Unutmamak gerekir ki, tarih yaz›c›l›¤›nda esas olan yaz›l› kaynaklard›r. Yaz›ya geçmifl kaynak bilgiler olma- dan sadece arkeolojik belgelere dayanarak tarih yazmak mümkün de¤ildir. Kizzuwatna ve Kizzuwatnal›lar’›n ken- di tarihini birinci elden anlatan yaz›l› tarihi belgeler he- nüz maalesef bulunamam›flt›r. Bundan dolay› Kizzuwat- na tarihi baflka yerlerden elde edilen darmada¤›n bilgiler- le alelacele yamanm›fl bir bohçaya benzer. Bu bilgiler de, Kizzuwatna’n›n siyasi ve kültürel iliflki içinde bulundu- ¤u, komflu ve ça¤dafl devlet veya kültür merkezlerinin ya- z›l› kaynaklar›ndan elde edilir. Bunlar aras›nda, Kayseri yak›nlar›ndaki Kültepe’de ele geçen Eski Assurca belge- ler, Hititler’in baflkenti Bo¤azköy-Hattusa’daki Hititçe, Hurrice ve Luvice belgeler, Maflat Höyük’te bulunan Hi- titçe mektuplar, son y›llarda Ortaköy’de bulunan Hitit- çe ve Hurrice metinler, Anadolu’nun her taraf›na yay›l- m›fl hiyeroglif yaz›tlar ve mühürler, Assur, Babil, Ugarit ve M›s›r menfleli kaynaklar, arkeolojik buluntular ve ni- hayet tarihi co¤rafya aç›s›ndan co¤rafi ve jeolojik gözlem- ler bulunmaktad›r.
Bir kez daha alt›n› çizerek vugulayal›m ki, Kizzuwat- na’n›n diplomat, devlet adam›, rahip, kahin, falc› ve ede- biyatç›lar›, en geç M.Ö. 2000 y›l›ndan beri Mezopotam- ya’da M.Ö. 3200’lerde icad edilen çivi yaz›s›n› tan›yor- lard› ve bu yaz›yla gerek kendi dillerinde, gerekse o za-
Mersin-Yümüktepe kaz›lar›n›n diyagramatik çizimi (S. Lloyd).
Tarsus boyal› kaplar› Tarsus Müzesi vitrinlerinde toplu halde (A. Ünal).
manlar›n büyük devletlerinin diplomasi ve kültür dille- rinde yazmas›n› pekala biliyorlard›. Bu diller aras›nda en az›ndan Hurrice, Babilce, Hititçe ve Hiyeroglif Luvice- si’ni saymak, ayr›ca bunlara yo¤un ticari, kültürel ve po- litik iliflkiler sebebiyle Sumerce, M›s›r dili ve belki de K›b- r›s dilleri ile Fenikece-Aramice’nin öncüleri di¤er Sami dillerini de eklemek gerekecektir. Yani gönül rahatl›¤›yla Kizzuwatna’n›n çok dilli ve yaz›l› bir kültüre sahip oldu- ¤u söylenebilir. Bu dillerden hiç olmazsa baz›lar›n›n ya- z›ya geçirilmifl oldu¤u çivi yaz›l› tabletlerin sakland›¤› Kizzuwatna’n›n yerli arflivleri, bir gün mutlaka buluna- cakt›r. Çünkü Hitit kaynaklar›nda Çukurova’da tabletler oldu¤una ve onlar›n mahalli arflivlerde sakland›¤›na dair çok sa¤lam ipuçlar› vard›r. Di¤er yandan Hattusa’daki tab- letlerin pekço¤u Kizzuwatna’da yaz›lan veya Hatti Ülke- si’nde kopyalar› bulunan nüshalardan kopya edilmifl ve- ya çevrilmifltir. Bir gün bu mahalli arflivler bulundu¤un- da, biz eskiça¤ tarihçileri daha genifl, daha otantik ve da- ha sa¤l›kl› bilgilere sahip olabilecek, Kizzuwatna tarihi- ni de daha ayr›nt›l› olarak yaz›p sunabilece¤iz.
a. Çukurova’y› Tarih Sahnesine Ç›kartan ‹lk Yaz›l› Kaynak: Otuz Çocuk Do¤uran ve Çocuklar›n› Seyhan Irma¤›’na Atan Kaness
Kraliçesi’nin Efsanesi
Anadolu’da gerçek anlamda tarihin, her yerde oldu¤u gibi yaz›n›n uygar insan toplum hayat›n›n ayr›lmaz bir parças› haline gelmesiyle bafllad›¤›na birçok kez de¤indik. Ama yaz› Anadolu’ya maalesef oldukça geç, Sumerler’ce icad›ndan ancak 1400 sene sonra M.Ö. 1850’lerde gel- mifltir. Getirenler de kullananlar da Anadolu’nun yerli ka- vimleri de¤il, Eski Assurlu tüccarlard›r. Ancak, ço¤unlu- ¤u ticari nitelikli olan bu tabletlerde Kizzuwatna ile ilgi- li hiçbir bilgi yoktur. Bu devirle ilgili olarak elimizde Hi- tit baflkenti Bo¤azköy-Hattusa’da Hititçe çevirisi ele ge- çen bir efsane vard›r. Kizzuwatna tarihi ve tarihi co¤raf-
yas› aç›s›ndan eflsiz bir kaynak olma niteli¤ine sahip olan bu ilginç efsanenin Türkçe çevirisi EK II.a’da verilmifltir. Burada sunaca¤›m›z bilgilere geçmeden önce bu çeviri- nin dikkatle okunmas› gerekir.
Metinde bahsedilen Zalpa Kenti uzun y›llar yanl›fl bil- gilerden hareketle hep Bafra Ovas›’ndaki (Samsun ‹li) ‹kiz- tepe ile eflitlenmek istendi. Çünkü en baflta, Kayseri Kül- tepe yak›nlar›nda K›z›l›rmak d›fl›nda çocuklar› denize ta- fl›yacak baflka ›rmaklar›n da pekala var oldu¤u unutuldu ve çocuklar›n, K›z›l›rmak’›n Kanes’e en çok yaklaflt›¤› Çok- göz Köprüsü yak›nlar›nda ›rma¤a b›rak›ld›¤› san›ld›. Da- ha sonra bu Karadeniz Zalpa’s›n› güneydekinden ay›rde- debilmek için iki tane Zalpa vard›r denildi. Evet iki tane Zalpa vard›, ama burada söz konusu olan kesinlikle ku- zeydeki Zalpa de¤il, güneyde Kizzuwatna topraklar›n›n do¤usundaki Zalpa’yd›. Bizim y›llardan beri defalarca vur- gulad›¤›m›z gibi bu sav, kesinkes yanl›flt›r.35Evet kuzey-
de de Zalpa isimli bir kent veya köy vard›r. Ancak buras› efsanede sözü edilen, sonradan I. Hattusli’nin amans›z- ca tahrip edece¤i zengin Zalpa kenti ile ayn› de¤ildir. Me- tinde sözkonusu edilen Zalpa ise I. Arnuwanda-Asmu- nikal çiftinin bir duas›nda çok say›da yer aras›nda say›lan
II. Muwatalli’nin F›rt›na Tanr›s›’n›n sa¤ kolu alt›nda korundu¤unu gösteren hiyeroglif ve çivi yaz›l› mühür bask›s›.
Kanes kenti bafl tanr›ças›n›n tasvir edildi¤i silindir mühür bask›s› (M. Darga).
önemsiz kentlerden biridir.36E¤er ‹kiztepe hafirleri ve
di¤er araflt›rmac›lar, zaman›nda buna kulak vermifl olsa- lard›, bu gereksiz Odyse hiçbir zaman yap›lmayacakt›.
Kanes-Nesa-Kültepe’nin hemen güneyinde, Seyhan Irma¤›’n›n yukar›daki en uzun (308 km) kollar›ndan olan ve sular›n› ta S›vas’›n güneybat›s›nda, K›z›l›rmak vas›ta- s›yla Karadeniz’e, F›rat Nehri’nin kolu Tohma Su vas›ta- s›yla Hint Okyanusu’na (Basra Körfezi) ve nihayet Za- mant› Su vas›tas›yla Akdeniz’e akarsu gönderen ve sula- r›n› Uzunyayla’daki Alt›nyayla ile Örenflehir aras›ndaki su bölümü çizgisi bölgelerden toplayan Zamant› Suyu akar. Bu ›rma¤a geçti¤i yerlerde zaman zaman Taflç› ve F›- raktin, sular› bulan›k oldu¤u için ço¤u zaman da K›z›l›r- mak denir. Zamant› Suyu Anadolu’nun en uzun ›rma¤› K›z›l›rmak kadar güçlüdür.37Efsaneye göre çocuklar›n
Kayseri-Tomarza ile Develi aras›nda bir yerlerde bu ›rma- ¤a b›rak›lm›fl olmalar› pekala mümkündür. Üstelik ›rmak- lara çocuk b›rakma edebi motifinin asl› da taraf›mdan sa- bit bir flekilde kan›tland›¤› gibi38Hurri, yani Güney veya
Güneydo¤u Anadolu kökenlidir ve bunun Kuzey Anado- lu ve Karadeniz sahilleriyle hiçbir iliflkisi yoktur.
Irmaklara çocuk b›rakma efsanesinin Hurri-Anadolu kökeni sabitken, onu Alba Longa ve Albion mitleriyle mu- kayese ederek ve ›rma¤a at›lan 30 adet çocuk rakam›nda aya dayal› kozmik bir takvim sistemi görmek ve dolay›- s›yla bu efsaneyi “Hintavrupal› kavimlerin bilinen en es- ki efsanesi” olarak tan›mlamak,39›rkç› tarih yaz›c›l›¤›n›n
ne yaz›k ki tipik bir örne¤idir! Hititçe’ye tercüme edilmifl olmas› d›fl›nda efsanenin Hintavrupa kökenli oldu¤unu kan›tlayan hiçbir unsur yoktur.40Kuzey Anadolu o za-
manlar›n “medeni” dünyas›ndaki Hurri kökenli efsane- lere girecek kadar fazla tan›nm›yordu. Dolay›s›yla Zalpa Ülkesi, Çukurova’n›n do¤usunda bir yerde idi ve o za- manlar bir krall›k olarak topraklar› Yumurtal›k (Aigaea) ve Karatafl (Magargos) yak›nlar›nda her iki ›rma¤›n da oluflturdu¤u deltaya kadar uzan›yordu. Zalpa Ülkesi’nin merkezi olan Zalpa kenti de belki de ‹slahiye yak›nlar›n- daki Tilmen Höyük veya daha büyük bir olas›l›kla gene ‹slahiye’nin 7 km güneyinde, bugün büyük bir k›sm› ba- raj sular› alt›nda kalan Karasu41üzerindeki büyük bir hö-
yükte yer al›yor olmal›yd›. ‹flte Kanes kraliçesinin çocuk- lar›n›n kurtar›l›p büyütüldü¤ü topraklar Seyhan-Ceyhan deltas›d›r, yani Kizzuwatna’d›r.
Zalpa krall›¤›n›n hüküm sürdü¤ü bu devirlerde, son- radan tüm Çukurova’ya hâkim olacak Kizzuwatna dev- leti henüz tam flekliyle oluflamam›flt› veya var olsa bile sa- dece ovan›n, Seyhan Irma¤›n›n bat›s›nda kalan k›s›mla- r›na hâkimdi. Kökeni en geç eski Assur Ticaret Kolonile- ri Ça¤›’na uzanmas› gereken bu efsaneden yaklafl›k 150 sene sonra, yani M.Ö. 1650’lerde ise Hititler, merkezi Or- ta Anadolu’da olan güçlü bir askeri devlet kurmufllard›r. Baflkenti Bo¤azköy-Hattusa’n›n Orta Anadolu’nun sarp, da¤l›k ve ulafl›lmas› güç bir yerinde bulunan bu devlet, k›- sa zamanda, ekonomik ve kültürel aç›dan geliflmenin o
zamanlar uygarl›¤›n befli¤i olan Mezopotamya dünyas› içinde mümkün oldu¤unu kavram›fl, askeri iflgal ve siya- si iliflkilerini hep bu yöne kayd›rm›flt›r. Keza unutmamak laz›md›r ki, o dönemlerde defalarca da belirtti¤imiz gibi Hititler’in Avrupas› Mezopotamya idi. ‹flte Kizzuwatna ile ilgili bilgilerimiz, bu Hitit krallar›n›n verdikleri bilgi- lerden ve onlar›n Kizzuwatna krallar› ile yapm›fl olduk- lar› devlet antlaflmalar›ndan elde edilmektedir.