milyon Kırgız yaşamakla birlikte, Kırgızistan’nın sınırları dışında da 2 milyon civarlarında Kırgız yaşamaktadır (Çin, Kazakistan, Özbekistan, Afganistan, Türkiye, Ukrayna…).371 Günümüzde bu ülkeler içerisinde Kırgızların yoğun olarak yaşadıkları ülkelerden ön plana çıkan ise Çin işgali altında bulunan Doğu Türkistan’da yaşayan Kırgızlardır.372 Kırgızların buradaki tarihleri çok eskilere dayanmaktadır. Aslında Kırgızların anavatanlarının içine Çin işgalindeki Doğu Türkistan’ın batı kısımları da girmektedir. Ancak, 1884 yılında Rusların günümüz Kırgızistan bölgesini işgal etmesi üzerine Kırgız toprakları ikiye bölünmüştür. Dolayısıyla Kırgızların bir kısmı da Çin toprakları içerisinde kalmışlardır.373 Günümüzde Kırgız dili yazı dili olarak iki ülkede kullanılmaktadır. Bunlar Kırgızistan Cumhuriyeti ve Çin’deki Kızılsuu Kırgız otonom bölgesinde yaşayan Kırgızların kullandıkları edebi ve yazı dilidir. Bu yazı dilinin Kırgızistan’da olduğu gibi Arabayev’in temellerini attığı söylenebilir.

370 _{K. S. “Biyik Kişi Đşenaalı Arabayevdin 110. Cıldıgına”, Bişkek Şamı, Sayı 117 (119), 21 – 24 Haziran,} 1993, s. 3.

371 _{T. Egemberdiyev, ”Kurultay Bizdi Kur Koybos”, Asaba, No: 9369, 27 Ağustos 1992, s. 4.} 372 _{Osmonov, Asankanov, a.g.e., s. 550.}

Arabayev Kırgız çocukları için yeni sistemde okul açma ve Usul-i Cedit’i Kırgızlar arasında yaygınlaştırma çalışmalarına 1916 bağımsızlık isyanı sebebiyle ara vermek zorunda kaldı. Bütün Türkistan Türklerinin (Kazak, Kırgız, Özbek) katıldığı bu isyan özellikle Kırgızlar tarafından desteklenmiş Rus göçmenlerine dağıtılan topraklar Kırgızlar tarafından tekrar alınmıştı. Ancak kısa süre içerisinde ağır bir şekilde Rus birlikleri tarafından bastırılan bu isyan sonrasında yaşananlar Kırgızları ve Kazakları çok zor durumda bırakmıştı. Çünkü hem Rus askerleri ve hem de Rus göçmenleri isyan sonrasında intikam amacıyla Kırgızları öldürmeye başlamışlardı.374 Halkın çoluk çocuk demeden katledilmeye başlanması sebebiyle hayatta kalmak için Çin işgalindeki Doğu Türkistan’a göç etmeye başladı. Olayların en şiddetli olduğu bölge olan Isıkgöl eyaleti idi.375 Bu sırada bölgede eğitim çalışmalarında bulunan Arabayev ve ailesi durumdan etkilenmiş ve Arabayev’de ailesini alarak Çin’e göç etti. Arabayev ve ailesi bin bir zorlukla Doğu Türkistan’daki Üç-Turfan şehrine ulaşabildi.376 Zira bu göç sırasında yüz binleri bulan sayıda Kırgız ve Kazak hayatını kaybetmişti.

Arabayev’in Doğu Türkistan’da yaşadığı dönem tamamen hayatta kalma mücadelesi ile geçti. Çünkü Çin yönetimi Çarlık Rusya’dan çekindiği için göçmenlere yardım etmediği gibi onlara engel olmaya çalıştı. Çin yönetimi göçmenlerin hayatlarını burada idame ettirmelerini istemediği için onlara çalışma ve ticaret yapma izni vermedi. Ağır şartlardan kaçıp gelen bu insanlara Doğu Türkistan’ın yerli halkı olan Uygur ve Kırgızlar evlerini açarak yardımcı olmaya çalıştılar.377 Ancak onlarında durumları çok fazla iyi değildi. Çünkü uzun zamandan beri Çin zulmü altındaydılar. Arabayev’in Üç-Turfan’da hayatını nasıl geçirdiği hakkında kaynaklarda fazla bilgi bulunmamaktadır. Ancak Doğu Türkistan’da yaşayan yerli Kırgızlardan Manasçı Cusup Mamay ve Tarihçi Useyin Acı Arabayev’in Üç-Turfan’daki yaşamından habersiz olsalar da onun kitaplarını bilmekle birlikte onunla karşılaşmamışlardır.378

Arabayev hakkında başka bir bilgi de Doğu Türkistan’ın Urumçi şehrinde yaşayan Filolog ve redaktör Makalek Ömürbay’dır. Ömürbay, Arabayev hakkında bilgi verdiği

“Kırgız Cazuusunun Tarınınan Kıskaça Bayan” adlı makalesinde şunları yazmaktadır: “… ilk Kırgız yazı dilinin alfabesi 1911 yılında ortaya çıktı. Đşanaali Arabay uulu Kazak yazar arkadaşıyla yazdığı eseri Kırgızlar ve Kazaklar arasında yaygın bir şekilde kullanıldı. …

374 _{Turar Rıskulov, “1916-Cıldagı Kazaktar Menen Kırgızdardın Kotorulusu Conundo”, Ürkün, Bişkek, 1993, s.} 134-137.

375 _{Kurmanov, a.g.e., s. 43.} 376 _{Mamırov, a.g.m., s. 109.}

377 _{Hamid Ziyaev, Türkistan’da Rus Hükümetine Karşı Mücadele, Çev.: Ayhan Çelikbay, Ankara, 2007, s.} 361.

Arabayev’in eserlerinden özellikle “Töte Okuu” adlı kitabı Kırgız Kazaklar arasında aranan kitap haline geldiği gibi Kırgız yazı dilinin gelişiminde çok önemli yere sahip oldu.”379 Aynı makalede Arabayev’in 1916 yılında Üç-Turfan şehrine geldiği ve alfabe kitaplarını burada bazı insanlara verdiği belirtilmektedir. Ayrıca bazı Kırgız öğretmenlerin Doğu Türkistan’a öğretmenlik yapmak için gittikleri bilinmektedir. Bu öğretmenlerin Doğu Türkistan’da ders materyali olarak Arabayev’in alfabe kitaplarını kullanmaları da onun kitaplarının bölgede yaygınlaşmasını sağladı.380 Böylece Arabayev’in alfabe çalışmaları sadece Kazak ve Kırgızlar arasında kalmayıp Doğu Türkistan Türkleri arasına da yayılmış ve okullarda kullanılmıştır. Tabiî ki Doğu Türkistan’daki Usul-i Cedit’in yaygınlaşması ve uygulanmasına önemli katkıda sağlamıştır.

Doğu Türkistan’da Arabayev’in sadece ilk gramer kitapları değil 1924 yılında yayınlanan “Kırgız Alipbesi”de yayılmış ve kullanılmıştır. Dolayısıyla Arabayev’in Cedit çalışmaları sadece kendi ülkesinde değil başka uzak diyarlardaki soy ve din kardeşlerine de faydalı olmuştur. Arabayev’in bu alfabe kitaplarının etkisiyle Çin’deki Türk – Müslümanlar arasında yeni usulde yeni okulların açılmasını sağladığı gibi cedit düşüncesinin yayılmasına da büyük katkı sağladı.381

Arabayev’in alfabe kitapları Doğu Türkistan’da eğitimde sadece kullanılmakla kalmayıp günümüzde burada yaşayan Kırgızların kullandığı alfabenin de temelini oluşturdu. Bu konuda Doğu Türkistan Kırgız dili üzerine araştırmalar yapan Ömürbayev, Arabayev’in Doğu Türkistan Kırgızlarının yazı dilinin oluşmasındaki etkisini şu şekilde açıklamaktadır:

“1938 yılında Abdıkadır Toktorov “Kırgız Alipbesi” yazıp, “Tüştük Tyan-Şan Geziti” matbaasında bastırıp yüksek tirajda yayınladı. Bu alfabe kitabının hazırlanmasında Đşanaali Arabayev’in 1924 yılında yayınladığı alfabe kitabındaki materyaller kullanıldı.”382 Bu

durumu Abdıkadır Toktorov’da: “O zamanlar Alfabe kitabını hazırlarken Doğu

Türkistan’daki ve Kırgızistan’daki alfabe kitaplarından faydalanıldı”383 diyerek, doğrulamaktadır. Doğu Türkistan’da ilk Uygur ve Kazak Alfabeleri 1933 yılında hazırlanmıştı. Doğu Türkistan Kırgızları için alfabeyi de Abdıkadır Toktorov hazırlamıştı. Toktorov belirttiği üzere alfabe kitabını hazırlarken Arabayev’in 1924 yılındaki alfabe kitabını örnek alarak 2 harfin şeklini değiştirip, yeni 3 harf ekleyerek 30 harften oluşan

379 _{Makalek Ömürbay, ”Kırgız Cazmasının Tarıhına Kıskaça Bayan”, Til Cana Kotormo, Urumçi, 1994, s. 3.} 380 _{Seyitbek Đdirisov, Kıtaylık Kırgızdardın Adabiy Tili, Kırgız – Türk Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler} Enstitüsü Türkoloji Anabilimdalı, (Yüksek Lisans Tezi), Bişkek, 2007, s. 89.

381 _{Makalek Ömürbay, ”Kitaylık Kırgızdardın Til Cazuusu”, Ala-Too, Bişkek, 2001, s. 12.} 382 _{Ömürbay, Kitaylık Kırgızdardın, s. 12.}

kitabını 1938 yılında yayınladı. A. Toktorov ve Makalek’in verdiği bilgilere bakıldığında Arabayev’in Üç-Turfan’da çok kısa bir süre yaşamasına rağmen pedagojik çalışmaları Çin Kırgızlarının aydınlanmasında da etkili oldu. Dolayısıyla Arabayev’in aydınlatma çalışmaları somut olarak sadece yaşadığı bölgede değil Doğu Türkistan’da da başarı sağladı. Arabayev Rusya’da yaşanan Ekim devriminin gerçekleştiğini duyunca hemen Kırgızistan’a döndü.384 Ekim ihtilalından sonra Türkistan milli aydınlarının önünde üstlenmeleri gereken çok önemli görevler bulunuyordu. Arabayev de bu durumun farkındaydı. Vakit kaybetmeden 1917 yılının sonunda vatanına döndü.