Almanya, dünyada sosyal sigortaları ilk kuran ülke durumundadır. Sosyal sigortaların başlangıcı olarak Başbakan Bismarck'ın hazırlayıp Đmparator Wilhelm'in 17.11.1881 tarihinde ilan ettiği imparatorluk fermanı kabul edilir363. En önce 1883'de Hastalık Sigortası, sonra 1884'te Đş Kazaları Sigortası, en sonra da 1889'da Yaşlılık Ve Maluliyet Sigortası kurulmuştur364. Hastalık sigortasının yönetimi mevcut sandıklara, iş kazasının yönetimi meslek derneklerine, malullük ve yaşlılık sigortasının yönetimi de her federe devletin resmi makamlarına
360 Bkz. “Obama’nın Sağlık Reformu: Sorular ve Cevaplar”, BBC Đnternet Sitesi,
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2009/09/090909_obama_health_backgrounder.shtml (E.T.:21.09.2009)
361 Bkz. “Sağlık Reformu ABD’yi Sarsıyor”, Hürriyet USA,
http://www.hurriyetusa.com/haber/haber_detay.asp?id=22325 (E.T.:21.09.2009)
362 ALPER (2008), a.g.m., s.5. 363
TUNCAY, a.g.e., s.17.
97
bırakılmıştı. Bu kanunlar daha sonra 1911 'de Đmparatorluk Sigorta Kanunu adı altında birleştirilmiş ve fikir işçileri için çıkarılan Sosyal Sigorta Kanunu ile tamamlanmıştır. Modern anlamda işsizlik sigortası ile işçiye iş bulma hizmeti ise 1927 yılında kurulmuştur365.
II. Dünya Savaşı’ndan sonra yasama organı (Bundestag) sosyal güvenlik yasalarında pek çok reformlar yapmış ve sosyal güvenlik yasalarının hem kapsamlarını genişletmiş hem edimlerini artırmıştır. Örneğin, iş kazaları sigortası kapsamına öğrenciler de alınmış, işçiye iş bulma servisi ve işsizlik sigortası, Đstihdamı Teşvik Kanunu (Arbeitsfôrderungsgesetz) adı altında 1969 yılında birleştirilmiştir Alman Sosyal Güvenlik Hukuku, başta Avusturya, Đtalya, Hollanda, Belçika, Luxemburg, Đsveç, Norveç olmak üzere pek çok ülkeye örnek oluşturmuştur. Doğu Almanya ile Batı Almanya'nın birleşmesinden sonra 1992 yılından itibaren eski Doğu Almanya topraklarında da Batı Almanya Sosyal Güvenlik Hukuku uygulanmaya başlanmıştır366.
Sosyal sigorta konusunda diğer ülkelere öncülük etmiş olan Almanya, 1975-1995 yılları arasında kademeli olarak yürürlüğe koyduğu Sosyal Kanun367 ile dağınık haldeki tüm sosyal güvenlik mevzuatını bir kanun (kod) içinde toplamış ve sosyal güvenliğin kapsamını genişletmiştir368. Böylece daha fazla bireyin sosyal güvenlik hakkından yararlanması sağlanmıştır.
Alman sosyal güvenlik sisteminin temel yasası niteliğindeki Sosyal Kanun ile birlikte Federal Eğitimi Teşvik Kanunu, Federal Gözetim Kanunu, Federal Çocuk Parası Kanunu, Konut Parası Kanunu gibi kanunların kabul edilmesi ile sosyal güvenliğin kapsamı yıldan yıla genişlemektedir. Bugün Alman Sosyal Güvenlik Hukukunun (klasik ayırımdan biraz farklı olarak) Sosyal Sigortalar (hastalık bakım, iş kazası, yaşlılık ve işsizlik sigortaları dahil), Sosyal Giderim
365 TUNCAY/EKMEKÇĐ, a.g.e., s.17.
366 TUNCAY/ EKMEKÇĐ, a.g.e., s.18.
367 Yeni kanunun da etkisiyle bugün Almanya'da artık Sosyal Güvenlik Hukukuna Sosyal Hukuk
(Sozialrecht) adı verilmektedir. TUNCAY/ EKMEKÇĐ, a.g.e., s.18.
368 Onbir kitaptan oluşan Sosyal Kanunda; genel esaslar (I), eğitim hakkı (II), çalışmayı teşvik
(III), sosyal sigortaların genel hükümleri (IV), hastalık sigortası (V), konut parası (VI), iş kazaları (VII), çocuk parası ve gençlere yardım (VIII), yönetim, sosyal bilgilerin korunması (IX), sosyal güvenlik kuruluşları ile üçüncü kişiler arası ilişkiler (X) ve bakım sigortaları (XI) kısımları yer almaktadır. TUNCAY, a.g.e., s.18.
98
(savaş kurbanları, sivil ve askeri hizmette yaralanan ya da ölen, tıbbı tedavide ya da hapiste zarar görenlere yardımlar) ve Sosyal Yardım ve Hizmetler (eğitimi teşvik, çocuk, aile, kira yardımları ve sair sosyal yardımlar) bölümlerinden oluşmaktadır369.
Bismarck tipi sosyal güvenlik geleneğinin öncüsü olan Almanya’da, bütün emeklileri, isçileri ve isçilerin ailelerinin yer aldığı ve toplam nüfusun yaklaşık % 90’ı sosyal güvenlik kapsamında yer almaktadır. Geri kalan kısım ise özel sigortalar tarafından veya bağımsız çalışanlar da olduğu gibi farklı önlemlerle güvence altına alınmıştır370. Almanya’da sosyal güvenlik genel rejimi çağdaş dokuz riskle ilgili sigorta kollarını içerir.371
Bugün Alman sosyal güvenlik sistemi esas itibariyle sosyal sigorta tekniğine dayanır. Ancak sosyal yardımlar da bu sistemde önemli bir yer tutar. Devletin GSMH içinde sosyal güvenliğe ayırdığı pay %25'dir. Bu ülkede sosyal güvenlik kapsamına alınan riskler şunlardır: Hastalık, analık, iş kazası, meslek hastalığı, maluliyet, yaşlılık, ölüm, işsizlik ve çocuk parası. Her yıl değişen orandaki kazanç tavanı üzerinden oluşan %40 oranındaki primi işçi ve işveren yan yana paylaşır. Almanya'da bugün hastalık sigortası özerk yönetimli ve çeşitli sandıklar tarafından karşılanmaktadır372.
Almanya'da, kural olarak, her sosyal sigorta kolu için ayrı sosyal güvenlik kurumu yetkilidir. Bu kurumlar, ulusal ve uluslararası uygulamada gerekli bütün işlemleri üstlenmişlerdir. Bu kurumlar; Hastalık ve Analık Sigortası Kurumu, Đş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Sigortası Kurumu, Malullük-Yaşlılık-Ölüm Sigortası Kurumları olup, işsizlik sigortası ve aile yardımları için ise Federal Çalışma Kurumu yetkilidir. Bu da göstermektedir ki, Almanya’da sosyal güvenlik sistemi çok parçalı bir yapıya göstermektedir373.
369 TUNCAY/EKMEKÇĐ, a.g.e., s.18.
370
Suat UGUR, Sosyal Güvenlik Sistemlerinde Özel Emeklilik Programlarının Yeri Ve
Gelişimi, Türkiye Đşveren Sendikaları Konfederasyonu, Yayın No:244, Haziran 2004, s.130.
371 Şadi AKDEMĐR, Avrupa Birliği-Türkiye Sosyal Güvenlik Normları, TĐSK Yayınları,
Ankara, 2005, s.543.
372
TUNCAY/EKMEKÇĐ, a.g.e., s.18-19.
99
Almanya’da yaşlılık aylığının sınırı kural olarak 65'dir. Ancak emeklilik zorunlu olmayıp isteğe bağlıdır. Fakat en az 15 yıllık sigortalılık süresi aranır. Bununla beraber 35 yıl prim ödeyenler 63 yaşında da emekli olabilirler. Ayrıca meslekte kazanma gücünü önemli ölçüde yitiren sakatların, kadınların ve uzun süreli işsizlerin belirli şartlarla 60 yaşında emekli olabilmeleri de söz konusudur374. 1992 yılında Emeklilik Reform Yasası ile emeklilik alanında önemli yenilikler getirilmiştir. Şöyle ki, önce kişiler ne zaman emekli olacaklarına kendileri karar verebilmektedirler. Ayrıca kısmi emekli aylığı alırken azaltılmış çalışma saatleriyle işe devam edebilirler. Örneğin kişi 63 yaşında çalışma saatini yarıya düşürerek 65 yaşına kadar yarım emekli aylığı ile çalışmasını sürdürebilir. Bu yarım emekli aylığı daha sonra çalışma ilişkisi sona erdiğinde tam emekli aylığı haline dönüşür375. Bu değişiklikler geleceğe yönelik olumsuz demografik tahminler nedeniyle gerçekleştirilmiştir. Toplam nüfus içinde Almanya'da doğum oranının düşük olması nedeniyle yaşlı insanların oranı sürekli olarak arttığı için sigorta kapsamında yer alan aktif sigortalılar ile pasif sigortalılar arasındaki dengenin korunması gerekmektedir.
Almanya’da bireylerin %99’u sigorta kapsamında olup, sigorta pirimi ödeyenler sağlık sigortasına ilişkin olarak da belirli miktarda prim öderler376. Geliri iyi olanlar sosyal sigortalara ödeme dışında özel sigortalara bağlanabilmektedir377. Herhangi bir işte çalışıp geliri belirli bir seviyenin üzerinde olan herkesin hastalık sigortası kapsamında yer alması zorunlu da olmaktadır. Kendileri bağımlı veya bağımsız olarak çalışmayan ve aylık gelirleri belirli bir miktarı aşmayan eş ve belirli bir yaş sınırına kadar çocuklar hastalık sigortası
374
Social Security Programs Throughout The World:Europe, 2008 Germany http://www.ssa.gov/policy/docs/progdesc/ssptw/2008-2009/europe/germany.html(E.T.:24.9.2009).
375 TUNCAY/ EKMEKÇĐ, a.g.e., s. 19.
376 Almanya’da ücretli çalışanlar, mesleki eğitimde bulunanlar, emekliler, işsizler, yüksek
öğrenimdeki öğrenciler, çiftçiler ve çitliklerinde ücretsiz çalışan aile bireyleri, sanatçılar, yazarlar ve bunların bakmakla yükümlü olduğu kişiler sağlık sigortasının kapsamındadır. Bunlar belirli miktarda katılım payı almakla birlikte, sağlık sigortasından yararlanmak için belirli bir süre çalışma koşulu da bulunmamaktadır. Yıldırım KOÇ, “Avrupa Birliği Ülkelerinde Sosyal Güvenlik”, Toplum ve Hekim Dergisi, C.20, S.2, Mart-Nisan 2005, s.108.
100
kapsamındadırlar. Sigortalılar (çocuklar ve dar gelirliler hariç), kendileri için yapılan sağlık sigortası yardımlarına katkıda bulunmaktadır378.
Diğer taraftan, burada incelenmesi gereken bir başka sosyal güvenlik uygulaması ise ülkemizde halen uygulanmayan aile yardımlarıdır. Bu kapsamda, yapılan ödemelerden ilki herkesin yararlanabildiği ve vergilerle finanse edilen "çocuk parası"dır379; ikincisi ise "çocuk yetiştirme parası"dır380.
1 Ocak 1995'ten itibaren yürürlüğe giren Bakım Sigortası Kanunu ile iş kazası, hastalık, yaşlılık vs. yanında yeni bir sosyal sigorta kolu oluşturulmuş ve kendine bakma, kendini yönetme yeteneğinden yoksun kişilere bakım yapılması amaçlanmıştır. Bakımın evde ya da bir sağlık kurumunda yapılması, hastalık ya da kaza sonucu olması fark etmez. Sosyal Kanunun XI. kitabında düzenlenen bu sigorta da zorunlu olup, primleri işçi ve işverenlerce karşılanır. Bakım yardımları ayni veya parasaldır. Bakım sandıklarınca yönetilir381.
Đki Almanya'nın birleşmesinin ülkeye yüklediği büyük maliyet, kronikleşen yüksek işsizlik oranı ve sosyal güvenliğin içinde bulunduğu darboğaza çözüm bulmak ve ülkenin rekabet gücünü arttırmak amacıyla 1995 yılında gerçekleştirilen bir yasa değişikliği ile 2001 yılından itibaren 65 yaşından önce emekli olma imkanı kaldırılmış, sosyal edim ve yardımlarda önemli kesintiler yapılmıştır382.
Nüfusun giderek küçülmesi ve yaşlanması nedeniyle, 2050 yılında neredeyse her üç Alman vatandaşından birinin 65 yaşında olacağı, nüfusun sadece 54.3’ü çalışma yaşında olacağı öngörülmektedir. Bu nedenle, çalışanların
378 ORAL, a.g.e., s.113-116. 379
Çocuk parası, daimi ikametgâhı Almanya'da olan veya Almanya'da yaşayan çocuk sahibi herkes aile yardımlarına hak kazanır. Bu haktan, ikamet müsaadelerinin türü "oturma izni " veya "oturma hakkı" olan yabancı uyruklular da yararlanırlar. Şadi AKDEMĐR, Avrupa Birliği-
Türkiye Sosyal Güvenlik Normları, TĐSK Yayınları, Ankara, 2005, s.551-552; Ayrıca KOÇ, a.g.m., s.108.
380 AKDEMĐR, a.g.e., s.551-552. Aynca çocuk parası yanında haftada' 19 saatin altında çalışan
ana ya da babaya çocuk yetiştinne parası (Erziehungsgeld) ödenir. Her bekar çocuk için 300 Euro olan bu ödeme en fazla iki yıl için yapılır. Social Security Programs Throughout The
World:Europe, 2008 Germany.
http://www.ssa.gov/policy/docs/progdesc/ssptw/2008-2009/europe/germany.html
(E.T.:24.9.2009); Ayrıca bkz. Ali SEYAR, "Federal Almanya’da Ailenin Sosyal Güvenliği",
Çimento Đşveren Dergisi, C.14, S.1, Ocak 2000, s.12-21; TUNCAY/EKMEKÇĐ, a.g.e., s. 19-20.
381
TUNCAY/EKMEKÇĐ, a.g.e., s. 20.
101
daha fazla emeklinin giderini karşılayacağı ve bu durumda da emeklilik primleri artacağı belirtilmektedir. Dolayısıyla, bu ülkede de emeklilik yaşının artırılmasına yönelik çalışmalar devam etmektedir.
Ayrıca, nüfusun yaşlanması ve doğumların azalması, sosyal güvenlik sisteminin finansmanını zorlamaya başlayınca 2002 yılı başından itibaren ana sisteme ek nitelikte olmak üzere, fonlama esasına dayalı bir bireysel emeklilik sistemi yürürlüğe sokulmuştur. Hastalık sigortası açık vermeye başlaması nedeniyle 2004 yılı başından itibaren hekime ya da hastaneye başvuran tüm sigortalılardan üç ayda bir 10 Euro tahsil edilmeye başlanmıştır383.