Bu bölümde, araştırmanın tasarlanması ve araştırmada kullanılan yöntem bağlamında örneklem, araştırmanın kısıtları ve veri toplama amacıyla kullanılan teknikler belirtilecektir.
4.2.1. Araştırmanın Alanı ve Birimi
Araştırmanın alanını, 2019 yılının Aralık ayı ile 2020 yılının Temmuz ayı arasındaki dönemde Denizli ilinde tarım dışı bağımsız çalışan bireyler oluşturmaktadır. Çalışma için Denizli ilinin tercih edilmesinin birinci sebebi, araştırmacının ilgili ilde yaşıyor olması ve alan araştırması yürütüldükçe kurulacağı varsayılan enformel ilişkiler aracılığıyla kendi hesabına çalışanlara daha hızlı bir biçimde ulaşılacağı düşüncesidir. Bununla beraber, 2014 yılında büyükşehir statüsü kazanan Denizli, özellikle 1990’lı yıllar ve sonrasında, çokuluslu tekstil aktörlerinin yer aldığı küresel üretim zincirlerine dâhil olmasının sonucunda, literatürde ‘küresel bir fabrika şehri’ olarak nitelendirilmektedir (Özuğurlu, 2008: 85; Ünlütürk Ulutaş ve Akbaş, 2018: 294). Denizli işgücü piyasasına dair yapılan akademik çalışmaların, bu nitelendirme eşliğinde, önemli ölçüde bağımlı çalışma statüsünde ve şekillerinde birikmesi, araştırmacıyı özellikle kendi hesabına çalışma ve sosyal güvenlik alanına katkı için motive etmiştir.
SGK Aylık Bülteni Sigortalı İstatistikleri’ne göre, 2020 yılı Aralık ayı itibarıyla Denizli ilinde 5510 sayılı Kanunun 4/ I- b maddesi kapsamında tarım zorunlu sigortalıları hariç 201.798 kişi mevcuttur (SGK, 2021). Toplam aktif sigortalı sayısı 50.123 kişidir. Bu kişilerin 360’ı köy veya mahalle muhtarı, 1.612’si isteğe bağlı sigortalı ve 12.302’si tarımsal faaliyette bulunan olarak aktif sigortalılar kapsamındadır. Yine tarım haricinde, SGK’dan aylık veya gelir alan pasif sigortalı sayısı 41.091 kişidir. Tezin üzerine odaklandığı tarım dışı kendi hesabına çalışan grubu içerisinde (esnaf ve sanatkâr, serbest meslek mensubu, işveren) yer alan ve aktif sigortalı olarak faaliyet yürüten sayısı ise 35.849 kişidir (SGK, 2021).
Araştırma kapsamında 102 kendi hesabına çalışanla ve (on veya daha az çalışan istihdam eden) işverenle görüşülmüştür. Görüşmecilerin 87’si erkek ve 15’i kadındır. Araştırma biriminin belirlenmesinde, maksimum çeşitlilik türünde bir amaçlı örneklem tercih edilmiştir. Amaçlı örneklem, ‘olan şeyin altında saklı olan’ anlamı ve çeşitli oluşumların birbirleriyle ilişkisini keşif ve çözümleme açısından nitel çalışmalarda sıklıkla tercih edilmektedir (Merriam, 2013: 76). Amaçlı örnekleme, araştırmacının saptamak, anlamak ve içgörü kazanmak istediği bir örneklem seçimi oluşturulması olarak tanımlanabilmektedir (Merriam, 2013: 76). Birim seçim kıstasları belirlenirken, araştırmacının konuya dair bilgi toplama açısından en yüksek verimi alabileceği dört ana grup dikkate alınmıştır. Bu gruplar; esnaflar; hayatının bir bölümünde esnaflık yapmakla birlikte, işletme ölçeğini büyüterek işveren statüsünde değerlendirilenler; diş hekimi, avukat vd. serbest meslek çalışanları ve emekli olmakla birlikte kendi hesabına çalışmaya devam edenlerden meydana gelmiştir. Alan araştırması sırasında görüşmecilere tesadüfi olarak ulaşılsa da, 5510 Sayılı Kanunun 4 /I - b maddesi kapsamında sigortalılık ya da emekli olma hali temel belirleyici olmuştur. Toplamda 13 görüşmeci emekli olmakla beraber çalışmaya devam etmektedir. Görüşmecilerin 10’u 5510 Sayılı Kanunun 4/ I- b maddesi üzerinden (eski Bağ- Kur); 3’ü ise 4/ I- a maddesi üzerinden emekliliğe hak kazanmıştır. Yalnızca 1 görüşmeci, emeklilik öncesi çalışmasının son 7 yılı içerisinde 3,5 yıl ve bir günlüğüne eşinin yanında bağımlı çalışan gözükerek 4/ I- a statüsünden emekli olmuştur. Araştırma biriminin büyüklüğü, varsayılan maksimum çeşitliliği kısmen yakaladığı ve elde edilen bilgilerin doygunluk seviyesine ulaştığı düşüncesiyle 102 görüşmede kesilmiştir. Kendi hesabına çalışmanın heterojen yapısını gözetilerek 42 farklı faaliyet kolundan görüşmecilere ulaşılmıştır. NACE Rev. 2’ye göre 96.02 faaliyet kodu altında yer alan berber ve kuaför görüşmeci sayısı 18’dir. 56.10 faaliyet kodu altında yer alan pideci, dürümcü, lokantacı vd. görüşmeci sayısı 11’dir.
Tablo 22. Faaliyetlerine Göre Görüşmeci Sayısı
Nace Rev. 2 Kodu Faaliyet Grubu Görüşmeci Sayısı
96.02 Berber, Kadın Kuaförü 18
56.10 Pideci, Lokantacı, Dürümcü, Piliççi 11
46.15 Nalbur, Hırdavatçı 5
47.11 Bakkal 4
47.72 Ayakkabıcı, Çantacı 4
56.30 Çay Ocağı İşletmecisi, Kıraathaneci 4
41.20 İnşaat Mühendisi, Müteahhit 3
47.42 Telefoncu 3 47.59 Züccaciyeci 3 68.31 Gayrimenkul Acentesi 3 47.62 Kırtasiyeci 3 74.20 Fotoğrafçı 3 - Diğer* 38
*Diğer görüşmeciler arasında ikişer Avukat, Dövmeci, Ayakkabı Tamircisi, Tostçu, Saatçi, Sıhhi Tesisatçı, Pazarcı ve Tekel Bayii bulunmaktadır. Ayrıca birer görüşmeci de, Elektronik Eşya Mağazası Sahibi, Spor Salonu İşletmecisi, Tuhafiyeci, Pastaneci, Manav, Kozmetik Ürünleri Toptancısı, Butik, Gayrimenkul Değerleme Uzmanı, Perdeci, Çilingir, Milli Piyango Bayii, Yapı İmal İşleri Dükkânı Sahibi, Baloncu, Kariyer Koçu, Kafe İşletmecisi, Diş Hekimi, Veteriner, Çiçekçi, Sucu, Oto Cam Filmcisi, Halıcı ve Yufkacı olarak faaliyet göstermektedir.
4.2.2. Verilerin Toplanması ve Çözümlenmesi
Verilerin toplanması ve çözümlenmesi süreci, yinelenen dinamik bir süreçtir. Bir görüşmesini tamamlamış bir araştırmacı, sıradaki görüşmeye kadar düşünmeye ve aklında beliren yeni soruları oluşturmaya da devam edebilmektedir (Seidman, 2006: 113). Üstelik istenen verilerin tamamının toplanması, çözümlemenin bitişi anlamına da gelmemektedir. Nitekim çözümleme, veriler elde edildikten sonra ve araştırma devam ettiği sürece daha yoğun bir hâl almaktadır (Merriam, 2013: 161). Ancak çalışmanın hangi noktada doygunluk noktasına ulaştığına dair kestirim önem arz etmektedir. Zira çok dağılmış ve uygun olmayan, yararsız bir veri yığını arasında çalışmak zaman zaman çeşitli zorlukları da beraberinde getirmektedir (Spencer, Ritchie ve O’ Connor, 2003: 202). Bu bakımdan önceki gözlemlere ve çalışmalara dayanarak tasarlanmış bir veri toplama aşaması, çözümlemeye konu olacak bütüne dair araştırmacıya fikir vermiştir (Merriam, 2013: 163- 164).
Görüşmelerin tamamına yakını, Denizli ilinin Merkezefendi ve Pamukkale ilçelerine bağlı 25 farklı mahallede (Çınar- 22 kişi; Hacıkaplanlar- 9 kişi; Zeytinköy, Fatih, Sevindik ve Bayramyeri- 7’şer kişi vd.) dükkân ziyaretleri olarak ve yüz yüze gerçekleştirilmiştir. Yalnızca, evden çalışan üç görüşmecinin birine telefon aracılığıyla, birine evinde ve diğerine de bir kafede buluşma randevusu alınarak ulaşılmıştır.
Yüz yüze görüşülen toplam görüşmeci sayısı 101’dir. Ücretsiz aile işçiliğinin yaygınlığı dolayısıyla, dükkân ziyaretlerinde görüşmecilerin eşlerinin zaman zaman görüşme sorularına ilave cevaplar beyan ettiği gözlemlenmiştir. Görüşmecilerin 76’sı görüşmelerin yazılı metne dönüştürülebilmesinin daha sağlıklı gerçekleştirilebilmesi adına ses kaydı alınmasına izin verirken, 26 görüşmeci ses kaydı alınmasını tercih etmemiştir.
Görüşmelerde önceden oluşturulan ve yarı yapılandırılmış soru içerikli, iki bölümden oluşan bir soru formu kullanılmıştır ve derinlemesine görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Derinlemesine görüşme yönteminin güçlü yanı, insanların deneyimlerini kendi bakış açılarından süzerek aktarmalarıdır (Seidman, 2006: 130). Yarı yapılandırılmış görüşmede, sorular esnektir ve genellikle her görüşmeciden spesifik verilerin toplanması beklenmektedir (Merriam, 2013: 87).
İki bölümden oluşan soru formunun ilk bölümünde, sosyal sigortalılığa görüşmecilerin atfettikleri anlama, kendi hesabına faaliyet yürütmeye, prim ve vergi ödeme alışkanlıklarına dair sorular mevcuttur. Ayrıca sosyal sigortalılık kapsamını genişletme, bireysel emeklilik programları ve Ahilik Sandığı hakkında görüşmecilerin görüş ve önerileri sorulmuştur. Görüşmecilerin Sosyal Güvenlik Kurumu denetimlerine ve/ veya para cezalarına dair herhangi bir deneyim sahibi olup olmadıkları öğrenilmiştir. Son olarak görüşmecilerin emeklilik planlarına ve yatırım kararlarına dair bir soru yer almaktadır.
Soru formunun ikinci bölümünde yaş, medeni durum, eğitim durumu vd. demografik özellikler ile görüşmecilerin çalışma koşulları, aylık/ yıllık kazançları ve hane/ işyeri maliyet kalemleriyle ilgili bilgi toplanmıştır. Bu bölümün görüşmecilere açık uçlu soruların sonrasında yöneltilmesinin temel sebebi, gerçekleştirilen pilot görüşmelerde ve araştırmacının önceki alan deneyimleri ışığında, bireylerin görüşme ilerledikçe karşılıklı tesis edilebilen güven ilişkisiyle, kişisel ve parasal ayrıntı arayan soruları daha rahat yanıtlaması olmuştur.
21 görüşme COVID- 19 küresel salgını öncesinde ve 81 görüşme ise salgına yönelik tedbirlerin kontrollü olarak azaltıldığı bir dönem aralığında gerçekleştirilmiştir. Küresel salgının kendi hesabına faaliyet yürütmeyi dışarıda bırakmayan, insan sağlığına ilişkin tehditkâr yapısı göz önüne alındığında, kamusal sosyal güvenlik kapsamı altında
olmaya atfedilen önemin değerlendirilmesi gerekli görülmüştür. Ayrıca, salgının yarattığı ekonomik sorunları hafifletmek amacıyla hükümetin açıkladığı kredi ve destek paketlerine erişime ve salgın sürecinin çalışma temposunu, müşteri yoğunluğunu, çalışanların durumunu gelirler ve maliyet açısından nasıl etkilediğine dair yanıtlar alabilmek adına forma dört yeni soru eklenmiştir. Bu sorulardan üçü, daha önce var olan sorularla birleştirilerek görüşmecilere yöneltilmiştir. Görüşmeler 12 dakika ilâ 50 dakika arasında sürmüştür. Görüşmecilere değerlendirmeleri kolaylaştırmak adına numaralandırma yapılmıştır.
Verilerin çözümlenmesi, insanların ne söylediğini, araştırmacının ne gözlemlediğini ve okuduğunu bir araya getirme, soyutlama ve yorumlamayı içermektedir (Merriam, 2013: 168). Böylelikle, belirlenmiş araştırma sorularından yola çıkarak birtakım yanıtlar arama/ bulma ve bulguları anlamlandırma sürecinin bir parçasıdır. Verilerin ortak bir tema ve kategori altında sınıflandırılmasında, görüşmecilerin birbirlerinden farklı sorular için dile getirdiği ama diğer görüşmecilerle tema/ konu bakımından benzeşen yanıtları da kullanılmıştır. Çözümlemenin ilk aşamasında keşfetmeye dayalı olarak ve tamamen tümevarımsal gerçekleşen süreç, ilerleyen aşamalarda bulguların betimlenmesi, doğrulama, sınama ve onaylama süreçlerini de içeren, öncelikle tümdengelimsel bir seyre kavuşmuştur (Merriam, 2013: 175- 176). Bu bakımdan çalışmamız içerik analizi de içeren, açıklayıcı ve keşfetmeye dayalı bir durum çalışması örneği olarak kabul edilebilecektir.
4.2.3. Araştırmanın Sınırlılıkları
Alan araştırması, özellikle görüşme mekânları ve gerçekleştirildiği dönem itibarıyla çeşitli sınırlılık ve zorlukları da bünyesinde barındırmıştır. Araştırma kapsamında görüşülen bireylerin hizmetler sektörü içerisinde faaliyetlerini sürdürmeleri, genellikle müşteri yoğunluğu ile memnuniyetini ön planda tutma arzularıyla birleştiğinden, bazı görüşmeler sıklıkla kesintiye uğramıştır. Gün içerisinde 10:00 ilâ 14:00 saatleri arasına nazaran diğer saatlerdeki görüşmelerde müşteri yoğunluğuna dayalı zorluklar yaşanmıştır. Bir görüşmecinin bir başka görüşmeci adayına yönlendirdiği durumlar haricinde ve ‘dolandırılma korkusu’ sebebiyle görüşmeyi kabul etmeyen bireyler söz konusu olmuştur.
Demografik durumlara ve gelir düzeylerine ilişkin saptamaların yapılabilmesi adına yöneltilen sorulara verilen yanıtlar genellikle tahmini/ ortalama değerler içermektedir. Hane giderleri söz konusu olduğunda, açıklıkla beyandan kaçınmayan görüşmeciler, işyerlerine ilişkin özellikle kira bedelini belirtme konusunda çekingen davranabilmişlerdir. Nitekim önemli ölçüde görüşmecinin, ödedikleri gerçek kira bedeli ile bildirdikleri arasında farklılıklar olduğu ilave sorularla saptanabilmiştir.
İşyerine ilişkin yıllık ciro ve/ veya satış hasılatı; yıllık işçilik gideri ve yapılan faaliyet dolayısıyla görüşmecinin aylık net geliri sorularında, hem gelirin düzensiz ve belirsiz oluşu hem de görüşmecilerin eksik bilgi sunması değerlendirme açısından çeşitli sıkıntıları da beraberinde getirmiştir.
Küresel salgın haline gelen COVID- 19 dolayısıyla, 2020 yılının Mart, Nisan ve Mayıs aylarında yüz yüze görüşmeler ve dükkân ziyaretleri gerçekleştirilememiştir. Haziran ayının ortalarından itibaren yeniden alan çalışmasına dönülebilmiştir. Kimi bireyler, müşterilerinin kapalı alanda (dükkân) var olan insan sayısına dayalı olarak tedirginlikler yaşayacağını varsayarak görüşme taleplerini reddetmişlerdir.
Görüşmeyi kabul eden ve gayrimenkul acenteliği yapan bir birey, görüşmenin yirminci dakikasında, kazançlar, vergi ödeme alışkanlıkları ve maliyete dair sorulara sinirlenerek soru formunu yırtmış ve görüşmenin iptal olmasını istediğini belirtmiştir.