Antlaflmaya Göre Hatti-Kizzuwatna Aras›ndaki S›n›rlar›n Tespiti

Antlaflman›n sonunda, Kizzuwatna Devleti’nin s›n›r- lar› düzenlenmektedir ki, bu k›s›m tarihi co¤rafya aç›s›n- dan çok de¤erli bir kaynakt›r. Belki de Hatti Ülkesi’ne ya- k›nl›¤› dolay›s›yla ortak s›n›r›n a¤›rl›k noktas› olan bölge, Gülek Bo¤az›’n›n bat›s›ndaki da¤l›k kesimdi:117

“Denize do¤ru Lamiya118Hitit kral›n›nd›r. Pitura S_{unassura’n›nd›r. Onlar topraklar› birlikte ölçecekler} ve bölüfleceklerdir. Hitit kral› Lamiya’y› tahkim edeme-

Kayrakkaya Baraj› Projesi kapsam› içinde kaz›lan Kilisetepe’nin Mut-Silifke karayolundan görünümü. Burada tespit edilen Hititlerle ça¤dafl kent, Orta Anadolu’yu Göksu vadisi üzerinden Akdeniz’e ba¤layan ticari ve askeri yolu denetim alt›nda tutabilmekteydi. Kilisetepe Höyü¤ü’nün stratejik konumu, Gülek Bo¤az› a¤z›ndaki Porsuk Höyük ile ayn› olmal›yd›. Ancak kaz›lar bu önemini ortaya koyacak hiçbir ipucu vermedi (K.S. Girginer).

yecektir. Aruna119Hitit kral›na aittir. Pitura’ya do¤- ru topraklar› ölçecekler ve onlar› kendi aralar›nda pay- laflacaklard›r. Hitit kral› Aruna’y› tahkim edemeyecek- tir. Saliya120_{Hitit kral›n›nd›r. Zinziluwa (ve) Erimma}

(ise) Sunassura’n›nd›r. Topraklar› ölçecekler ve payla- flacaklar. Hitit kral› Saliya’y› tahkim edebilir. Anamus- ta kral›nd›r. Zabarasna Da¤›121ise Sunassura’n›nd›r. Araziyi ölçecekler ve paylaflacaklard›r. Kral Anamus- ta’y› tahkim edebilir. Ta eski zamanlardan beri iki dev- let aras›ndaki hudut flöyleydi: Turutna taraf›nda yer alan her yer Hitit kral›n›n olacak. Ve Adaniya taraf›n- da olan her fley ise Sunassura’n›n olacak. Luwana’ya do¤ru, Durpina kenti Sunassura’n›n s›n›r›d›r. Hatti Ül- kesi taraf›nda olan her yer büyük kral›n olsun. Adani- ya taraf›nda olan her yer ise Sunassura’n›n olsun. Se- rigga krala aittir. Luwana Sunassura’n›nd›r. Samri122 Irma¤› s›n›rd›r. Büyük kral Samri Irma¤›’n› Adaniya Ülkesi istikametine do¤ru geçemeyecektir. Keza Sunas- sura da Samri Irma¤›’n› Hatti Ülkesi istikametine do¤- ru geçemez. Zilappuna’ya do¤ru Samri Irma¤› s›n›r- d›r. ...”

e. SS_{amri Irma¤› ve Pitura Kenti Neredeydi?}

S_{amri Irma¤›, biraz da ses benzerli¤ine dayanarak, ge-} nellikle Seyhan (Saros) ile eflitlenmek istenmekteyse de, bu ›rma¤›n Kizzuwatna ile Hatti aras›nda s›n›r olufltur- du¤u göz önüne al›nd›¤›nda, ortaya ç›kan co¤rafi duru- mun güçlü¤ü kolayca anlafl›l›r. Oval›k Kilikya’n›n tam or- tas›ndan akan bir ›rma¤›n nas›l s›n›r oluflturabildi¤i so- rusu belirir. Bundan dolay›, Seyhan’›n yukar› kollar›ndan Taflç› Irma¤› veya Zamant› Suyu’nun s›n›r teflkil edip et- meyece¤i de dikkate al›nmal›d›r. Tabii s›n›r olarak Tarsus Irma¤› ve hatta Lamas bile akla daha yak›n gelebilir.

Bunun d›fl›nda, metinde Kizzuwatna kral›na ait oldu- ¤u bildirilen Pitura’n›n yerinin tespiti sorunlar yaratmak- tad›r. Çünkü Geç/Yeni Assur kaynaklar› da ayn› isimli bir kentten bahsetmektedir.123_{Bunlardan bir tanesi Assur-}

nasirpal’›n yaz›tlar›ndan bilinmektedir. Elde edilen to- pografik bilgilere göre bu kentin daha do¤uda, muhteme- len Orta Dicle Vadisi’nde olmas› gerekir ve belki de ya- k›nda Dicle Nehri üzerinde kurulacak Il›su Baraj›’n›n su- lar› alt›nda kalacak olan Salat Tepe’dir.124_{Bir baflka Pitu-}

ra, Que fatihi III. Salmanassar’›n (M.Ö. 859-824) yaz›t- lar›nda geçer ve Til Barsip’e yak›nl›¤›ndan dolay› Orta F›- rat Vadisi’nde lokalize edilmektedir. Pitura’n›n ‹brani- ce’deki Pethor ile ayn› oldu¤u da söylenmifltir. Sunassu- ra Antlaflmas›’ndaki Pitura’ya gelince, onun Lamiya ve deniz ile olan iliflkisi sebebiyle bu kent bizzat Kilikya iç- lerinde aranm›flt›r. Hatta onun Mersin-Yümüktepe’de lo- kalize edilmesi gerekti¤i, Yümüktepe’nin ise, Assurlu- lar’›n Ingirra’s› ve Greklerin Anchiale’si olmas› gerekti- ¤ini öne sürenler de olmufltur.125_{Anchiale en az›ndan}

Mersin yak›nlar›ndaki Karaduvar (ama buradaki Aulai ile

de¤il!) veya Kazanl› Höyük ile eflitlenmelidir.126_Bunun

d›fl›nda Ingirra’n›n Soloi’da aranmas› gerekti¤ini öne sü- ren araflt›rmac›lar da vard›r.127_{Bu durumda Hitit kaynak-}

lar›nda bir, Geç/Yeni Assur kaynaklar›nda iki olmak üze- re ayn› ismi tafl›yan üç ayr› kentin varl›¤›n› varsaymak ge- rekir ki, bu da biraz abart›l›d›r. Bundan dolay› bu say›y› en az ikiye indirmek ve Hitit-Kizzuwatna Pitura’s› ile III. Salmanassar’›n Pitura’s›n› birlefltirmek gerekir. Assur Pi- tura’s›n›n yeri Orta F›rat’ta oldukça sabit oldu¤undan, Kizzuwatna Pitura’s›n› da oralara bir yerlere kayd›rmak laz›md›r. Ancak bu da Kizzuwatna topraklar›n›n çok da- ha do¤uya çekilmesini mi gerektirecektir? Bu konunun dikkatle araflt›r›lmas› ve bunu yaparken bir tak›m klifle ta- savvurlardan kurtulmay› bilmek laz›md›r. Bu durumda sadece ses benzerli¤ine dayanan Lamiya = Lamas (Limon-

lu) eflitlemesi tamamen geçerlili¤ini yitirmektedir.

f. Kendisi de Kizzuwatna-Hurri As›ll› Olan II. Tuthaliya Zaman›nda Kizzuwatna ile Hitit

Devleti Adeta Birlefltiriliyor

Görüldü¤ü gibi Hitit Kral› II. Tuthaliya (veya III. Tut-

haliya) ülkenin di¤er bölgelerindeki askeri u¤rafl›lar› ve

Hatti Ülkesi’ne yönelik çok yönlü sald›r›lara karfl› koyma çabalar› nedenleriyle Kizzuwatna’y› tam olarak iflgal ede- mese de, bu ülkeyi bir dostluk antlaflmas› ile tekrar Hat- ti‘ye ba¤lam›fl ve belki de Orta Anadolu’da Ortaköy ya- k›nlar›na kadar ulaflm›fl olan Hurri-Kizzuwatna iflgalle- rine bir son vermifltir. Esasen kral›n kendisi ve kraliçesi Nikalmati Hurri, Kizzuwatna as›ll›yd›lar ve onlar Hitit baflkenti Hattusa’y› neredeyse terk ederek yeni kurduk- lar› Sapinuwa kentinde ikamet etmekte, orada Hurri di- ni iflleriyle u¤raflmaktayd›lar.

g. ‹kametini Ortaköy-SS_{apinuwa’ya Tafl›yan ve}

Hurri Dini ve Kültüyle U¤raflan II. Tuthaliya Hattussa ve Hatti’yi ‹hmal Ediyor. Hatti Ülkesi’nde Çapulculuk Bafll›yor, Düflmanlar

Sald›r›ya Geçiyor

Burada hemen belirtmek gerekir ki, henüz yay›nlan- mam›fl Ortaköy-Sapinuwa kökenli metinlerin ›fl›¤› alt›n- da bu konudaki bilgilerimiz büyük oranda de¤iflebilir ve burada II. Tuthaliya’ya maledilen olaylar pekala III. Tut- haliya devrine de tarihlendirilebilir. Ortaköy’de bulunan Bat› Anadolu’ya iliflkin yaz›l› kaynaklar, özellikle Uhha- muwa’n›n bir mektubu, gelecek y›llarda bizi daha da ay- d›nlatacakt›r. Her nedense Tuthaliya’n›n iyi bir savaflç› ol- mas› yan›nda mistik bir yan› da vard›r. Anlafl›ld›¤› kada- r›yla Hattusa ve Ortaköy-Sapinuwa kütüphanelerini dol- duran ve kolofonlar›nda “majestelerinin a¤z›ndan, yani

onun diktesine göre” yaz›ld›¤› bildirilen “a¤›z y›kama”

ayinlerini (itkalzi), belki de bizzat o dikte ettirmiflti. Yani kendi ana dili Hurrice idi ki, böylesine uzun içerikli ve karmafl›k tabletleri dikte ettirebiliyordu.128

Burada Kizzuwatna ile ilgili oldu¤u için bu mistik ko- nulardan birine de¤inmek istiyoruz. II. Tuthaliya olas›- l›kla Sunassura ile yapt›¤› dostluk antlaflmas›ndan da ya- rarlanarak, Kizzuwatna kökenli demonik bir tanr› olan “Karanl›k Yeralt›” tanr›s›n›n (Siyah Tanr›) kültünü, bafl- ka bir Hurri kültür merkezi olan Samuha Kenti’ne tafl›- m›fl, onun için orada bir tap›nak yapt›rm›flt›r. EK II.d.3’de bu olay› anlatan metnin çevirisi sunulmaktad›r. II. Mur- s_{ili’nin belirtti¤ine göre, tanr›ya gösterilen ihtimam son-} radan bozulmufltu ve tekrar düzenlenmesi gerekiyordu.129

Tuthaliya’n›n düzenledi¤i ayinleri bozanlar da bizzat Tan- r›ça’n›n rahipleri ve A¤aç Tablet üzerine yaz› yazan katip- lerdi. Mursili bu keyfi uygulamalara son vermifl, tabletle- rin as›llar›na bakarak kültü yeniden kurmufl ve kral, kra- liçe veya prenslerin Samuha’ya geldiklerinde, Siyah Tan- r›’n›n ayinlerini bu yeni düzenlemeye göre yapmalar›n› sa¤lam›flt›r. Tanr› kültünün nakil iflinin, Mitanni ile ifl bir- li¤i yaparak Armatanal› düflmanlar taraf›ndan Kizzuwat- na’n›n iflgal edilmesi üzerine yap›ld›¤›n› öne süren arafl- t›rmac›lar da vard›r. Afla¤›da ayr›nt›lar›n› verece¤imiz bir metne göre Kizzuwatna bölgesinin neresinde oldu¤u he- nüz bilinmeyen Armatana’n›n ‹slahiye ovas›na do¤ru Kiz- zuwatna do¤usunda bir yerlere lokalize edilmesi gerek- mektedir.

Tabii kral Sapinuwa’da oturup bu ifllerle u¤rafl›rken, Hattusa çok ihmal edilmifl, en baflta Hattusa olmak üze- re tüm Orta Anadolu kentlerinde asayiflsizlik, çapulcu- luk ve tüm bunlara ilaveten düflman iflgalleri had safha- ya ulaflm›flt›. Hattusa halk› ve esnaf› art›k bunlara daya- namam›fl ve bir gün kral›n huzuruna ç›karak flikayetleri- ni flu sözlerle dile getirmifllerdir:

“Efendimiz, (kuflkusuz) sen iyi bir savaflç›s›n, ama idari ifllerden anlam›yorsun. Bak (sen buralarda de¤il- ken) kötü insanlar [Hattusa’y› nas›l] tahrip ettiler!”

Kendisinden en az dört nesil sonra yaflam›fl sonraki kral III. Hattusili’nin bir ferman›nda dramatik bir biçim- de yazd›¤› gibi, ülkenin her yönünden gelen düflmanlar Hitit devletini büyük bir abluka alt›na alm›fllar ve varl›¤›- n› tehdit eder olmufllard›. Bu metin olaylara biraz abart›- l› olarak bakmakla birlikte, o zamanlar Hitit hanedan›n›n karfl› karfl›ya kald›¤› tehditleri dile getirmesi bak›m›ndan ilginçtir. Bundan dolay› afla¤›da çevirisinin verilmesinde büyük yarar vard›r.

“Bir zamanlar Hatti ülkeleri düflman taraf›ndan tamamen yak›l›p y›k›lm›flt›. Bir taraftan (Kuzey Ana- dolu’dan) Kaskal› düflman geldi ve Hatti topraklar›n› tahrip ederek (Nevflehir-Aksaray yak›nlar›ndaki) Ne- nassa’y› s›n›r yapt›. Di¤er taraftan (Bat› Anadolu’dan) Arzawal› düflman Afla¤› Ülke’ye do¤ru hücuma geçti

ve Hatti topraklar›n› mahvederek (Bor-Kemerhisar- Tyana yak›nlar›ndaki) Tuwanuwa ve Uda kentlerini s›n›r yapt›. Öbür taraftan (Kuzeybat› Anadolu’dan?) Araunnal› düflman hücuma geçerek (Orta Sakarya Va- disi’ndeki) tüm Gassiya topraklar›n› tahrip etti. Di¤er taraftan (Erzurum-S›vas civar›ndaki) Azzili düflman hücuma geçerek tüm (Tokat, S›vas, Malatya, Kayseri civar›ndaki) Yukar› Ülke topraklar›n› yak›p y›kt› ve (Karasu-F›rat kavfla¤›ndaki) Samuha Kenti’ni s›n›r yapt›. (Elaz›¤-Keban Bölgesi’ndeki) Isuwal› [düflman] hücuma geçerek Tegarama Ülkesi’ni ve kentini yak›p y›kt›. Öbür taraftan (‹slahiye, K›r›khan civar›ndaki) Armatanal› düflman hücuma geçerek Hatti toprakla- r›n› mahvetti ve Kizzuwatna kentini s›n›r yapt›. Hat- tusa Kenti de tamamen yak›lm›flt›, geriye sadece hes- ta-evi kalm›flt›”.130

Tüm bu askeri iflgaller ve talanlar karfl›s›nda kral art›k seyirci kalamazd›. ‹çine dald›¤› mistik dünyadan uyana- rak kanun niteli¤inde bir fermanla asayiflsizli¤i önleme- ye ve iyice bozulup dejenere olan timar sistemini düzelt- meye çal›flt›. Bunda ne derece baflar›l› olmufltu, bilemiyo- ruz. En baflta Bat› Anadolu’da Assuwa Ülkesi’ne karfl› bir askeri sefer düzenledi ve düflmanlar› yendi. Bu büyük za- ferin bir kan›t›, 1990 y›l›nda Bo¤azköy yak›n›nda bulu- nan k›l›çt›r. Taraf›mdan yay›nlanan k›l›c›n üzerindeki Akadca adak yaz›t›nda kral kahramanl›¤›n› anlatmak için flu ifadeleri kullanmaktad›r:

“Büyük Kral Duthaliya Assuwa Ülkesi’ni yerle bir etti¤i zaman bu k›l›çlar› efendisi F›rt›na Tanr›s›’na adak olarak sundu”.

Kral ayr›ca kuzeyde Kaskal›lar’a ve Güneydo¤uda Hur- ri sald›r›lar›na karfl› da amans›zca savaflm›fl, Kaska sald›- r›lar›na karfl› tercihli ikametgah› Sapinuwa’y› tahkim et- mifltir.

h. I. Arnuwanda Devri’nde Kizzuwatna. Seyhan Üzerindeki Taflköprü Civar›nda Bir Savafl m› Olmufltu? Kizzuwatna Hatti’ye Daha da Ba¤›ml›

Hale Geliyor

Tuthaliya’n›n o¤lu I. Arnuwanda’n›n (M.Ö. 1400- 1370) y›l›klar›ndan,131_{bu kral›n daha prens iken, baba-}

si II. Tuthaliya ile birlikte Zunnahara, Adaniya, Sinuwan- da, Ullita, Arzawa, Masa ve Arduqqa’ya karfl› savaflt›¤›n› ö¤reniyoruz. Metinlerde, Adaniya kentine karfl› yürütü- len savafl s›ras›nda bir köprüden söz edilmesi, bizi bu köp- rüyü, temelleri Justinian devrine giden Seyhan üzerinde- ki Taflköprü ile eflitlemeye götürmektedir. Demek ki Kral II. Tuthaliya art›k saltanat›n›n sonlar›na do¤ru, Sunassu- ra ile yapt›¤› eflit haklara sahip devlet antlaflmas› hüküm- lerini ayaklar alt›na alm›fl, Hitit ordular›n› toplayarak o¤- lu prens ve kral aday› Arnuwanda ile birlikte Kizzuwat- na’ya karfl› büyük bir sefer düzenlemiflti. K›r›k olan tari-

hi metinde ayr›nt›lar›n› maalesef ö¤renemedi¤imiz bu se- fer ve onun do¤urdu¤u sonuçlar, Kizzuwatna-Hatti ilifl- kileri ve özellikle de ba¤›ms›z Kizzuwatna Devleti’nin ar- t›k sonunun haz›rlanmas› bak›m›ndan çok önemlidir. Kiz- zuwatna’y› Mitanni etkisinden kurtard›ktan sonra art›k kendisini yeterince güçlü gören Hitit kral›, Sunassura ile hemen k›sa bir süre önce yap›lan antlaflma ilkelerini tek tarafl› olarak ihlal ederek Kizzuwatna’ya sald›rm›flt›r. Sa- vafllar›n can al›c› bir bölümü, metinde Samri olarak geçen Seyhan Irma¤› veya onun yukar› kollar›ndan biri üzerin- de geçmifl olmal›d›r. Tuthaliya ve Arnuwanda’n›n tek bir askeri seferde tüm Kizzuwatna topraklar›n› iflgal etmifl olmalar› mümkün de¤ildir. Olsa olsa baz› k›s›mlar›n› ele geçirebilmifllerdir. Arnuwanda’n›n, o¤lu olmas› muhte- mel prens Kantuzzili’yi Kizzuwatna’ya rahip (kral) ola- rak atam›fl olmas› Kizzuwatna ile olan iliflkiler aç›s›ndan ilginçtir. Metin Kantuzzili ad›n› yazmamakta, ona sade- ce “rahip” demekle yetinmekteyse de,132_{bu rahibin Kan-}

tuzzili ile eflitlenmesi gerekti¤i öne sürülmüfltür.133_‹lgi-

li metin, Kantuzzili taraf›ndan Maflat Höyük’te oturma- s› mümkün olan Kassu’ya yaz›lm›flt›r. Mektuba göre Kas- su, daha önceki bir mektubunda Kantuzzili’ye Ziggasta Kenti’nde bulunan ve Kantuzzili’ye ait olan 20 kifliden oluflan insanlar› ona teslim etmeyece¤ini, o flah›slar ko- nusunda kendisinin saraya bilgi vermesi gerekti¤ini, ke- za Ziggasta’n›n Kizzuwatna ile Maflat Höyük aras›nda ilk s›n›r gözetleme merkezi (hantezzis auris) oldu¤unu yaz- maktad›r. Kantuzzili ise, bu emre uyaca¤›n› ve o 20 kifli- nin herbirisiyle ilgili bilgileri saraya iletece¤ini taahhüt eder. Kizzuwatna’ya bir Hitit prensinin rahip-kral olarak atanmas›n›n önemi, Hititler’in Kizzuwatna’daki yerli ge- leneklere uymalar› ve rahip-kral gelene¤ine ba¤l› kalma- lar›d›r. ‹leride görece¤imiz gibi, I. Suppiluliuma da o¤lu Telipinu’yu buraya rahip-kral olarak atayacakt›r.

›. Kizzuwatna Hitit Hâkimiyetine Girdikten Sonra Ura-Mersin Liman Kenti Orta Anadolu’yu

Do¤u Akdeniz’e Ba¤layan Bir Köprü Konumu Kazan›yor134