AİLE İŞLETMELERİ VE KARAR VERME SÜRECİ, KÖKLÜ AİLE İŞLETMELERİNDE BİR UYGULAMA
4. ARAŞTIRMANIN KAPSAMI, YÖNTEMİ, SINIRLILIKLARI VE VARSAYIMLAR
Türkiye’deki köklü aile işletmeleri üzerine yapılan bu uygulamada anket yöntemi kullanılarak bilinen en eski işletmeden(1777) başlayarak 1955’lere kadar kurulmuş olan işletmeler araştırma kapsamına alınmıştır (Tablo 2.1). Anket formunun uygulandığı 20 işletme ile yüzyüze görüşülmüş, diğerleri ile fax ve e-posta yöntemi ile bağlantıya geçilmiştir. Tüm uygulamada yarı yapılandırılmış mülakat yöntemi uygulanmıştır. Araştırma kapsamını oluşturan 48 işletmeden 6 tanesi faaliyetlerine devam etmediklerinden anket kapsamından çıkartılmıştır. Geri kalan 42 işletmeden 27 tanesi anket uygulamasına katılmıştır. Uygulamada ölçümü sağlanan seçeneklerin belirlenmesinde literatürdeki karşılaşılma, uygulama ve kullanım sıklığı ve sınıflandırma biçimleri gibi kriterler dikkate alınmıştır.
4.1. ARAŞTIRMANIN SONUÇLARI VE YORUMLAR
Anket uygulaması tanımlayıcı ve karşılaştırmalı tablolar ve tek yönlü t test ile yorumlanmıştır.
4.1.1. Anketi Yanıtlayanlara Ait Demografik Bilgiler
Ankete katılan işletmelerin çoğunluğu (19 tanesi, %70) istanbul’da kurulmuş ve faaliyetlerine İstanbul merkezli devam etmektedirler. İstanbulu %11 ile Ankara izlemektedir. Faaliyet alanlarına bakıldığında ise; ağırlık Gıda sektörü %33’, Tekstik %25, Kimya-Sağlık- Temizlik %14 olmak üzere sıralanmıştır. Uygulama sırasında özellikle aile üyesi yöneticiler ya da üst düzey profesyonel yöneticiler ile çalışılmak hedeflenmişti. Görüşülen kişilerin %85.1’i bu kapsamdadır. Diğer görüşülen kişiler ise hissedar ve 5 sene ve üzeri aynı işletmede çalışanlardan oluşmuştur.
4.1.2. Kuruluş Nedenleri
Anket sonucu elde edilen bilgiler doğrultusunda ülkemizdeki köklü aile işletmelerinin iki ana kuruluş nedeni olduğu gözlemlenmiştir. Bunlar; finansal bağımsızlık, varlık yaratmak (%40)ve aileye finansal güvenlik sağlamak olarak belirtilmiştir (%40). Toplumsal fayda yaratmak % 18 ile 5 işletme tarafından kuruluş nedeni olarak belirtilmiştir. ABD’de yapılan benzer bir araştırma da ise çocuklarına fırsat yaratmak ve aile mirasını ölümsüzleştirmek ön plan çıkan iki neden olarak belirtilmiştir (Soylu,2003).
4.1.3. Aile İşletmelerinin Üstünlükleri
Uygulama sonucunda ülkemiz köklü aile işletmelerinin 15’i en önemli üstünlüklerinin örgütsel üstünlükler olduğu belirtilmiştir. 11 işletme yönetsel, 1 işletme ise finansal üstünlüklerinin altını çizmiştir. Aile bireylerinin uyumu, sadık kadro ile çalışabilmeleri, ülkeye olan bağlılıkları sayesinde diğer işletmelere göre daha üstün olduklarını düşünmektedirler
4.1.4. Aile İşletmelerinin Sakıncaları
Diğer bir taraftan 13 işletme en önemli sakıncalarının örgütsel kaynaklı olduğunu, 11 işletme ise yönetsel ve 2 işletmede finansal kaynaklı olduğunu belirtmiştir.
4.1.5. Aile İşletmelerinin Temel Sorunları
Köklü aile işletmelerinde görülen temel sorunlara bakıldığında % 29.6 ile eski alışkanlıklara olan aşırı bağlılık en temel sorun olarak yöneticiler tarafından belirtilmiştir. Eski alışkanlıkları kuşak çatışması (%25), profesyonelleşememe (%22) ve nüfus problemleri (%7) izlemektedir.
4.1.6. Çözüm Önerileri
Bu işletmeler yaşadıkları sorunlar için en çok kurumsallaşma isteklerini ifade etmişlerdir (%44). Aile anayasası oluşturmak (%18), işletme içi kariyer planlaması (%18) ve profesyonel yönetici transferi (%14) düşünülen diğer çözüm önerileridir.
4.1.7. Karar Vericiler
Uygulamanın gerçekleştirildiği işletmelerde kararın % 48 ile patron tarafından verildiği belirtilmiştir. Aile üyesi yöneticiler de eklendiğinde % 81.4 ile işletmelerde kararın aile tarafından
verildiği sonucu ortaya çıkmıştır. Karar verme işini profesyonel yöneticilere bırakan işletmeler ise %18 oranında kalmıştır.
4.1.8. Karar Verici Tipleri
Sağlamcı, Mantıklı ve Kumarbaz olarak tanımlanabilen karar verici tiplerinde anketi yanıtlayanların % 51. 9 ile sağlamcı oldukları ortaya çıkmıştır. Mantıklı kararlar verilir diyen işletme oranı %37 iken kumarbaz olarak sadece 3 işletme kendini nitelendirmiştir.
4.1.9. Karar Tipleri
Araştırma sonuçlarına göre; %55.6 ile bireysel kararların ağırlık kazandığı görülmüştür. Grup kararlarının ağırlığı %44 olmuştur.
4.1.10. Karar Verme Yöntemleri
İşletmelerin karar verme yöntemlerine bakıldığında ise 18 işletme (%66) hala geleneksel yöntemlerle karar verdiğini açıklarken, 9 işletme bilimsel karar verme yöntemlerini kullandığını belirtmiştir.
4.1.11. Bilimsel Karar Verme Teknikleri
Bilimsel karar verme teknikleri sorgulandığında ise bu işletmelerin çoğunlukla beyin fırtınası (%30) ve SWOT analizini(%31) kullandıkları ortay çıkmıştır. Balık kılçığı(%12) ve karar ağacı(%14) diğer kullanılan teknikleridir.
4.1.12. Karar Vermedeki Üstünlükler
Karar verme sürecinde bu işletmeler %44 ile uzun vadeli kararlar alabilmelerini diğer işletmelere göre birer üstünlük olarak görmektedirler. Belirtilen diğer üstünlükler ise Hızlı karar verme %40, Risk alabilmeleri %7, Kararın benimsenmesi ise de %7 olarak sıralanmıştır. 4.1.13. Karar Verme Sakıncalar
Karar verme sürecinde karşılaşılan en önemli sorun %48 ile karara katılımın az olması olarak tespit edilmiştir. Bunun nedeni ise bireysel kararların ağırlıklı olarak kullanımıdır denilebilir. Diğer bir sakınca ise geleneksel karar verme yöntemleri (%44) olarak ankete katılanlar tarafından belirtilmiştir
4.1.14. Karar Sürecinin İyileştirilmesi
Yapılan görüşmeler sonucunda karar verme sürecini iyileştirmek için alınması gereken önlemlerin başında: profesyonelleri karar sürecine dahil etmek (%40) ve bilimsel karar verme tekniklerinin kullanılması (%22 )gelmektedir. Karar katılımı artırmak (%19) ve grup karalarına ağırlık vermek (%18) ise diğer iki çözüm önerisi olarak belirtilmiştir.
4.1.15. Karar Vericiler ve Risk Tipleri
Karar vericiler çoğunlukla (%51) sağlamcı olmakla beraber, bu oran patronların karar verici olduğu durumda daha dikkat çekmektedir (%30). Aile üyesi yöneticilerin karar verici olduğu durumlarda kendilerini mantıklı, profesyonel yöneticiler ise sağlamcı olarak nitelendirmiştir
4.1.16. Karar Vericiler ve Karar Tipleri
Karar verici pozisyonunda patronlar bulunuyorsa işletmede çoğunlukla bireysel kararların verildiği tespit edilmiştir. Aile üyesi yöneticilerin karar verdiği işletmelerde ise grup kararlarının ağırlık kazanmaya başladığı görülmüştür. Profesyoneller karar verici pozisyonunda ise grup kararları verilmektedir
Araştırmada oluşturulan hipotezlerin sınanması için SPSS 13.0 programında tek örnekli t testi (one sample t test) kullanılmıştır. Likert ile ölçeklendirilmiş anket sorusu %95 güvenilirlik aralığında (0.05 anlam düzeyine göre ) sınanmıştır.
Tablo 4.1. T Test Uygulaması
Tek örnekli t test
27 3,67 ,961 ,185
Soru9 N Ortalama Std. Sapma
Std. Hata Ort.
Test Degeri = 4
95% Güven Araligi Farki
T Sf Anlam (2 kuyruklu) Ortalama Farki Alt Üst Soru9 -1,803 26 ,083 -,333 -,71 ,05
% 95’lik güven aralığında, hesaplanan anlam değeri ( çift kuyruklu) 0.083 bulunmuştur.
0.083>0.05 olduğundan sıfır hipotezi: aile işletmelerinde kararı patron ya da aile üyesi yönetici verir hipotezi kabul edilmiştir.
Aile işletmeleri ve karar verme sürecinin irdelendiği bu uygulamada her işletme bulundukları konum itibari ile kendilerine özgü sorunlar yaşamaktadırlar, dolayısıyla çözüm önerilerinin de işletmeden işletmeye farklılık göstereceği kesindir.
Aile işletmeleri ikinci nesil ile birlikte alarm vermeye başlar bu alarm üçüncü nesil ile iyice belirginleşir. Birinci nesil kurucu ve çevresidir. Kurucuya bağlılık ve hatta hayranlık vardır. 2. Nesilde kardeşler ve kurucunun çocukları yönetime geçer. Ama sıra 3. nesile geçildiğinde bir çok ortak ile karşı karşıya kalınır. İşte bu noktada en azından bilinçli 2. nesil tarafından hazırlanmış olan aile anayasasının devreye girmiş olması gerekmektedir. Bu sayede yetki ve sorumluluklarının belirlenmesi, iş ve aile çıkarlarının optimize edilmesi konuların sorun olmaktan çıkarılabilir. Sürekli büyüme aşmasına gelmiş aile işletmelerinde kurumsallaşma aşmasına geçilmesi gerekmektedir. Kurumsallaşmaya olan ihtiyacın belirlenmesi ve planlanan bir süreç içerisinde sistematik bir biçimde kurumsal bir kimliğe bürünülmesi büyürken ve kalıcılık sağlanırken atılan büyük bir adımdır.
Karar verme sürecinde yaşanan problemlerin büyük bir kısmı bireysel kararlara verilen ağırlık ve bilimsel karar verme metodlarının az kullanılmasından kaynaklanmaktadır. Bireysel karar veren işletmeler ne yazıkki, bir çok konuyu, veriyi gözden kaçırabilmekte ve geleneksel karar verme yöntemlerini sürdürmeye çalışmaktadırlar. Grup kararlarına doğru geçiş yapabilen işletmeler ise birçok bakış açısına aynı anda sahip olup, daha çok bilimsel tekniklerden daha kısa sürede yararlanarak optimal kararlara ve sonuçlara ulaşabilmektedirler.
Günümüzün hızla değişen rekabetçi ortamında kendilerini ve sahip oldukları özellikleri iyi bilen, girimşicilik ruhunun avantajlarını kaybetmemiş, karşılaştıkları sorunları doğru zamanda doğru çözümlerle geçmeyi bilen, hızlı, katılımcı, ve bilimsel esaslara dayanarak karar verebilen aile işletmeleri ayakta kalabilecektir.
KAYNAKLAR
AIK, 1. Aile İşletmeleri Kongre Kitabı, İstanbul, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, 2004. ALACAKLIOĞLU, H., “İş Hayatındaki Ailelere Danışmanlık” www.iso.org.tr/html/Alacaklioglu.ppt,
2003
ATILGAN, T., “Tekstil Sektöründe Kurumsallaşmaya Doğru Giden Süreç” http://www.aeri.org.tr/ pamuk2003/sunular/4.oturum/Turan.ppt ,2003
AYDIN, N., Aile Şirketleri ve Aile Şirketlerinin Yönetim Organizasyon Sorunları, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı Y.L. Tezi, 1984. DEMİR, H., B. BİRCAN, H. TÜTEK, Yönetsel Karar Verme, İzmir, Bilgehan Basımevi, 1985. DİNÇER, Ö., F. YAHYA, İşletme Yönetimine Giriş, İstanbul, 5. Baskı, Beta Basım, 2003. DOĞAN, M., İşletmelerde Kara Verme Teknikleri, İzmir, Bilgehan Basımevi, 1985.
DRUCKER, P. F., 21. yy için Yönetim Tartışmaları, İstanbul, Epsilon Yayınları, 1999.
EREN, E., Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, İstanbul, 7. Basım, Beta Yayınları, 2001. ESİN, A., Yöneylem Araştırmasında Kullanılan Karar Yöntemleri, Ankara, Gazi Kitabevi, 1989 HAMMOND, J., R. KEENEY, H. RAIFFA, “Karar Alma Sürecindeki Gizli Tuzaklar” Harward
Business Review, Çev: Ahmet KARDAM, MESS (2001), 1965.
HODGETTS, R., Yönetim, Teori, Süreç Ve Uygulama, Çev. Canan ÇETİN, İstanbul: Der Yayınevi (1990), 1977.
İMREK, M. K., Yöneticiler İçin Karar Verme Teknikleri, İstanbul, Beta Basım, 2003.
KARCIOĞLU, F., N. GENÇ “Aile İşletmelerinin Karşılaştıkları Sorunlar ve Çözüm Önerileri ve Bir Uygulama”, T. KOÇEL (Ed), 1. AİK Kitabı, İstanbul: Kültür Üniversitesi Yayınları, 2004. KARPUZOĞLU, E., “Aile Şirketlerinin Sürekliliğinde Kurumsallaşma”, T. KOÇEL (Ed), 1. AİK
Kongre Kitabı, İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, 2004.
KARPUZOĞLU, E., Büyüyen ve Gelişen Aile Şirketlerinde Kurumsallaşma, İstanbul,, 2002. KIRIM, A., Aile Şirketlerinin Yönetimi, İstanbul, Sistem Yayıncılık, 2003.
KOÇEL, T., İşletme Yöneticiliği, İstanbul, 8. Basım, Beta Basım, 2001. KONIKS, “Aile İşletmelerinin Karşılaştıkları Temel Sorunlar”
http://www.koniks.com./topic.asp? TOPIC ID=65923.042004,2004. LEWIS, P., Management, NY, West Publishing Company, 1995.
ÖZDEN, K., Yöneylem Araştırması, İstanbul, Hava Harp Okulu Yayınları, 1989.
PAPATYA G., B. HAMŞİOĞLU "Rekabetin Yeni Gerçekliğinde Türk Aile İşletmelerinin Yeniden Yapılanma Sorunları ve Kars İli Merkez Aile İşletmelerinde Uygulama”, T. KOÇEL (Ed), 1. AİK Kitabı, İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, 2001.
SOYLU, R., Aile İşletmelerinin Yapısı” http://www.alomaliye.com/remzi_soylu_ aile_sirket_1. htm,2003
SPINA, C., “Managing the Family in the Family Business” Family Business Consultants LLC, March 7. 2003.
STEVENSON, W,. Production Operations Management, Chicago, Von Hoffman Pres, 5th Edition, 1996.
TEKİN, M., Kantitatif Karar Verme Teknikleri, Konya, 4. Baskı, Eğitim Kitabevi, 1988.
YAKUPOĞULLARI C., Aile İşletmelerinde Çatışma ve Çözüm Yolları (Erzurum’daki Aile İşletmelerinde Bir Uygulama, Erzurum,Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2001.
YALÇIN, A.,Türkiye’deki Aile İşletmelerinde Karşılaşılan Yönetim Organizasyon Sorunlarının Analizi, Adana, Çukurova üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 1991.