2.2 Arabayev’in Açtığı Usul-i Cedit Mektepleri
2.2.1 Arabayev’in Kırgızlar Arasında Açtığı Mektepler
1913 yazında Ufa’dan vatanına dönen Arabayev, düşüncelerini pratiğe dökmek için hiç vakit kaybetmeden eğitim meselesine eğilme gayesindeydi. Ancak okul açmak, hayatını idame ettirebilmek için paraya ihtiyacı vardı. Đdil-Ural bölgesinde Ceditçilerin bu tür maddi ihtiyaçlarını yerel zenginler karşılamaktaydılar. 1905 – 1916 yılları arası Türkistan’da Cedit hareketinin en canlı yılları olmuştur. Bu cedit hareketlenmesi siyasi bilinçlenme ve örgütlenmeyi de sağlayarak zirveye ulaşmıştı. Bu durum Ruslara karşı 1916 Türkistan bağımsızlık hareketini ortaya çıkarmıştı. Tatarlarda olduğu gibi Türkistan’da da zenginler, eğitimin geliştirilmesi ve halkın eğitilmesiyle kendilerine sosyal ve ekonomik faydalar sağlayacaklarını anladılar. Sosyal alandaki hizmetleri onların bölgedeki halk üzerinde nüfuzlarını etkiliyor, kendilerine olan inancı artırıyordu. Arabayev’in Kırgızistan’a döndüğü yıl Isıkgöl oblastının sınırları içinde bulunan Ton bölgesinin doğusundaki Tura-Su ilçesine bağlı Toguz-Bulak köyünde Almaliya353 adında yeni bir okul yaptırılmıştı. Bu okul bölgenin zenginlerinden Bugu boyu urug beylerinden Malı adında bir zengin tarafından finanse edildi.
Malı, Kırgızlar arasında ünlü beylerden Almatay Acı’nın küçük kardeşi idi. Halk arasında şimdiye kadar söylene gelen bilgilere göre; bu kişi Isıkgöl bölgesinde eski ilk mektepleri kurup öğretmen getirerek çocukları okutturuyordu. Kendisi eğitimli olmasa da gelecek nesillerin eğitimli olmasını isteyen, cahilliği ortadan kaldırmak için var gücüyle çalışan bir şahsiyettir.354 Yapımı 4 yıl süren okul, bölgede dönemin en büyük okul binasıdır. Bu okul daha sonra Sovyet yönetiminin eski düzene insanları özendirdiği gerekçesiyle 1933 yılında yıkıldı. Kerpiçleri bölgenin merkezi Bökönbayev (Koltsovka) kışlağına taşınıp M. Gorki adındaki ortaokulun yemekhane bölümünün yapımında kullanıldı. M. Gorki ortaokulunun binası döneminde bölgedeki büyük binalar arasına giriyordu.355
351 Aytmambetov, Dorevolyutsionnıye Şkolı, s. 39.
352 Okur-yazar kimse, rehber. Yudahin, Kırgız Sözlüğü, , s. 569.
353 Bu mektep, Almaliya adıyla Isıkgöl çevresinde bilinmektedir. Mektebin adı Almatay ve Maalı adlarının birleşmesinden oluşmuştur. C. Mambetov, “Đşenalı Arabayevdin Ustatı Kim Bolgon”, Kutbilim, Sayı: 236, 24 Kasım 1996, s. 3.
354 Mambetov, a.g.e., s. 3. 355 Koylubayev, a.g.e., s. 11.
Bilindiği üzere Kırgızlar arasında o dönemde eğitimli, öğretmenlik yapacak pek kimse bulunmadığından bu tür zenginlerin yaptırdıkları okullara hocalar başka bölgelerden getiriliyordu. Önceleri bu merkezler genellikle Semerkant, Buhara gibi medreselerin bulunduğu şehirler olurken, 1910’lu yıllardan sonra Ceditçilik hareketinin ortaya çıktığı Orenburg, Kazan, Ufa gibi şehirler ön plana çıktı.356 Anlaşılacağı üzere XX. yüzyılın başlarından itibaren bu şehirler, Türkistan’daki Türk gençlerine eğitim vermenin merkezi oldular.
Okulu yaptıran Malı büyük emek harcadığı okula bölgenin en iyi öğretmenini getirmek için etrafa öğretmen aradığı haberlerini yaydı. Arabayev’in aldığı eğitimi ve yaz tatillerinde Kazak köylerinde öğretmenlik yapması sebebiyle adı bölge halkı tarafından tanınmıştı.357 Malı, kendisine yapılan tavsiye üzerine haber gönderip Orenburg, Ufa, Türkiye’den eğitim almış Kırgız gençlerinden ilki olan Koçkorlu Arabayev’i Tura-Suu’daki mektepte öğretmenlik yapması için davet etti.358 Arabayev’de zaten Kırgız çocuklarını eğitip, modern kültürel gelişimin temellerini atmak için vatanına dönmüştü. Bu durum onun için bulunmaz bir fırsat oldu. Dolayısıyla bölgenin zenginlerinden olan Malı, Arabayev’in eğitim konusunda ihtiyaç duyduğu maddi desteği sağlayarak yolunu açtı. Ayrıca Malı, Arabayev’in halkı aydınlatma çalışmalarında tam bir destekçi oldu. Onun bu yolda ihtiyaç duyduğu bütün maddi gereksinimlerini karşıladı. Bunların yanı sıra eğitime önem veren Malı, Kırgızların ilk modern aydını Arabayev’i 1914 yılında abisi Almatay Acı’nın oğlu Abdılda’nın kızıyla evlendirdi.359 Hayatını tamamen ilim ve soydaşlarının aydınlanmasına adayan Arabayev, 32 yaşında kendisine bir hayat yoldaşı bulmuş oldu. Abdılda’nın kızı Hatica hanım eğitimli olmayıp dönemin şartlarına uygun normal bir Kırgız kızıydı. Arabayev ile evlendikten sonra okuma yazmayı öğrendi.
1913 – 1916 yılları arasında, yani 1916 bağımsızlık isyanına kadar Ton bölgesinde öğretmen olarak çalışan Arabayev’in okulu hakkında Konur köyünden 95 yaşlarındaki Seyitkazı Aldaşov şunları söylemektedir; “Toguz-Bulak’ın yanında değirmen bulunuyordu.
Orada birçok ev yaptırıp, Đşanaali Moldo’nun çocuk okuttuğunu biliyorum. Ben okumadım. Eşenalı’nın geldiğini duyan Ton’lular okul yapıp onu çok iyi karşıladılar. Đşanaali büyük moldo olsa gerek. Đşanaali hakkında güzel sözler de halk arasında söyleniyordu. Toguz-
356 Mamıtov, Kırgızsko-Tatarskie Literaturnıe Svyazi, s. 26. 357 Sadıkov, a.g.m., s. 76.
358 Mambetov, a.g.e., s. 3. 359 Azıkon, a.g.m., s. 83
Bulak’ta kurulan mektepte 300 den fazla çocuk okutulduğunu biliyorum.”360 Arabayev, sadece Toguz-Bulak köyü ile sınırlı kalmayıp, bölgedeki köylere yeni okullar yaptırmak için çaba harcadı. Bir yıl Toguz-Bulak’ta çalıştıktan sonra bölgenin tanınmış zenginlerinden Sagalı Manap’ın davetiyle Tört-kül köyüne geçti. Burada Đlebay adında bir zenginin evlerinden en büyük olanın birine de Kurmaniya adıyla yeni usulde bir mektep açtı. Đlebay’ın evi büyük duvarlı 4-5 odalı idi. Bu odaların her biri ayrı bir sınıf olarak kullanılabilirdi.361 Arabayev Ton’un köylerinde açtığı okullarda bölgenin çocuklarının yanı sıra Isıkgöl ve çevresinden getirttiği öğrencileri de okutuyordu. Bu okulların yanı sıra Arabayev’in Narın, Karakol ve Koçkor’daki okullarda çalıştığı bilinmektedir.362
Kısa sürede bölgede adı duyulan Arabayev aranan öğretmen oldu. Çağa uygun iyi eğitim almak isteyen öğrenciler her yerden gelmeye başladılar. Bu durum hakkında Arabayev’i yakından tanıyan Narın’lı Mansur adında bir aksakal Arabayev’in okulu ve ünü hakkında önemli bilgiler vermektedir. Mansur Buguçu köyündeki medreseye kaydolurken, medresenin hocası ona şunları söylemiştir: “ Bizim bu medresede sadece din-iman dersleri
okutulur. Eğer daha büyük hoca olmak ve diğer bilimlerden de eğitim almak istiyorsanız Karakol yakınlarındaki Abayılda köyündeki Kanat beyin köyünde bulunan medreseye gidin. O medreseyi Đşanaali Arabayuulu denilen büyük moldo uzun zamandan beri yönetiyor. Bazı çocuklar: o ne yapıp büyük moldo olmuştur? dediler. O, Kazan, Ufa, Buhara, Taşkent’te okudu. Sadece Arapça namaz, Kur’an’ı değil diğer bilimleri de iyi öğrenip gelip, öğrendiklerinin hepsini öğrencilerine öğretiyor. Sadece kendi köyündeki akrabalarını değil, başka yerlerden gelenleri de okutuyor.363 Görüldüğü üzere bölge halkı Arabayev’e büyük
önem veriyor, onu kendi uruklarındanmış gibi bağırlarına basıyorlardı. O da buradaki halka çok iyi ayak uyduruyordu.
Arabayev bu çalışmaları sonucunda eğitimci kimliği ile bölgede büyük molla (öğretmen – rehber) olarak tanındı. Böylece Arabayev, Cedit eğitim sistemini Kırgızlar arasında uygulamaya muvaffak oldu. Bölgede çalışan öğretmenleri de yeni sistemi uygulamaya yönlendirmeye çalıştı.364 Böylelikle geleceği olmayan eski eğitim sisteminin yerine modern eğitim sistemini yerleştirmekte önemli adımlar attı. Kırgızlar arasında açtığı
360 Munduk Mamırov, ”Oozeki Çıkarmaçılıktı Cıynoonun Birinçi Đyrimi”, Đşenalı Arabayev Tuulgan Kününün
110. Cıldıgına Arnalgan Cıynak, Bişkek, 1993, s. 99.
361 A. K. Koylubayeva, Okumuştuu Pedagogdor S. Davletov Cana C. Osmonova, Karakol, 2010, s. 22; S.
Baygaziyev, Alatodogu Agartuunun Tarıhınan Kıskaça Oçerki XVII. Kılımdan 1917 Cılga Çeyin,, Bişkek,
2005, s. 21
362 A. Osmonkulov, E. Arabayev – Körünüktüü Agartuuçu, Bişkek, 1989, s. 42.
363 Cumakadır Egemberdiyev, ”Karalagandan da Aktıgı Cangan Đnsan”, Đşenalı Arabayev Tuulgan Kününün
110. Cıldıgına Arnalgan Cıynak, Bişkek, 1993, s. 88.
yeni sistemdeki okullar ile geleneksel eğitim sistemini değiştirdi. Yetiştirdiği öğrencilerin birçoğu Sovyet yönetimi kurulduktan sonra yönetim içerisinde önemli görevlerde çalıştılar. Arabayev’in yetiştirdiği öğretmenlerden uzun yıllar pedagoji eğitimi veren Mamırov Okonbay Arabayev’den eğitim almış birisi olarak onun önemli hakkında önemli bilgiler vermektedir; “Ben Đşanaali’ya kadar Ömüraalı, Konokbay, Sagındık adlı mollalardan 3 yıl okudum.
Kuran’daki harfleri heceleyecek kadar öğrenebildim. Fakat yazamıyordum. Ne zaman Đşanaali’dan okumaya başladım iki ay içinde hızlı okuyup, hatasız hızlı yazmayı öğrendim. Önceki mollalar Kuran’ı şeriatın bazı kurallarını öğretmişler. Đşanaali o zamanki eğitim konusuna da değişim getirdi. Çocukları sınıflara bölüp okutmayı da Đşanaali getirdi. Beni başladığımda 2. sınıfa yazdı. Önce Bozüyde bağdaş kurup oturarak ders alıyorduk. Đşanaali’dan ders alırken tahtadan yapılmış sıralara oturup, tahtaya yazıp, okumayı, hesap, coğrafya, tabiat gibi dersleri öncelikli hale getirip okuduk. Beni 1919 yılında Tokmok’taki
öğretmen okuluna gönderen Đşanaali Arabayuulu’dur. Ona ne kadar şükran duysam azdır.365
Görüldüğü üzere Arabayev Kırgızistan’a ilk defa modern eğitim metoduna uygun yeni ses sistemi ile okuma yazma öğretmeye başlayan kişidir. Arabayev’in bölgede uygulamaya koyduğu cedit eğitim sistemi Kurmaniya mektebinin bütün Kırgızlar arasında ününü artırdı. Bu okul günümüzde Kırgız eğitimcileri arasında Kırgızların ilk modern okulu olarak kabul edilmektedir. Kurmaniya mektebi açıldığı yıldan itibaren 1916 bağımsızlık isyanına kadar kesintisiz, 1916 yılından Sovyet yönetiminin eski okulları tamamen kapattığı 1921 yılına kadar aralıklarla eğitime devam etmiştir.366
Arabayev derslerde yerel milli hikaye ve öykü gibi edebi unsurları da kullandı. Ayrıca geleneksel eğitimden farklı olarak öğrencileri sınıf sistemine geçirdi. Derslerde önceden çok fazla kullanılmayan tahta, sıra, kalem, defter gibi araçları kullandı.367 Geleneksel eğitim sisteminde bu gereçlerin hiç biri kullanılmazdı. Öğrenciler ders sırasında yerde oturur, öğretmenin söylediklerini yazmadan tekrar etmek suretiyle eğitim görürlerdi. Dolayısıyla kalem, kağıt gibi materyalleri de çok fazla kullanmazlardı.368 Arabayev’in yeni sistemdeki eğitim çalışmaları sonucunda Sovyet yönetimi kurulana kadar Ton bölgesinde okuryazar oranı artmıştır. Sovyet yönetiminin kurulduğu ilk yıllarda Ton bölgesi halkının kültürlü olduğu, dönemi yaşayan birçok kişi tarafından bildirilmektedir.369 Bu durumun en temel sebebi de burada ilk mektebi açıp eğitim veren Eşenalı Arabayev’in çalışmaları sonucudur. Ayrıca Tört- kül’de Arabayev’in yetiştirdiği öğrenciler Kırgızlar arasında Sovyet yönetiminin ilk yıllarına 365 Mamırov, a.g.m., s. 103. 366 Koylubayeva, a.g.e., s. 22. 367 Mamırov, a.g.m., s. 103. 368 Bendrikov, a.g.e., s. 178. 369 Mamırov, a.g.m., s. 106.
(1920) kadar onun bu bölgede ilk defa uyguladığı cedit eğitim sistemini yaygınlaştırdılar. Bu durum, Arabayev’in ilk Kırgız eğitim kadrosunu yetiştiren kişi olduğunu göstermesi bakımından da önemlidir. Onun Kırgızlar için eğitim alanındaki çalışmaları günümüz Kırgız halk şairleri tarafından edebi şiirler ile halka yansıtılmaya çalışılmaktadır. Bunlardan bir tanesi 1992 yılında K. S. mahlaslı bir şaair tarafından Bişkek Şaamı gazetesinde yayınlanmıştır. Bu şiirde Arabayev’in eğitim çalışmaları şu şekilde anlatılmaktadır:
Biyik Kişi – Büyük Đnsan
Baraanduu, ötkür közdü, süyük cüzü, Buğulu, keskin gözü, sevecen yüzü,
Baykalat sürötünön küyüt tüsü: Anlaşılıyor resminden kederli görüntüsü:
Baştagan agartuunu alippeden – Başladı aydınlatmaya alfabeden -
Aydını Ala-Toodoy biyik kişi! Aydını Ala-dağ gibi büyük kişi
Tuyuunup kanıgışka manızına, Dayanıp tecrübesine
Turmuştun erecesiz kagışına: Hayatın kuralsızlığı ile
Đzildey teren süngüp kirip ketip, Takip edip derinden süngüsünü giren
Đz salgan Kırgız tildin tarıhına! Đz bıraktı Kırgız dilinin tarihinde
Üzürlüü en algaçkı kadamdarı, Üzürlü en eski kademleri
Ümütkör sırlardı taap adamdagı: Ümit verici sırları bulup insandaki:
Mektepke, okuuga ündöp perzentterdi – Mektebe, okumaya çağırdı çocukları
Meerimi tüşö kitep kadalganı… Sevgisi kitaplara yansıdı…
Alıskı kalaalarga çabıt salıp, Uzak diyarları dolaşıp,
Al cakta bilim köbü anıktalıp: Oralarda bilimleri tespit edip:
Kezdeşip köp danışman kişilerge – Karşılaşıp danışman çok kişilerle -
Köz açış keleçekke barıktalıp… Göz açmak için geleceğe saygı duydu…
Kanatçan Kırgız curtu sızıp erkin, Kanatlanıp Kırgız yurduna sızdı hürriyet
Kanıga ençileşke bilim kençin: Tecrübeye, ilme varis oğul oldu:
Tolturup mektepterge Kırgız cerin – Doldurup mekteplere Kırgız yerini
Tolıkşup Ala-Toosu açıp körkün… Doluştu Ala-dağı açıp körüğünü…
Katarlaş konşu curttan kalışpaska, Sırayla komşu yurttan (geldiler) kalmadan
Kan-canın ayanbastan emgektengen Kanı-canı ile korkmadan çalıştı
Kayran er Kırgızım dep talıkbastan! Gelişen er Kırgızım deyip duraksamadan!
Đnsandık sıymık oşol çındıgında, Đnsanlık gurur böyle gerçekte,
Ismı anın öçpöyt emi min kılımga! Adı onun silmez bin asırda
Şıbaga-ençi bolgon anın dankı – Hakkı-özgü olan onun şöhreti
Şıbıştap akkan bulak şıldırında! Ses çıkararak akan çeşme şırıltısında!
Dank-ısmı kart toolordun möngüsündö, Şöhretli adı yaşlı dağların buzullarında,
Danaza-ulamaluu el sözündö! Danaza-ulamaluu halk dilinde
Kapıstan karşılaşıp duşman kelse, Ansızın karşı düşman gelse
Kaar otu aga çaçkan er közündö! Lanet ateşi ona saçılır er gözünde!
Atagı Ala-Toonun caz tanında, Şöhreti Ala-dağın yaz tarafında
Ak tanday akındardın dastanında! Ak yüzlü şairlerin destanlarında
Mektepke bara catkan böböktördün Mektebe giden çocukların
Meerimdüü moyton-moyton baskanında!370 Zarif şen-şakrak yürümelerinde!
2.2.2 Arabayev’in Doğu Türkistan’a Gitmesi ve Doğu Türkistan Kırgız Yazı Dilinin