aşağıdaki klasik ve son dönem belâgat kitaplarından faydalandık.
Tezimizde;
Abdülkâhir el-Cürcânî’nin “Delâilü’l-İ‘câz” ve “Esrârü'l-belâga”;
es-Sekkâkî’nin “Miftâhu’-l‘Ulûm”;
Sa‘deddîn et-Teftâzânî’nin “Muhtasaru’s-Sa‘d - Şerhu Telhîsi Kitâbi
Miftâhi’l-‘Ulûm”;
el-Hatîb el-Kazvînî’nin “el-Îdâh fî ‘Ulûmi΄l-Belâğa”, “Telhîsu’l-Miftâh” ve
“Telhîs ve Tercümesi – Kur’ân’ın Eşsiz Belâgatı”;
Habenneka el-Meydânî’nin “el-Belâğatu’l-‘Arabiyye, Üsüsühâ ve ‘Ulûmuhâ ve Funûnuhâ”;
Ahmed Matlûb’un “Mu'cemü'l-Mustalahâti'l-Belâğiyye”; Bedevî Tabâne’nin,
“Mu'cemü'l-Belâğati'l-Arabiyye”;
Fadl Hasan ‘Abbâs’ın “el-Belâgatü, Funûnuhâ ve Efnânühâ – I – ‘İlmü’l-Me‘ânî
” ve “el-Belâgatü, Funûnuhâ ve Efnânuhâ – II – ‘İlmü’l-Beyân ve’l-Bedî‘”;
Ali el-Carim ve Mustafa Emîn’in “el-Belâğatü’l-Vâdıha”;
Bedevî Tabâne’in “Mu‘cemü'l-Belâğati'l-Arabiyye”;
İn’âm Fevvâl Akkâvî’in “el-Mu’cemu’l-Mufassal fî Ulûmi’l-Belâga - el-Bedî' ve'l-Beyân ve'l-Me'ânî” Ahmed Cevdet Paşa’nın, “Belâgat-ı Osmâniye”;
Ali Cüneyt Eren ve Vecih Uzunoğlu’nun, “Belâgat, Arap Edebiyatında Edebî Sanatlar”;
Nusrettin Bolelli’nin “Belâgat, Beyân-Meânî-Bedî’ İlimleri – Arap Edebiyatı”
gibi klasik ve son dönem Belâgat kaynaklarından faydalandık.
Tezimizde söz sanatlarına Kur’ân-ı Kerîm’den örnekler bulup bu sanatların ilgili âyetlere kattıkları anlamları tespit etmede şu tefsirlerden yararlandık:
Mücâhid b. Cebr (ö. 103/721), “Tefsîru Mücâhid”
Mukâtil b. Süleymân (ö. 150/767), “Tefsîru Mukâtil b. Süleymân”
el-Ferrâ ed-Deylemî, (ö.207/822) “Me‘âni’l-Kur’ân”
Ebû 'Ubeyde Ma'mer b. Müsennâ (ö. 210/825), “Mecâzü'l-Kur'ân”
İbn-i Cerîr et-Taberî (ö. 310/923) “Câmi‘u’l-Beyân 'an Te'vîli Âyi'l-Kur'ân”
ez-Zeccâc(ö. 311/923) “Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbuhû”
ez-Zemahşerî (ö. 538/1144) “el-Keşşâf ‘an Hakâiki’l-Ğavâmidi’t-Tenzîl ve
‘Uyûni’l-Akâvîl fî Vucûhi't-Te'vîl”
İbn-i ‘Atıyye el-Endelüsî (ö. 541/1147) “el-Muharreru’l-Veciz fî Tefsiri’l-Kitâbi’l-‘Aziz”
el-Beydâvî (ö. 685/1286) “Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl”
Ebu’l-Berekât en-Nesefî (ö. 710/1310) “Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl”
İbn Cüzey(ö. 741/1340) “et-Teshîl li ‘Ulûmi’t-Tenzîl”
Ebu'l-Hasen Ali b. Muhammed el-Hâzin (ö. 741/1341) “Lübâbü't-Te'vîl fî Me‘ânî't-Tenzîl”
Ebussu‘ûd (ö. 982/1574) “Tefsîru Ebi’s-Su’ûd Ev İrşâdü ‘Akli’s-Selîm İlê Mezâye’l-Kur’âni’l-Kerîm”
Ebü's-Senâ el-Âlûsî (ö. 1270/1854), “Rûhu’l-Me‘ânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî”
Muhammed Tâhir İbn-i Âşûr, (1879 -1973), “Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr”
Muhyiddîn ed-Derviş, (ö. 1403/1982), “‘İrâbu’l-Kur’âni’l-Kerîm ve Beyânühû”
Vehbe Zühaylî, “et-Tefsîru’l-Münîr fi’l ‘Akîde ve’t-Teşrî‘ ve’l-Menhec”
es-Sâbûnî, “Safvetü’t-Tefâsîr Tefsîrun li’l-Kur’âni’l-Kerîm”
Tezimizin Konusuyla Bağlantılı Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri4
Faruk GÜRBÜZ, “Tercüme Problemleri ve Meâller” adlı doktora tezinde evvela genel tercüme problemleri tespit etmiş, sonra da, Kur’ân-ı Kerim'in, analitik olmayan, asla daha sadık, yani bir bakıma, kelimesi kelimesine tercümesi şeklinde algılanan ve tanımlanan meâllerin, bu problemler karşısındaki durumlarını sergilemeye çalışmıştır.
Ayrıca, hemen hemen, bütün tercüme ilkelerinin zaaf ve faydalarına da dikkat çekmiştir.
Sonuçta, gerek anlamı anlamına, gerek harfi harfine, gerek üslubu üslubuna ve gerekse de söz dizimine sadakat gösterilerek yazılan meâllerin, tercüme problemlerini çözmede çok az başarılı oldukları sonucuna varmıştır.
Abdülcelil BİLGİN, “Kur’ân`daki Deyimler ve Zemahşeri'nin Keşşâf’ı” adlı doktora tezinde, tezimizin de konuları arasında yer alan mecâzları deyimler çerçevesinde ele almıştır. Mecâzi ifâdelerin bir türü de deyimlerdir. Kur’ân’da, Arapların sıkça kullandığı deyimsel ifâdelerin azımsanmayacak nitelikte olduğu bir gerçektir. Bu ifâdelerin Türkçeye tercümesinde sık sık problemlerle karşılaşılmaktadır. Yazar Kur’ân’daki deyimler ile ilgili hazırladığı tezde 115 adet deyim üzerinde durarak gerçek anlamlarına ulaşmaya çalışmakta, örnek meâlleri değerlendirmekte ve bunların Türkçeye en iyi nasıl aktarılabileceği hususunda bazı önerilerde bulunmaktadır.
Mustafa IRMAK’IN “Arap Belâgatında Haber-İnşâ Meselesi” adıyla hazırlamış olduğu doktora tezi, çalışmakta olduğumuz tezimizin konularından olan Meânî İlminin
“Haber-İnşâ” bölümünü ele almaktadır. Çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Tezin birinci bölümünde, belâgat hakkında genel bilgi verilmiş ve bazı disiplinlerle ilişkisi üzerinde durulmuştur. Haber (bildirme kipi) ve inşânın (dilek kipi) bir üst birimi olan
4 Bu tezler ile ilgili bilgileri //www.tez.yok.gov.tr// adresindeki tez özetlerinden aldık.
kelâm (söz) kavramı Arap dili çerçevesinde incelenmiştir. İkinci bölüm haber kavramına tahsis edilmiş, haberin temel ve yan anlamları ele alınmıştır. Haber cümlelerinin muhatabın psikolojik arka planına göre nasıl şekillendiği hususu gösterilmeye çalışılmıştır. Üçüncü bölümde inşâ incelenmiş; onun alt birimleri olan emir, nehiy, soru gibi üsluplar ve kazandıkları mecâzî anlamlar işlenmiştir. Haber ve inşâ meselelerinin Kur’ân meâllerine yansıması gibi konulara temas edilmiştir.
Mehmet BAĞIŞ’IN hazırlamış olduğu “Edebî Sanatların Kur'ân-ı Kerîm ve Çağdaş Türk Edebiyatı Eserleri Açısından Mukayesesi” adlı yüksek lisans tezi “Belâgat ilmi”, “Belâgatin doğuşu ve gelişimi”, “Kur’ân-ı Kerîm’in Belâgat üzerindeki etkisi”,
“Kur’ân-ı Kerîm ve Türk Edebiyatındaki edebî sanatlar” ve “Belâgat İlminin Türk Edebiyatındaki yeri” gibi konularından müteşekkildir. Çalışmada edebî sanatları Kur’ân-ı Kerîm ve Çağdaş Türk EdebiyatKur’ân-ı eserleri üzerinde mukayeseli ve açKur’ân-ıklamalKur’ân-ı örneklerle göstermeye çalışılmıştır. Yazarın amacı, Kur’ân-ı Kerîm’in eşsiz belâgatinin anlaşılması için yapılan çalışmalara bir nebze katkıda bulunup, Çağdaş Türk Edebiyatında edebî sanatların var olduğunu ortaya koymaktır.
Hasan SARRAOĞLU, hazırlamış olduğu, “İslam'ın Doğuş Dönemi (Sadru'l-İslam) Arap Edebiyatında Mecâz Sanatı”, adlı yüksek lisans tezinde, tezimizin konularından olan “mecâz”ı ele almıştır. Kur’ân’da mecâzın bulunup bulunmadığı tartışması enine boyuna ele alınmış mecâzı kabul ve reddedenlerin delilleri ortaya konulup bu delillerin kritiği yapılmıştır. Kur’ân-ı Kerim’den mecâz ile ilgili örnekler, ilahi beyanı açıklama sahasında yazılmış tefsir kitaplarından, özelliklede Arap dilinin gerek nahiv-sarf, gerekse bütün çeşitleriyle belagat alanında belirgin izler bırakmış bazı kitaplardan ele alınarak bu eserlerin müellifleri tarafından yapılmış tahlillere yer verilmiştir. Kur’ân’ı insanlara açıklamak ve tebliğ etmekle bizzat Yüce Allah tarafından memur kılınan Hz. Peygamber’in Hadislerinde mecâzın nasıl islendiği örnekler verilerek açıklanmıştır.
Hüseyin YILDIRIM, hazırlamış olduğu “Arap Dili ve Belağatında Kinâye ve Tariz”, adlı yüksek lisans tezinde, tezimizin konularından olan ve Kur’ân-ı Kerim’de sıkça kullanılan “kinâye” ve kinâyenin bir çeşidi olan “tariz”i ele almıştır. Kinâye’yi etraflıca tarif eden yazar, kinâyenin ta‘rîz, telvîh, remz, îmâ ve işâret gibi çeşitlerinden
bahsetmiştir. Kinâye ve ta‘rîz sanatlarına Kur’ân-ı Kerîm ve Hadîs-i Şerif’lerde çok sık yer verildiğinden bahsederek bunda amacın muhatapların dikkatini oraya çekmek ve konunun özümsenmesini sağlamak olduğu sonucuna ulaşmıştır.
Emre ÇAVDAR, Arap Dili ve Belâğatında Îcâz Sanatı, adlı yüksek lisans tezi, Belâğat ilminin ana disiplinlerinden olan Me‘ânî’ye âit bir sanat olan Îcâz’ı ele almaktadır. Îcâzın, az söz ile çok mânâ ifâde etmek anlamına geldiğini belirtmekte ve makâma uygunluk şartıyla takdir gören bir üslûp tarzı olduğunu söylemektedir. Îcâz üslûbunun tercih edilmesinde “ele alınan konu”, “muhâtap kişi veya kitle” ve “söz sâhibinin dil melekesi ve edebî zevki” faktörlerinin rol oynadığını belirtmektedir. Îcâz sanatının iki türü olan Kısar ve Hazif îcâzlarının etraflıca tanıtan yazar, sonuç olarak îcâz üslûbunun Arap dilinde çok geniş bir kullanım alanına sâhip olduğunu. Bu üslûba sâhip metinlerin/eserlerin üzerine yapılan yorumlar da, yorum yapanların ilmî düzeylerinin farklılığı sebebiyle, çeşitlilik arz ettiğini belirtmektedir.
S. Zafer Kızıklı’ın hazırlamış olduğu Arap Belâgatında Teşbih ve Mecâz, adlı yüksek lisans tezinde, tezimizin konularından olan “teşbih” ve “mecâz” ele alınmıştır.
Değindiğimiz bu yüksek lisans ve doktora tezleri söz sanatlarından bazılarını ele almışlar, Arap Dili'ndeki konumlarını etraflıca incelemişlerdir. Bu sanatların Kur’ân meâllerine yansımalarını inceleyen birkaç tez bulunmaktadır. Ancak biz adı geçen tezlerden farklı olarak tezimizde Arap Dili Belagati söz sanatlarını bütüncül olarak ele alacak ve bu söz sanatlarının her birine konuyu açıklığa kavuşturacak kadar Kur’ân-ı Kerim’den örnekler bulup seçtiğimiz meâllerde bunların nasıl çevrildiğini tespit etmeye çalışacağız.
BİRİNCİ BÖLÜM
KONU ALANI TEMEL KAVRAMLAR VE TÜRKÇE MEÂLLERE GENEL BAKIŞ