Alman-Sovyetler Birliği Görüşmelerinde Türkiye Pazarlığı

23 Ağustos 1939’da Moskova’da imzalanan Alman-Sovyet saldırmazlık paktı ile daha sonra Saraçoğlu Moskova’da iken Ribbentrop’un imzaladığı yine bu iki ülke arasında Doğu Avrupa’daki çıkar bölgelerini saptayan gizli anlaşmalar gerilim yaratmıştı. Özellikle Sovyetlerin Finlandiya ve Romanya konusundaki uygulamaları sert notaların gönderilmesine neden olmuştu. Alman Genelkurmayı, 3 Temmuz 1940’tan itibaren Rusya’ya saldırı planı üzerinde çalışıyordu. Hitler, İngiltere’nin işgalini süresi belirsiz bir şekilde ertelemek zorunda kalınca, 17 Ekim 1940’ta görüşmek üzere Molotov’u Berlin’e çağırmıştı. Almanya; Sovyetler Birliği, Japonya, İtalya arasında çıkar bölgeleri paylaşmasına dayanan dörtlü bir pakt arayışına girmişti. Bu müzakerelerde Almanya, önerilerini “Yeni Nizam” doktrinine oturtuyordu. 12 Kasım günü Ribbentrop, Molotov’la yaptığı konuşmada, İngilizlerin fiilen yenildiğini ama mağlubiyetin itirafının beklendiğini söyleyerek artık sıranın dünyadaki çıkar bölgelerinin bölüşülmesine gelmişti. Almanya, Avrupa’da yeni nizamı kurduktan sonra kendisi için yeni hayat sahası olarak Orta Afrika’yı düşünmüştü. Bunun dışındaki alanlarda Büyük Asya alanının oluşturulmasında Sovyetler kendi isteklerini rahatça formüle edebilecekti. Almanya, Sovyetlerin güneyde açık denize çıkmasını uygun görüyordu. Bu güney denizi Hint Okyanusu ya da Basra körfezi olabilirdi. Ama Rusların düşündüğü güney denizi faklıydı. Onlar Boğazların denetiminde söz sahibi olmayı, Bulgaristan ve Romanya’daki çıkarlarına da açıklık kazandırılmasını istemişti. Molotov’un bu konudaki ısrarı karşısında kızan Hitler, “Eğer Almanya Rusya’yla

hesaplaşacak bir saha ararsa, bunun için Boğazlara ihtiyaç duymaz” demişti.106

13 Kasım’da Ribbentrop’la Molotov arasındaki görüşmede Almanlar, Montreux Sözleşmesi’nde, Sovyetlerin savaş filolarını her zaman sınırlama olmadan geçirme hakkına sahip olmasının yanı sıra, Karadeniz’de kıyısı olmayan tüm ülkelere Karadeniz’in kapanmasını sağlayacak değişikliklerin yapılmasını önermişlerdi. Balkanlardaki durum ise Molotov’u hiç tatmin etmemişti. Molotov Dörtlü Anlaşmayı imzalamadan Rusya’ya dönmüştü.107

106 _{Altan ÖYMEN, Milliyet Gazetesi, 26 Eylül 1967, s.5}

107 _{İlhan TEKELİ, Selim İLKİN, Dış Siyaseti ve Askeri Stratejileriyle İkinci Dünya Savaşı Türkiye’si, I.Cilt,}

13 Kasım gecesi gecesi Molotov, Ribbentrop ile son bir görüşme yapmıştı. Bu defa Molotov’a, Rusya’nın Üçlü Pakta katılması ile ilgili bir anlaşma tasarısı verilmişti. Anlaşmanın bir numaralı gizli protokolü, dört devletin nüfuz mıntıkalarını tespit etmekteydi. Rus nüfuz mıntıkasının “Rus ülkesinin güneyinde Hint okyanusu istikametinde” olacağı gösterilmişti.

İki numaralı gizli protokol Almanya-İtalya-Rusya arasında imzalanacaktı ve Türkiye’yi ilgilendirmekteydi. Bu gizli protokole göre:

1. Almanya, İtalya ve Sovyetler Birliği, Türkiye’yi mevcut milletlerarası yükümlülüklerinden kopararak kendileriyle politik işbirliğine kazanmanın ortak menfaatlerine uyduğu görüşünde mutabıktırlar. Tespit edilecek ortak bir tutumla ve devamlı istişare yoluyla bu hedefi gözleyeceklerini beyan ederler.

2. Almanya, İtalya ve Sovyetler Birliği, belirli bir zamanda, Türkiye ile onun toprak bütünlüğünü tanıdıklarını belirleyen bir anlaşma imzalamak hususundaki mutabakatlarını beyan ederler.

3. Almanya, İtalya ve Sovyetler Birliği, halen yürürlükte olan Montreux Boğazlar Sözleşmesini bir yenisiyle değiştirmek için birlikte çalışacaklardır. Bu sözleşme ile Sovyet Donanması Boğazlardan, her zaman için kısıntısız geçiş hakkı elde edecektir. Buna karşılık, diğer Karadeniz ülkeleriyle Almanya ve İtalya dışındaki ülkeler, savaş gemilerini Boğazlardan geçirmek hakkından vazgeçeceklerdir. Ticaret gemilerinin Boğazlardan geçişi prensip bakımından serbest olmakta devam

edecektir,108 denmişti.

Molotov kendisine verilen tasarı ile eklerini alarak Moskova’ya dönmüştü. Rus karşı görüşünü Almanya’nın Moskova Büyükelçisi Schulenburg vasıtasıyla 26 Kasım 1940 tarihinde Almanya’ya bildirilmişti.

“Aşağıdaki şartlar dairesinde Sovyetler Birliği… Dört devlet arasında yapılacak anlaşma tasarısını kabul etmeye hazırdır:

Önümüzdeki birkaç ay içinde, Sovyetler Birliğinin Karadeniz sınırları güvenlik bölgesinde bulunan Bulgaristan ile Sovyetler Birliği arasında karşılıklı yardımlaşma paktı imzalanması ve İstanbul ve Çanakkale Boğazları çerçevesinde Rusya kara ve

108 _{Kâmuran GÜRÜN, Türk Sovyet İlişkileri, (1920-1953), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara-2010,}

deniz kuvvetleri için üs kurulması suretiyle Sovyetler Birliğinin Boğazlardaki güvenliği temin edilmelidir.

….Aynı şekilde Türkiye ile ilgili olarak Almanya-İtalya ve Sovyetler Birliği arasında imzalanacak protokol veya anlaşma, İstanbul ve Çanakkale Boğazlarında, uzun vadeli kiralama şeklinde, Rus kara ve deniz kuvvetleri için üs edinilmesini garanti edecek şekilde tadil edilmelidir. Türkiye dört devlet paktına katılmak isterse, ismi geçen üç devlet tarafından Türkiye’nin bağımsızlığı ve toprak bütünlüğü garanti edilecektir.

“Bu protokol Türkiye’nin dört devlet paktına katılmayı reddetmesi halinde, Almanya, İtalya ve Sovyetler Birliğinin, gerekecek askeri ve diplomatik tedbirleri yürütmek hususunda mutabık kaldıklarını öngörmeli ve bu maksatla ayrı bir anlaşma

yapılmalıdır,”109 _demişlerdi

Almanya, bu karşı teklifleri İtalya ve Japonya ile görüşeceğini bildirmişti. Molotov 17 Ocak 1941 günü, Alman Büyükelçisine hatırlatma ihtiyacı duymuş, karşı tekliflerine hâlâ cevap beklediklerini söylemişti. Almanya’dan ses çıkmayışının sebebi ise, Molotov’un Berlin’den ayrılır ayrılmaz Hitler’in Rusya Harekâtına karar vermiş olmasıydı.

1940 yılı Kasım ayının çok önemli bir olay da Tuna Komisyonu Genel Sekreteri Sobolyev’in Sofya ziyaretiydi. Sobolyev 25 Kasım günü Sofya’da Bulgar Kralı Boris’i ziyaret ederek ona:

1. Rusya’nın, Bulgarların Trakya üzerindeki emellerine yardıma hazır olduğunu, Midye-Enez hattına kadar olan bölgenin Bulgaristan’a bırakılabileceğini,

2. Bulgarların Batı Trakya üzerindeki emellerine de yardımcı olunacağını, 3. Bulgaristan’a bir tehdit veya saldırı geldiğinde, Sovyetlerin Bulgarlara her türlü vasıta ile yardım edeceklerini, bildirmişti.

Rusya ile herhangi bir anlaşmanın Almanya’nın tepkisini çekeceğini bilen ve zaten Üçlü Pakta katılması için üzerinde Alman baskısını hisseden Kral Boris bu teklifleri reddetmişti.110

109 _{Raymond James SONTAG / James Stuart BADDIE, a.g.e. s. 258} 110 _{GÜRÜN Kâmran, a.g.e. s.237}

Çok daha ileriki bir tarihte Bulgar Bayındırlık Bakanı Vasilyef “…Bulgaristan Sobolyev’in tekliflerine kendini kaptırmış olsaydı, bunun neticesi memleketimiz için çok meşum olacaktı, Sovyet diplomatının tekliflerini reddettik. Zira Baltık devletlerinin oluşturduğu örnek gözümüzün önünde durduğu gibi, kendisiyle aramızda dostluk paktı

bulunan Türkiye ile savaşmak ta istemiyorduk,”111 _demişti.

1941 Şubat ayı başlarında Sovyetlerin Sobolyev’i tekrar Sofya’ya gönderdikleri ve Kasım ayında yaptığı teklifleri tekrarladığı söylentileri ortaya çıkmıştı. Bu sıralarda Türkiye ile Bulgaristan, 17 Şubat’ta imzalanacak olan Saldırmazlık Deklarasyonu’nun müzakerelerini yapmaktaydılar. Bu tarihlerde hem Bulgaristan hem de Yugoslavya Üçlü Pakta katılma görüşmelerini sürdürmekteydiler. Rusya ise bunları önlemeye çalışmaktaydı. Çabaları başarıya ulaşamamış, 1 Mart’ta Bulgaristan, 25 Mart’ta Yugoslavya Üçlü Pakta katılmışlardı.

Rusya bundan sonra ancak Türkiye ile ilgilenmek gereğini duyacak, Türkiye’ye karşı bir saldırı düşüncesi olmadığını, Sovyetler Birliğinin tarafsızlığına güvenilebileceğini, Türk sefirine bildirerek, ortak 25 Mart 1941 bildirgesini açıklamışlardı.

Türkiye Mart ayından itibaren Almanya’nın bir anlaşma yapmak yönünde Türk Dışişleri nezdinde tekrarlanan teşebbüsleri olmuştu. Almanya’nın her teşebbüsü İngilizlere bildirilmekte ve Almanya’ya verilecek cevap da onlarla görüşülerek tespit edilmekteydi. Türkiye Almanya ile görüşmelerden Rusya’ya bilgi vermemişti, zira Almanya, siyasi müzakere yapılırken Rusya’ya haberdar edilmesi gereken devletler listesinde değildi.

Başlangıçta Almanlar çok kapsamlı bir anlaşma istemişlerdi. Türkiye, ancak bir saldırmazlık paktı şeklinde bir anlaşma kabul edebileceğini bildirmişti. Anlaşma, uzun süren müzakereler sonunda, 18 Haziran 1941 günü Ankara’da Alman Sefiri von Papen ile Dışişleri Bakanı Saraçoğlu arasında imzalanmış, imzalandığı gün yürürlüğe girmişti.

Bu anlaşmadan dört gün sonra yanı, 22 Haziran 1941 günü Almanya Rusya’ya savaş ilan etmişti.

2.2. Sovyet-Alman Savaşı Sırasında Türk-Sovyet İlişkiler