Sosyal güvenlik uygulamaları ile ilgili tartışmaların ilk önce bu ülkede başlanmasında, sanayileşmenin ve şehirleşmenin diğer ülkelerden daha önce başlamasının ve gelişmesinin rolü büyüktür. Bu ülkede Westminster'de daha 1300 yıllarında halka parasız sağlık hizmetleri sunulduğu ifade edilmektedir. Kraliçe Elisabeth zamanında kraliçenin iradesiyle 1601 'de çıkarılan kimsesiz Yoksullara Yardım Kanunları (Poor Laws) bir yanı bırakılırsa, Đngiltere'de sosyal güvenlik sisteminin başlangıcı olarak 1897 tarihi gösterilmektedir384. 1897'de iş kazasına uğrayan işçilere kusurlu olup olmadıklarına bakılmaksızın işvereni tazminat ödemekle yükümlü tutan Kanun (Workmen's Compensation Act) çıkartılmıştır. Önceleri sınırlı bir uygulama alanına sahip olan bu Kanun 1906'dan itibaren yaygınlaştırılmıştır. 1912'de yürürlüğe giren 1911 tarihli Ulusal Sigorta Kanunu (National Insurance Act) ülkeye zorunlu sigortalılık ilkesini getirmiştir.
1920 yılına gelindiğinde ülkedeki işçilerin büyük çoğunluğu işsizlik sigortasının kapsamına girmiş durumda idi. Bu ülkede işsizlik sigortası işçi, işveren ve devletin eşit oranda prime katılması esasına dayanır. Đşsizlik sigortası 1939 tarihinde ayrı bir kanunla düzenlenmiş ve bu sigortadan yararlanma hakkını kaybedenlere devletin yardım etmesi esası getirilmiştir. 1908'de kabul edilen,
383
TUNCAY/EKMEKÇĐ, a.g.e., s. 20.
102
fakat başlangıçta 70 yaşını dolduranlara -prim ödeme şartı aranmadan- emekli aylığı bağlanması esasına dayanan yaşlılık sigortası (Old Age Pensions Act), 1925 yılında prim ödeme şartına bağlanmış, fakat kapsamı dul ve yetimlere aylık bağlanması da eklenerek genişletilmiştir385. Đngiltere sosyal güvenlik alanında asıl ününü 1942 yılında yayınlanan Beveridge Raporu'ndan sonraki gelişmelerle yapmıştır.
Đngiltere’de 1911 tarihli Kanunla başlamış olan ve zaman içinde genişleyen ve gelişen hastalık ve sakatlık sigortası programları da vardır. 1946'dan sonra bağımsız çalışanlar da Ulusal Sigorta Kanunu kapsamına alınmıştır. Sosyal Güvenlik Kanunu’nda (Social Security Act) yapılan 1994 tarihli değişiklikle hastalık ve sakatlık sigortası birleştirilerek buna iş göremezlik yardımı adı verilmiştir. Beveridge Raporundan etkilenerek 1945 yılında Aile Ödenekleri Yasası çıkarılmış 1975 de Çocuk Yardımı Kanunu (Child Benefit Act) adını almıştır. Đş kazası meslek hastalığı yardımları da prim ödemeye bağlı değildir. Đş kazası sonucu ölüm halinde geride kalanlara dulluk yardımına benzer bir aylık bağlanır.
II. Dünya Savaşı’ndan sonra 1948 tarihli Ulusal Yardım Kanunu (National Assistance Act) ile sosyal yardımlar sosyal sigortalardan daha hızlı bir gelişme göstermiştir. Sosyal yardım ve sosyal hizmetlerin Đngiltere Sosyal Güvenlik Sistemi içindeki payı bugün çok artmıştır. Özellikle aile yardımları çok gelişmiştir (1970 tarihli Aile Yardımları Kanunu), 1992 tarihli Sosyal Güvenlik Katkı ve Yardımları Kanunu ile sosyal yardım ve hizmetler düzenlenmiş ve bunların Hazine bünyesinde oluşturulan bir sosyal fondan karşılanması öngörülmüştür386.
Sosyal güvenlik rejimi üç ana bölümden oluşmaktadır. Bunlar primli rejim, primsiz rejim ve ulusal sağlık hizmetidir387. Primli rejimi ulusal sigorta oluşturmaktadır. Hastalık, analık, işsizlik, yaşlılık, dulluk, emeklilik gibi risklere karşı koruma sağlayan bir sistemdir. Bu sistemden yararlanmak için sigortalıların prim ödemesi gerekmektedir. Primsiz rejim, bazı sakat kimselere ve bunlara bakanlara gelir desteği ve kira yardımı olarak uygulanan bir rejimdir. Bu riskler
385 TUNCAY, a.g.e., s.19. 386
TUNCAY/EKMEKÇĐ, a.g.e., s.24-25.
103
için genel bütçeden ayrılan ödenekler kullanılmaktadır. Ulusal sağlık hizmeti ise, Đngiliz halkının ücretsiz olarak yararlandığı, diş ve göz hastalıklarını da kapsayan sağlık yardımları yapan bir kuruluştur. Bu kuruluşun finansmanı, genel bütçeden vergilerle karşılanmaktadır. Ulusal sağlık hizmeti, kendine özgü yapısı ve örgütlenmesiyle dünyadaki sağlık sistemleri arasında önemli bir yere sahip örnek bir kuruluştur388. Birleşik Krallıkta oturan herkes ücretsiz olarak sağlık hizmetlerinden yararlanır. Sağlık Bakanlığı kapsamında genel bütçeden ayrılan ödeneklerle bu hizmetler yerine getirilir389.
Đngiltere sosyal güvenlik mevzuatı genel olarak 1975 yılında çıkartılan Sosyal Güvenlik Kanunu (Social Security Act) içinde toplanmış ise de, bu kanun daha çok katılmalı sosyal güvenlik rejimlerini ilgilendirmektedir. Bu kanundan başka 1975 yılında çıkartılan Çocuk Yardımı Kanunu (Child Benefit Act) bulunmaktadır. Bu yardım kapsamında Đngiltere’de oturan ya da çalışan ailelere 16 yaşından küçük çocukları için çocuk sayısına ve yaşına göre belirli oranda haftalık bir ödeme yapılmasını öngörür. Bu yardımdan yararlanmak için Birleşik Krallık uyruğunda olmak ya da bu ülkede oturuyor olmak yeterlidir390.
Son yıllarda Đngiltere ekonomisinin karşılaştığı güçlükler etkisini sosyal güvenlik mevzuatında da göstermiş ve 1980 yılında çıkartılan Sosyal Güvenlik Kanunu’nda ve 1976 tarihli Kamu Yardımları Kanunu’nda esaslı değişiklikler yapılmıştır. Yeni yasa, bazı yönetim değişiklikleri getirmesi yanı sıra, ulusal sigorta yardımlarında ve ek sosyal yardım programlarında büyük kısıntılar yapmıştır. Daha sonra 1995 ve 1999'da çıkarılan yasalarla sosyal güvenlik yardımları sadece en muhtaç kişilere yönelmiş, kişisel özel sigortalar ve işyeri sosyal güvenlik programları teşvik edilmiş, sosyal güvenlik giderleri, bu arada kira, çocuk, işsizlik, hastalık yardımlarının miktarları indirilmiştir. Fakat
388
ÇSGB, Avrupa Topluluğu Sosyal Güvenlik Kılavuzu, Avrupa Topluluğu Koordinasyon Dairesi Başkanlığı Yayını, Ankara. 2000, s.170.
389 AKDEMĐR, a.g.e., s.579.
390 Çocuk okula gidiyorsa bu yardım 19 yaşın doldurulmasına kadar devam eder. 1992 de yeniden
değişikliğe uğrayan bu kanuna göre herhangi bir haftada bir ya da daha fazla çocuğa bakmakla yükümlü olan ve onunla birlikte yaşayan ya da giderlerine katılan kişilere çocuk parası verilmesi hükme bağlanmıştır. Aynca 1976 tarihli Kamu Yardımları Kanunu (Supplementary Benefits Act), Đngiltere’de yaşı 16 ve daha yukan olup, iş sözleşmesi ile çalışan fakat geçinme kaynakları yetersiz olan her kişiye normal hayat ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla devletçe ek yardım yapılmasını öngörmekteydi. TUNCAY/EKMEKÇĐ, a.g.e., s.24-25.
104
özürlülere yapılan yardımlara dokunulmamıştır. 1994 tarihli Yasal Hastalık Yardımı Kanunu (Statutory Sick Pay Act) hastalık ve iş kazası primlerinin yükünü önemli ölçüde devletten alıp işverenlere yüklemiştir. 1995 tarihinde anılan Kanunda yapılan değişiklikle hastalık ve sakatlık sigortaları birleştirilerek iş göremezlik yardımı adını almıştır. Bu iş göremezlik yardımı kısa ve uzun vadeli olarak ödenmektedir391.
Sosyal Güvenlik Kanunu’nda 1998 ve 2000 yıllarında yapılan deği- şikliklerle sosyal güvenlik yardımları ülkedeki vergi sistemi ile daha yakından ilgilendirilerek bir çok kamu yardımı (katılmasız rejim) vergi kredisi (tax credit) olarak adlandırıldı. Ayrıca sosyal güvenlik kurumunun birçok görevi Ulusal Vergi Kurumu’na (Department of Inland Revenue) devredildi. 1998 sayılı kanunla sosyal güvenlik fonlarının nasıl ve nerelere ödeneceğine ilişkin kararları alma yetkisi sosyal güvenlik işlerinden sorumlu Devlet Bakanlığına (Secretary of State) bırakıldı392.
Ülkede bugün çalışsın çalışmasın belirli şartlan haiz herkes karşılıksız gelir desteğine (income support) sahiptir. 1992 tarihli Sosyal Güvenlik Katkı ve Yardımları Hakkında Kanuna393 (Social Security Contributions and Benefits Act) göre 16 yaşından küçük çocuk büyüten ana babalar, hamile, sürekli iş göremez kişiler, çalışamayan 60 yaş üstü kişiler, 17 yaş altı öğrenciler, yetimler, Đngiltere’de devamlı oturan, 16 yaşını doldurmuş olan, ücretli bir işte çalışmayan, sürekli eğitime devam etmeyen, işsizlik geliri almayan, 8000 poundu aşan bir malvarlığı ya da bu miktarı aşan bir yıllık gelire sahip olmayan herkes devletten belli bir aylık yardım alır394. Bu çerçevede Đngiltere’de gerek annenin gerekse çocuğun sağlıklı bir şekilde yaşamanı sürdürmesi amacıyla, hem nakdi yardımlar hem de bakım hizmetleri verilmektedir395.
391
ORAL, a.g.e., s.136-139; TUNCAY/EKMEKÇĐ, a.g.e., s.25.
392 TUNCAY/EKMEKÇĐ, a.g.e., s.27.
393 Sosyal Güvenlik Katkı ve Yardımları Hakkında Kanun için bkz.
http://www.opsi.gov.uk/ACTS/acts1992/Ukpga_19920004_en_1.htm (E.T.:20.5.2009)
394
TUNCAY/EKMEKÇĐ, a.g.e., s.26.
105
1995 yılında kabul edilen ve 1996'da yürürlüğe giren Đş Arayanlar Kanunu (Jobseekers Act)396 işsizlik sigortasını yeni baştan düzenlemiştir. Buna göre iki türlü iş arayanlar yardımı vardır. Bunlardan biri kazanca bağlı (income tested), ikincisi prime bağlı (contributions tested) iş arayanlar programlandır. Birincisi katılmasız, ikincisi katılmalı programdır397.
Bu ülkedeki diğer yardımlar analık ve ölüm yardımları ve pek doğaldır ki yaşlılık aylıklarıdır. Emeklilik yaşı erkeklerde 65, kadınlarda 60 olup prime bağlı ve prime bağlı olmayan emeklilik programları vardır. Kadın erkek arasındaki farklı emeklilik yaşı uygulaması sosyal güvenliğin finansmanında yaşanan sıkıntılar dolayısıyla 2010'dan sonra 10 yıllık bir süreçte 65'te eşitlenecektir398.
Đngiltere’de de bir çok sigorta kolu olup, bu sigorta kolları kapsamında bir çok güvence sağlanmakta ve yardım yapılmaktadır. Çalışmaya devam etsin veya etmesin 65 yaşına gelmiş erkek ve 60 yaşına ulaşmış kadın sigortalılara yasal olarak emekli aylığı bağlanmaktadır. 1995 yılında ilgili yasada yapılan değişiklik ile 2020 yılında emekli olacak kadınlarda da 65 yaş şartı aranacaktır. Diğer taraftan, ilgili kimse 80 veya yukarı yaşta ise, aylıktan ayrı bir ileri yaşlılık zammı alır. Aynı durumda bulunan kimseler emekli aylığına hak kazanmamışlarsa veya çok düşük düzeyde bir aylık alıyorlarsa, oturma koşullarını yerine getirmek suretiyle yaşlılık aylığı alabilirler399.
Gebe ücretli kadınların çoğu işverenlerinden normal analık ödeneği, Đngiltere’de oturan 16 yaşından küçük (yüksek öğrenim hariç tam günlü öğrenimini sürdüren çocuklar için) çocuklara bakanların Çocuk Yardımı kapsamında çocuk parası; her iki ebeveyni de bulunmayan (bazı özel durumlarda tek ebeveynini kaybetmiş) çocuklara fiilen bakmakta olanlara "Bakıcı Ödenekleri" ödenmektedir. Yasal analık ödeneğine hak kazanamayan gebe kadınlara, çalışma
396 Đş Arayanlar Kanunu için bkz. http://www.opsi.gov.uk/acts/acts1995/Ukpga_19950018_en_1
(E.T.:20.5.2009).
397 TUNCAY/EKMEKÇĐ, a.g.e., s.26.
398 AKDEMĐR, a.g.e., s.586.
399 Social Security Programs Throughout The World:Europe, 2008 United Kingdom.
http://www.ssa.gov/policy/docs/progdesc/ssptw/2008-2009/europe/unitedkingdom.html (E.T.:24.9.2009); Ayrıca bkz. AKDEMĐR, a.g.e., s.585.
106
durumuna ve ödedikleri prim durumuna göre ilgili sosyal güvenlik kuruluşu tarafından 18 hafta süre ile "Analık Yardımı" ödenmektedir400.
Bununla birlikte malullük ve iş göremezlik ödeneği ile dul kadın ve yetim yardımları, işsizlik ödenekleri, düşük gelirlilere yapılan gelir desteği, aile kredisi, huzur evleri, hapis, belediye vergisi indirimi, belediye vergisi muafiyeti, konut ve sağlık masraflarına katkı gibi yardımlar mevcuttur. Bunların bir kısmını mahalli idareler bir kısmını da sosyal güvenlik kuruluşu yürütmektedir401.