Araştırmada, Türk yükseköğretim sisteminin tarihi, sınav sisteminin 2005 yılına kadar olan gelişimi, 1995-2005 döneminde yükseköğretimdeki talep artışı Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi (ÖSYM) verileri çerçevesinde analiz edilecektir. Yükseköğretim kurumlarında kayıtlı öğrenci ailelerinin sosyoekonomik profili ile ilgili veriler için, ÖSYM (1991), Yüksek Öğretim Kurumu (YÖK 1997) ve Türk Eğitim Derneği (TED 2005) çalışmaları temel olmak üzere, Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) istatistiklerinden ve bu konuda yapılmış başka çalışmaların sonuçlarından da yararlanılacaktır.
Yükseköğretim harcamaları, kamunun ve ailelerin yaptığı doğrudan ve dolaylı harcamaların toplamından oluşacaktır. Kamusal harcamalar, YÖK bütçesi çerçevesinde gerçekleşen doğrudan ve dolaylı harcamalarla, ailelerin harcamaları da sınav hazırlığı ve yükseköğretim sürecindeki harcamalar ile analiz edilecektir. Bu harcamaların dört yıl boyunca değişmediği varsayılarak minimum maliyetler hesaplanacaktır.
Doğrudan kamusal harcamaları, 2005 yılındaki üniversitelerin toplam bütçesinin o yılda örgün öğretimde kayıtlı öğrenci sayısına bölünmesi ile elde edilecektir. Ailelerin doğrudan harcama verileri, Öğrenci Seçme Sınavı (ÖSS) hazırlığı ve yükseköğretim süresince katlanılan harcamaların toplamından oluşacaktır. Sınav hazırlığı harcamaları, 2005 yılında ÖSS’na giren 1.730.821 aday için hesaplanacaktır. Bunun için, TED’in (2005) ve Türk Eğitim Sen’in (2005) çalışmalarından elde edilen sonuçlardan yararlanılacaktır. Ailelerin 2005 yılına ait yükseköğretim sürecindeki doğrudan
harcamaları ile ilgili verileri, Eğitim Sendikası (Eğitim-Sen 2005) ve Öğrenci Kollektifleri (2005) tarafından yapılan anket çalışmalarının sonuçlarından yararlanılarak elde edilecektir.
Dolaylı maliyet verileri, 2005 yılı Ocak ayında lise mezunlarına ödenen en düşük maaş tutarı fırsat maliyeti olarak kabul edilecek ve aylık tutarın dört yıl değişmediği varsayılarak hesaplanacaktır. Üniversite mezunlarının sene kaybı olmadan mezun olduğu varsayılacaktır.
Kazanç verileri, sosyal, fen ve sağlık bilimleri olmak üzere eğitim alanına göre hesaplanacaktır. Sosyal bilimlerini hukuk, fen bilimlerini mühendislik ve sağlık bilimlerini de tıp fakültelerinin temsil ettiği varsayılacaktır. Buna göre, genel lise mezunun 18, avukat ve mühendisin 22, doktorun da 24 yaşında istihdam edildiği, ortalama 38 yıl çalıştığı ve başlangıçta ödenen en düşük aylık tutarını aldığı varsayılacaktır. Bunun için, 657 sayılı Devlet Personel Kanunu’nun aylıklara ilişkin çizelgelerden yararlanılacak ve aylık gelirlerin değişmediği varsayılacaktır.
Türkiye’de vergiyi ödeyen kesim ile kamusal harcamalardan yararlanan kesimin belirlenmesi amacıyla Maliye Bakanlığı verilerinden, Abuzer Pınar (2004) ve YÖK (2006) tarafından yapılan çalışmaların sonuçlarından yararlanılacaktır.
Araştırmada, fayda-maliyet analizi çerçevesinde özel ve sosyal olmak üzere net halihazır değer, içsel getiri oranı ve fayda-maliyet oranı teknikleri ayrı ayrı hesaplanacaktır. Net halihazır değer hesabında, devlet tahvilleri faiz haddinin sosyal iskonto haddini (i) yansıttığı, yükseköğretim talebi hesaplamalarında da küçük yatırımcının banka mevduat faizini tercih ettiği varsayılacaktır. 2005 yılındaki aylık, üç aylık, altı aylık ve yıllık faiz oranlarının ortalaması alınacaktır. Bunun için, aile gelirlerinin ve zevklerinin diğer malların fiyatlarının ve faiz oranlarının sabit kaldığı varsayılacaktır.
Araştırmada, yükseköğretimin finansmanında adalet ve etkinlik temel amaçları çerçevesinde, daha adil ve etkin bir finansman politikası önerileri oluşturabilmek için yükseköğretim hizmetinden kimin yararlandığı, kimin ödediği ama aslında kimlerin ödemesi gerektiği soruları cevaplandırılacaktır. Buna göre araştırma, giriş de dahil olmak üzere beş bölümden oluşacaktır.
İkinci bölümde, çeşitli kaynakların ve araştırmaların taranmasından oluşan teorik çerçeveye yer verilecektir. Yükseköğretim finansman kaynakları ve tahsisi konusunda diğer ülkelerde uygulanan sistemlerle, bu sistemlerin yükseköğretim talebi üzerindeki etkileri incelenecektir. Bu bağlamda yükseköğretim talebi ve arzı, yükseköğretime kaynak tahsisi, yükseköğretimde adalet ve etkinlik sorunları açıklanacaktır. Adalet kavramı, tarihsel gelişimi ve bu kavramı oluşturan öğeler ile özellikle yükseköğretim olmak üzere eğitime yansımaları ortaya konulacaktır. Buna göre, yükseköğretimde adalet, adalet kavramı, eğitimdeki anlamı ve yükseköğretimde adalet sorunu ele alınacaktır. Etkinlik sorunu, etkinlik kavramı, eğitim ve yükseköğretimdeki anlamı, fayda-maliyet analizi teorisi ve teknikleri ile irdelenecektir.
Yerleşik finansman sisteminin adalet ve etkinlikle ilgili sonuçları, yükseköğretim maliyetleri, yerleşik finansman sisteminin özellikleri, gerekçeleri ve sınırları çerçevesinde değerlendirilecektir.
Üçüncü bölümünde, kamusal kaynaklarla finansman sisteminin adalet ve etkinlik üzerindeki başarısı tartışılacaktır. Buna göre, yükseköğretim hizmetinden kim faydalanıyor, kim ödüyor, ama aslında kim ödemeli? soruları cevaplandırılmaya çalışılacaktır. Önce, adalet sorunu ele alınacak Kim faydalanıyor? sorusu, hem gelir grupları, hem de toplum ve birey açısından ele alınacaktır. Gelir grupları bakımından yükseköğretim hizmetinden faydalananları belirlemek için, çeşitli ülkelerde uygulanan yükseköğretime giriş sınavları, ailelerin bu sınavlar için katlandıkları harcamalar, kayıtlı öğrencilerin hangi gelir grubuna ait oldukları ve bu öğrencilerin anne-babalarının eğitim seviyelerini ortaya koyan araştırma bulgularından yararlanılacaktır. Yükseköğretim hizmetinden faydalanan kesimi belirlemek için de özel ve sosyal getiriler irdelenecektir.
Kim ödüyor? sorusu, birçok ülkede uygulanan finansman kaynakları çerçevesinden harcamalara katlanan kesime ait verilerle cevaplandırılacaktır. Kim ödemeli? sorusu, özel ve sosyal getirilerle cevaplandırılmaya çalışılacaktır. Ancak, bu soru adaletle ilgili olmakla birlikte daha çok etkinlikle ilgili olduğu için etkinlik başlığı altında ayrıntılı bir biçimde ele alınacaktır. Yükseköğretim mezunu olmanın yarattığı kazanç farklarının ve yükseköğretimden kaynaklanan harcamaların analizi sonucunda bu soruya cevap verilecektir.
Daha sonra, etkinlik sorunu ele alınarak kim ödemeli sorununa fayda-maliyet analizi çerçevesinde cevap aranmaya çalışılacaktır. Buna göre, daha önce bu konuda yapılmış çalışmaların bulguları özetlenerek yükseköğretim getirilerinin etkinlik amacı bakımından bir değerlendirilmesi yapılacak ve uygulama sonuçları bakımından gelinen aşama ortaya konulacaktır. Böylece, yükseköğretim finansmanında adaleti ve etkinliği sağlayıcı bir finansman politikasının ana hatları ortaya konulacaktır. Bu finansman politikasında, yükseköğretim hizmetinden yararlanan kesimlerin elde ettikleri faydaya paralel olacak şekilde maliyete katılması diğer bir deyişle maliyet paylaşımı ileri sürülecektir. Bunu sağlayıcı yolların neler olabileceği açıklanacaktır.
Dördüncü bölümde ise, Türkiye’de yürürlükte bulunan finansman politikasının adalet ve etkinlik üzerindeki sonuçları, bu üç kritik soru çerçevesinde analiz edilecektir.
Bunun için, Türkiye’de ÖSYM’nin YÖK’ün ve TED’in çalışmalarından elde edilen bulgular temel olmak üzere başkaca araştırma bulgularından da yararlanılacaktır.
Yükseköğretim hizmetinden kimin yararlandığı sorusu, yükseköğretim talebi ve kayıt oranları, yükseköğretimde kayıtlı öğrencilerin ait oldukları gelir grupları, anne-babalarının eğitim durumu ve giriş sınavı ile yükseköğretim sürecindeki harcamalarla ilgili verilerle ortaya konulacaktır. Kimin ödediği, kamu ve ailelerin harcamalarına ait verilerle cevaplandırılacaktır. Kamusal harcamalar, yükseköğretimde kayıtlı öğrenci başına yapılan harcamalarla, ailelerin harcamaları da hem giriş sınavı, hem de yükseköğretim sürecindeki harcamalara ait verilerle hesaplanacaktır. Kimin ödemesi gerektiği, yükseköğretimde etkinlik sorunu çerçevesinde ele alınacaktır. Etkinlik sorunu, fayda-maliyet analizinden yararlanılarak açıklanacaktır. Fayda-maliyet analizinde, net halihazır değer, içsel getiri oranları ve fayda-maliyet oranı olmak üzere üç teknikten yararlanılacaktır. Bu tekniklerle, bireye ve topluma ait getiri değerleri hesaplanacaktır. Buna göre, özel ve sosyal olmak üzere 2005 yılına ait kazanç ve maliyet verileri ile net halihazır değer, içsel getiri oranı ve fayda-maliyet oranı hesaplanacaktır. Bu hesaplamalar sonucunda elde edilen veriler ise, yükseköğretimde aslında kimin ödemesi gerektiğini ortaya koyacaktır. Böylece, yükseköğretim finansmanında adalet ve etkinliği sağlayacak bir finansman politikasının genel hatları oluşturulacaktır.
Sonuç ve öneriler bölümünde ise, araştırmanın uygulama sonuçları özetlenecek ve bu uygulama ışığında yükseköğretimde adil ve etkin bir finansman politikası önerilebilecektir.
İKİNCİ BÖLÜM
YÜKSEKÖĞRETİM FİNANSMAN POLİTİKALARININ ANALİZİ İÇİN TEORİK BİR ÇERÇEVE
Bu bölümde kısaca, adalet (fırsat eşitliği) ve iktisadi etkinlik amaçları bakımından yükseköğretim finansmanının temel sorunlarına değinilecektir. Bu çerçevede, araştırmanın mahiyetini açıklayabilmek ve araştırma verilerini yorumlayabilmek amacıyla çeşitli kaynakların ve araştırmaların taranmasından oluşan teorik çerçeveye yer verilecektir. Yükseköğretim finansman kaynakları ve tahsisi konusunda diğer ülkelerde uygulanan sistemlerle, bu sistemlerin yükseköğretim talebi üzerindeki etkileri incelenecektir. Bu bağlamda yükseköğretim talebi ve arzı, yükseköğretime kaynak tahsisi, yükseköğretimde adalet ve kaynak tahsisinde etkinlik sorunları açıklanacaktır.
Adalet kavramı, tarihsel gelişimi ve bu kavramı oluşturan öğeler ile eğitime yansımaları özellikle yükseköğretime göndermeler yapılarak ortaya konulacaktır. Buna göre, yükseköğretimde adalet, adalet kavramı, eğitimdeki anlamı ve yükseköğretimde adalet sorunu alt başlıklar halinde ele alınacaktır. Etkinlik sorunu, etkinlik kavramı, eğitim ve yükseköğretimdeki anlamı, fayda-maliyet analizi teorisi ve teknikleri çerçevesinde ele alınacaktır. Yerleşik finansman sisteminin adalet ve etkinlikle ilgili sonuçları, yükseköğretim maliyetleri, yerleşik finansman sisteminin özellikleri, gerekçeleri ve sınırları çerçevesinde değerlendirilecektir.
I. YÜKSEKÖĞRETİM TALEBİ, ARZI VE KAYNAK TAHSİSİ
Dünyanın birçok ülkesinde yükseköğretim talebi sürekli artmaktadır. Bunun temel nedeni, yaşam düzeyinin yükselmesi ve ilk ve orta öğretimde giderek daha fazla öğrencinin yükseköğretim aşamasına ulaşması demek olan okullaşma oranının artmasıdır. Yükseköğretim talebinin artmasının bir diğer nedeni bilimsel ve teknik ilerleme sonucunda düşük kademe eğitiminin günümüzde aşırı derecede karmaşıklaşan sosyal ve iktisadi hayatın gereklerini karşılamada yeterli olmamasıdır. Bu nedenler, çok çeşitli alanlarda uzmanlık eğitimi alınmasını zorunlu hale getirmiştir. Böyle bir zorunluluk, uzmanlık eğitimini destekleyecek programlarının açılmasına ve yeni yükseköğretim kurumlarının oluşturulmasına neden olmuştur.
Talebin artmasının bir diğer nedeni, birçok ülkede, yükseköğretim neredeyse ücretsiz olarak sağlanmasıdır. Yükseköğretim kurumlarının hem cari hem de sermaye harcamaları yerel veya merkezi hükümet tarafından finanse edilmekte ve öğrenim ücreti ya uygulanmamakta ya da çok düşük düzeyde alınmaktadır.